Natalya Qorbanevskaya

Natalya Yegeniyevna Gorbanevskaya (rus. Ната́лья Евге́ньевна Горбане́вская; 26 may 1936, Moskva, SSRİ – 29 noyabr 2013^[…], Paris, Fransa) — Rusiya şairi və tərcüməçisi, hüquq müdafiəçisi, ictimai xadim, SSRİ-də dissident hərəkatının iştirakçısı.

Natalya Qorbanevskaya
Doğum tarixi	26 may 1936(1936-05-26)
Doğum yeri	Moskva, SSRİ
Vəfat tarixi	29 noyabr 2013(2013-11-29)^[…](77 yaşında)
Vəfat yeri	Paris, Fransa
Təhsili	Sankt-Peterburq Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsi^[d]
Fəaliyyəti	dilçi, şair, kitabxanaçı, jurnalist, tərcüməçi, yazıçı, insan hüquqları fəalı
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

O, 25 avqust 1968-ci ildə Çexoslavakiyaya sovet qoşunlarının yeridilməsinə qarşı nümayişin iştirakçısı. Onlarla şeir kitabının müəllifi olub. Natalya Qorbanevskaya polyak, çex, slovak və fransız dillərindən xeyli sayda bədii əsəri rus dilinə tərcümə edib.

Həyatı

Natalya Qorbanevskayanın valideynləri rəsmi nigah bağlamamışdı. Onun anası milliyətcə rus Yevgeniya Semyonovna Qorbanevskaya kitabxanaçı, atası milliyətcə yəhudi idi. Atası Böyük Vətən müharibəsində cəbhədə həlak olmuşdu.

Qorbanevskaya 1953-cü ildə Moskva Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olub və ədəbi emalatxanada təhsil alıb. Gorbanevskayanın şeirlərinin ilk nəşrləri fakültənin divar qəzetində olub. Bu şeirlər tənəzzül və totalitar sistem haqda olduğundan, Qorbanevskaya bədən tərbiyəsi imtahanından keçə bilmədiyi bəhanəsi ilə universitetdən xaric edilir. O, bir müddət Sovetskdə proyeksiyaçılar hazırlanan texniki məktəbdə oxuyub. Sonradan Moskvaya qayıdaraq yenidən 1956-cı ildə Moskva Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub.

1956-cı ilin dekabrında o, SSRİ-nin Macar inqilabına silahlı müdaxiləsinə etiraz edən vərəqələr yaydıqlarına görə həbs edilmiş Andrey Terexin və Vladimir Kuznetsovla tanışlığı ilə əlaqədar DTK tərəfindən saxlanılıb. O, üç gün sonra sərbəst buraxılıb. Qorbanevskaya Terexin və Kuznetsovun məhkəməsində ittiham tərəfinin şahidi kimi iştirak edib. Sonradan etirafına görə qəflətən onun daxilində “komsomol şüuru işə düşüb” və o, ifadə verməyə başlayıb: “Bu, mənim həyat hekayəmdə bağışlamadığım ən qaranlıq məqamdır”. 1957-ci ilin payızında o, dərsdən yayındığına görə ikinci dəfə Moskva Dövlət Universitetindən qovulub.

O, 1958-ci ildə Leninqrad Universitetinin filologiya fakültəsinin qiyabi şöbəsinə daxil olub və 1964-cü ildə oranı filoloq, orta məktəblərdə rus dili və ədəbiyyatı müəllimi ixtisası üzrə bitirib. Moskvada kitabxanaçı, biblioqraf, texniki və elmi tərcüməçi kimi işləyib.

Disident fəaliyyəti

"Cari hadisələrin xronikası" disident jurnalında Natalya Qorbanevskayanın məhkəməsi ilə bağlı təfərrüatlar

Natalya Qorbanevskaya məşhur disidentlər Aleksandr Ginzburg və Yuri Qalanskov ilə tanış idi və samizdat materiallarının çapı ilə məşğul idi. Qorbanevskaya 1961-ci ildə ilk oğlunu, 1968-ci ildə isə ikinci oğlunu dünyaya gətirib.

1959-cu ildən Qorbanevskayanın şeirləri Samizdatda yayılır. Onlar Yuri Qalanskov tərəfindən tərtib edilmiş "Sintaksis" jurnalına (Aleksandr Ginzburq tərəfindən nəşr olunurdu), "Feniks" almanaxlarına (1961 və 1966) daxil edilib. Qorbanevskayanın şeirləri sovet mətbuatında demək olar ki, dərc olunmurdu. 1969-cu ildən onun şeir topluları Qərbdə nəşr olunur.

Natalya Qorbanevskaya 1967-ci ildə və 1968-ci ilin əvvəllərində o, “dördünün məhkəməsi” ilə bağlı petisiya kampaniyasında iştirak etdi və ideoloji səbəblərə görə təqib olunan digər şəxslərin müdafiəsi üçün çıxış etdi. 1968-ci ilin fevralında Qorbanevskaya zorla Kaşçenko adına psixiatriya xəstəxanasına yerləşdirildi, lakin tezliklə evə buraxıldı.

O, 1968-ci ildə samizdat bülleteninin "Cari hadisələrin xronikası"nın ilk nömrəsinin təşəbbüskarı, müəllifi, redaktoru və makinaçısı olub. İlk on nömrə Qorbanevskayanın redaktorluğu ilə nəşr edilib.

SSRİ-də İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi üzrə Təşəbbüs Qrupunun yaradılmasında iştirak edib və onun üzvü olub.

25 avqust 1968-ci ildə Sovet qoşunlarının Çexoslovakiyaya yeridilməsinə qarşı keçirilən nümayişin iştirakçısı olub. O, nümayişə körpə uşağı ilə uşaq arabasında gəlib. Nümayişdə Qorbanevskayadan başqa, K.Babitski, Tatyana Bayeva, Larisa Boqoraz, V.Delone, V.Dremlyuqa, P.Litvinov və V.Faynberq iştirak ediblər. Qorbanevskaya özü ilə evdə hazırlanmış Çexoslovakiya bayrağı və iki əlyazma plakat gətirib: "Yaşasın azad və müstəqil Çexoslovakiya!" (çex dilində) və "Sizin və bizim azadlığımız üçün!" (rus dilində). Digər nümayişçilərlə birlikdə saxlanılıb, lakin həmən gün sərbəst buraxılıb. O, "ictimai qaydanı kobud şəkildə pozan qrup hərəkətləri" ilə ittiham olunub. Onun öhdəsində körpə uşaq olduğundan üçün digər nümayişçilərlə birlikdə məhkum edilməyib.

Psixiatrik müayinənin “ləng şizofreniya ehtimalını istisna edə bilmədiyi” qənaətinə əsasən, o, dəli elan edildi və anasının himayəsinə verildi. Bundan çox əvvəl, 1958-ci ildə Gorbanevskaya, öz təşəbbüsü ilə iki həftə psixiatriya xəstəxanasında yatdı. Ona şübhəli şizofreniya diaqnozu qoyuldu və psixiatrik qeydiyyata alındı, lakin onun həkimi ona dedi ki, çox güman ki, şizofreniya deyil, yalnız psixotik epizod keçirib. 1969-cu ilin sonunda Qorbanevskaya Moskvanın baş psixiatrı İ.K.Yanuşevskidən arayış əldə etdi. Yanuşevskinin verdiyi arayışda onun şizofreniya xəstəsi olmadığı və psixiatriya xəstəxanasına yerləşdirilməsinə ehtiyac olmadığı yazılırdı. 19 noyabrda ona qoyulan diaqnozda qeyd edilirdi: “Xəstənin xəstəlik tarixinin öyrənilməsi, 10 ildən artıq davam edən təhlillər və müayinələr əsasında şizofreniya ilə bağlı heç bir dəlil yoxdur”.

1968-ci il avqustun 25-də nümayiş zamanı saxlanılan Qorbanevskaya azadlığa buraxıldıqdan az sonra Qərb qəzetlərinin, xüsusən də “Rude Pravo”, “Unita” və “Morning Star” qəzetlərinə məktub göndərdi: "Mən və yoldaşlarım sevinirik ki, bu nümayişdə iştirak edə bildik, cilovsuz yalanların və qorxaq sükutun axınından bir anlıq da olsa keçə bildik və sovet xalqı adına törədilən zorakılıqla heç də ölkəmizin bütün vətəndaşlarının razı olmadığını göstərə bildik. Ümid edirik ki, Çexoslovakiya xalqı bunu öyrənib və öyrənəcək. Sovet xalqı haqqında düşünəndə çexlərin və slovakların təkcə işğalçılar haqqında deyil, həm də bizim haqqımızda düşünəcəyinə inam bizə güc və cəsarət verir”.

Növbəti həbsindən əvvəl o, nümayiş haqqında “Günorta: 25 avqust 1968-ci il Qırmızı Meydanda nümayişin işi” adlı sənədli kitab tərtib etməyə müvəffəq oldu (kitab Frankfurt-Maynda nəşr olunub, 1970) Kitabda həmin günün hadisələrinin xronikası canlandırılıb və istintaqın gedişi və bu siyasi məhkəmənin hökmü ilə bağlı bütün materiallar toplanıb. Kitab-sənəd əsas Avropa dillərinə tərcümə edilmiş və 1969-cu ildə SSRİ-də samizdat nəşrində nəşr edilib.

O, 1969-cu il dekabrın 24-də “Sovet dövlətini və ictimai sistemini ləkələyən bilə-bilə yalan uydurmalar yaymaqda” ittiham edilərək həbs edilib. O, 1968-ci il avqustun 25-də keçirilən nümayişdə iştirak etməkdə, bu nümayiş haqqında məktub, “Pulsuz tibbi xidmət” essesini yazmaqda və yaymaqda, Təşəbbüs Qrupunun sənədlərini imzalamaqda və “Cari hadisələrin xronikası”nın nəşrində iştirak etməkdə ittiham olunub. O, xidməti vəzifələrini yerinə yetirərkən hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarına hücum etməkdə də ittiham olunub, ona görə ki, o, axtarış zamanı müstəntiqin əlindən Anna Axmatova tərəfindən hazırlanmış titul vərəqli Axmatova rekviyeminin nüsxəsini qoparmağa başlayıb və təsadüfən Qorbanevskaya beş yaşlı oğlunun karandaşını yonan zaman istəmədən müstəntiqin əlini ülgüclə cızıb.

O, Butırka həbsxanasında saxlanılıb. 1970-ci ilin aprelində V. P.Serbski adına Məhkəmə Psixiatriya İnstitutunda məhkəmə ekspertləri tərəfindən kliniki qeydlərdə xəstəxanaya yerləşdirməni zəruri edən hər hansı psixopatoloji xəstəlik qeyd edilmədiyi üçün ona “ləng şizofreniya” diaqnozu qoyulub Lakin sonradan Fransa psixiatrları sənədləri yoxlanılaraq, onu yenidən qiymətləndirib. Onların gəldiyi nəticə bu olmuşdur ki, Qorbanevskayada həm müayinə zamanı, həm də ondan sonra müalicə zamanı şizofreniya əlamətləri olmayıb. Qorbanevskaya 1971-ci ilin yanvarından 1972-ci ilin fevralına qədər Kazan Xüsusi Psixiatriya Xəstəxanasında və Serbski adına Psixatriya İnstitutda məcburi müalicə olunub.

1971-ci ildə Qorbanevskaya 1968-ci ilin martında yazılmış və SSRİ-də psixiatriyadan sui-istifadəyə həsr olunmuş "Pulsuz tibbi yardım" essesini "Dəliliklə edam edildi" kitabında nəşr etdi. O, insan hüquqları sahəsində fəaliyyətini davam etdirdi: G. G.Superfin, L.İ.Plyuşiç (1974) müdafiəsi üçün məktublar imzaladı və "Chronicle of Current Events" ilə əməkdaşlığa başladı.

Mühacirətdə fəaliyyəti

Natalya Qorbanevskaya 17 dekabr 1975-ci ildə mühacirət etdi və Parisdə məskunlaşdı. O, dərhal “Continent” jurnalının redaksiyasında işləməyə başladı. Orada əvvəlcə məsul katib, sonra baş redaktorun müavini oldu. Bir neçə şeir toplusu nəşr etdirə bildi. O, Azadlıq radiosunun ştatdankənar əməkdaşı olub və 1980-ci illərin əvvəllərindən 2003-cü ilə qədər “Russkaya Mısl” qəzetində işləyib. O, “Yaddaş” tarixi toplusunun (1976-1981) xarici nümayəndəsi olub. 1999-cu ildən Varşavada rusdilli “Yeni Polşa” jurnalının redaktoru və redaksiya heyətinin üzvü olub, orada müəllif və tərcüməçi kimi nəşr edilib.

O, əsasən "Amnesty International"ın təşkilatının dəvəti ilə Fransada bir çox siyasi nümayişlərdə iştirak edib. Vladimir Bukovski azad edildikdən sonra və onun dəstəyi ilə Vladimir həbsxanasının siyasi məhbuslarını qorumaq üçün Vladimir qrupunun yaradılmasında iştirak edib.

1990-cı ilin avqustunda Çexoslovakiyanın paytaxtı Praqa Qorbanevskayaya və 1968-ci il nümayişinin digər iştirakçılarına şəhərin fəxri vətəndaşı adı verdi.

Qorbanevskaya 1990-cı ildən Rusiyada nəşriyyatla məşğul olur və postsovet dövründə o, müntəzəm olaraq vətəninə səfər edirdi. 1990-cı ilin oktyabrında o, "Roma müraciəti"ni imzalayıb.

O, 2005-ci ilin aprelində Polşa vətəndaşlığını alıb. Oğlu Yaroslavın sözlərinə görə, məsələ belə olub: "Anam Fransada, Parisdə yaşayırdı və bir çox həmsöhbətinə deyirdi ki, əgər Fransa vətəndaşlığı olsaydı, təbii ki, o, bunu qəbul edərdi. Parissiz yaşaya bilməzdi. Lakin o, Fransa vətəndaşlığını qəbul etmək istəmədi, çünki nə bu ölkənin siyasəti, nə də Fransa vətəndaşlığı onu cəlb etmirdi, baxmayaraq ki, o, Fransadakı həyatından kifayət qədər razı idi. Və bu, bir dəfə Polşada, "İrji Giedroic" mükafatının təqdimat mərasimində belə hadisə baş verdi. O, Polşa prezidentinin də iştirak etdiyi mükafatlandırma mərasiminə gəlmişdi. <…> Həmin mərasimdə anam qəflətən Polşa prezidentinə üz tutdu: “Mənə Polşa vətəndaşlığını verəcəksən?”

“Onlar azadlığı seçdilər” sənədli televiziya serialının iştirakçısı olub (rejissor Vladimir Qaramirzə, 2005).

3 iyun 2008-ci ildə o, Avropa Vicdanı və Kommunizmi haqqında Praqa Bəyannaməsini imzalayıb. 23 oktyabr 2008-ci ildə Natalya Qorbanevskaya Lublin Maria Curie-Skłodowska Universitetində fəxri doktor (doctor honoris causa) adına layiq görülüb.

Qorbanevskaya 2010-cu ildə "Rus mükafatı" beynəlxalq ədəbi müsabiqəsinin şeir kateqoriyasında laureatı olub. 2011-ci il aprelin 27-də Moskvada Rusiyanın birinci Prezidenti Boris Yeltsinin həyat yoldaşı ona "Ruhum torpağa yapışır. Şeirlər toplusu 1956-2010" kitabına görə mükafat təqdim edib.

2013-cü il avqustun 25-də, 45 il sonra Qorbanevskaya yenidən bir qrup müxalifətçinin tərkibində Qırmızı meydanda "Sənin və bizim azadlığın üçün" şüarı altında keçirilən nümayişdə iştirak edib. Nümayiş 1968-ci il etirazının 45-ci ildönümünə həsr olunmuşdu. Nümayişin şüarı olan pankart "Lobnoye Mesto"da 12 nəfərlik qrup tərəfindən açılıb, onlardan 10-u polis tərəfindən saxlanılıb. O zaman mətbuatın yazdığına görə, polis Qorbanevskayaya toxunmayıb.

22 oktyabr 2013-cü ildə Qorbanevskaya Çarlz Universitetinin Fəxri Medalı ilə təltif edilib və bu medal onun demokratiya, azadlıq və insan hüquqları uğrunda mübarizəyə uzunmüddətli sadiqliyinin etirafı olub.

Natalya Qorbanevskaya 29 noyabr 2013-cü ildə Parisdə vəfat edib.

Parisdə Per-Laşez qəbiristanlığında dəfn olunub. Dəfn mərasimində Polşa və Çexiyanın səfirləri iştirak ediblər. Rusiya Federasiyası dəfn mərasiminə öz rəsmi nümayəndələrini göndərməyib.

Yaradıcılığı

Qorbanevskayanın poeziyasında siyasi mövzular mühüm rol oynayır, lakin bu xəttin həmişə faciəvi səslənən ənənəvi lirik mövzularla birləşdiyi şeirlər xüsusilə göstəricidir. Xarakterik mövzulara müdafiəsizlik və insan qeyri-kamilliyinin ağrılı təcrübəsi, təklik motivləri və baş verənlərə görə şəxsi günah daxildir.

Qorbanevskayanın lirikası etimoloji və ya kvazi etimoloji əlaqələr, paronimlər və alliterasiyalar üzərində bir oyun ilə xarakterizə olunur. Bu, Qorbanevskayanın yaradıcılığında musiqi mövzusunun xüsusi rolu ilə əlaqələndirilə bilər. Həmçinin sitatlardan məharətlə istifadə olunması da xarakterikdir ki, bəzi qısa şeirlər az qala sentonlara çevrilir. İşinin sonrakı mərhələsində Qorbanevskaya hətta ilk növbədə sitatların "mənbələrini" göstərməyə yönəlmiş şeirlərinə şərhlər yazıb. Onun kolleksiyalarından bəziləri, xüsusən də "Heather Color", sayğacın (klassik ölçülər çərçivəsində) "gevşetilməsi" ilə bağlı təcrübələrə malikdir.

Mədəniyyətdə

"Natalya" mahnısı N.E.Qorbanevskayaya həsr edilib. 1973-cü ildə Böyük Britaniyada yaşayan iranlı müğənni Şuşa Quppi tərəfindən yazılıb ("Hər mərhələdən" albomu, 1976) və Coan Baezin ifasında məşhurlaşıb.

Ailəsi

• Oğulları: rəssam və radio aparıcısı Yaroslav Qorbanevski (1961-ci il təvəllüdlü); operator və videoqraf İosif Qorbanevski (1968-2017).
• İki oğul nəvəsi və üç qız nəvəsi, o cümlədən Anna (Nyusya) Krasovitskaya (7 noyabr 1992, Krasnodar) - rus rəssamı.
• Əmisi nəvəsi - tarixçi Vladimir Borisoviç Kobrin.
• Qardaşı oğlu - filoloq Mixail Viktoroviç Qorbanevski.

Mükafatları və təltifləri

• “Polonia Restituta” ordeninin kavaleri (4 dekabr 2013-cü il, Polşa) – Polşa və rus xalqları arasında tarixi stereotiplərin aradan qaldırılmasında müstəsna xidmətlərinə, Polşa mədəniyyətinin təbliğində əldə etdiyi nailiyyətlərə, Polşada demokratik dəyişiklikləri dəstəklədiyinə görə.
• Polşa Respublikasının "" ordeni (22 noyabr 1999-cu il, Polşa) - Polşa mədəniyyətinə görkəmli xidmətlərinə görə.
• 1-ci dərəcəli xidmətlərə görə medalı (2014, Çexiya, ölümündən sonra).
• 2-ci dərəcəli Qoşa Ağ Xaç ordeni (9 iyun 2014-cü il, Slovakiya).
• Karl Kramarz medalı (2008).
• Çarlz Universitetinin Qızıl Xatirə Medalı.
• "Yaxşılıq etməyə tələsin" medalı.
• Rusiya Mükafatı (2010).
• Praqanın fəxri vətəndaşı (1990).
• Mariya Sklodovska-Küri Universitetinin fəxri doktoru.

Xatirəsi

2014-cü ilin oktyabrında Lyudmila Ulitskayanın Natalya Qorbanevskayaya hısr edilmiş “Poetka” kitabı nəşr olundu: "Yaddaş haqqında kitab: Natalya Qorbanevskaya" (Moskva, AST, redaktə edən Yelena Şubina, 2014).

28 oktyabr 2014-cü ildə çex dili məktəbinə Natalya Qorbanevskayanın adı verildi və ona Çex Prestiji dövlət imtahanını idarə etmək hüququ verildi.

2016-cı ildə Kseniya və Kirill Saxarnov "Natalya Qorbanevskaya: "Mən qəhrəman deyiləm" sənədli filmini tamamladılar.

28 noyabr 2018-ci ildə “Uşaqlar üçün Qadınların Tarixi” komandası Natalya Qorbanevskaya haqqında uşaq kitabı nəşr etdi. İllüstrasiyaları Natalya Qorbanevskayanın nəvəsi Nyusya Krasovitskaya, mətni isə Lyubava Malışeva yazmışdı.

2021-ci ildə (85 illik yubileyi ili) Moskva Qadın Muzeyi Natalya Qorbanevskayaya Qadın Tarixi Ayını həsr edib.

İstinadlar

1. Natalja Gorbanewskaja // FemBio database (alm.).
2. ГОРБАНЕВСКАЯ Наталья Евгеньевна // Русская литература XX века. Прозаики, поэты, драматурги (rus.). / под ред. Н. Н. Скатов 2005. С. 523–524.
3. Natalya Gorbanevskaya - obituary, Наталя Горбаневська - некролог (ing.).
4. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
5. Предисловие к: Горбаневская Н. Легенда нашей демонстрации: сорок лет спустя // Неприкосновенный запас. № 4 (60). 2008.
6. Наталья Горбаневская: «Вот я дура была без страха» Arxiv surəti 3 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında (интервью на OpenSpace.ru), стр.1
7. Документы Инициативной группы по защите прав человека в СССР. Москва. Составители Г. В. Кузовкин, А. А. Макаров. 2009.
8. Лученко К., Горбаневская Н. Наталья Горбаневская: За мнения преследовать нельзя // Pravmir.ru. 29 ноября 2014 г.
9. Запись в блоге Н. Е. Горбаневской: Прислали мне ссылку на Википедию. Теперь я хотя бы знаю, откуда взялось, что я окончила ЛГУ по специальности «технический редактор и переводчик». Такой специальности и не существовало. Специальность: «филолог, преподаватель русского языка и литературы средней школы». Работала потом действительно редактором и техническим переводчиком (а не наоборот).
10. Лукашевский С. М., использованы материалы журнала НЛО («Новое литературное обозрение»). Горбаневская Наталья Евгеньевна // ХРОНОС — всемирная история в интернете. 2013-12-15 tarixində arxivləşdirilib.
11. Ермольцев Д. «За нашу и вашу свободу!» // Polit.ru. 25 августа 2008.
12. Горбаневская Нат. Евг. // Российский гуманитарный энциклопедический словарь. В 3 т. Москва: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС: Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та. 2002.
13. "Наталья Горбаневская. Полдень". 2007-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-04.
14. Горбаневская Н. (2008). «Легенда нашей демонстрации: сорок лет спустя» Arxiv surəti 30 oktyabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Неприкосновенный запас 4(60).
15. "Что было: свидетельствует Наталья Горбаневская". 2013-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-06.
16. Буковский В. К. ru:И возвращается ветер…. М: Новое издательство. 2007. ISBN .
17. Горбаневская Н. «Показать, каким был журнал на самом деле...»: Беседу вела Е. Скарлыгина // Вопросы литературы. № 2. 2007. 2013-12-05 tarixində arxivləşdirilib.
18. Мильчин К. Свободный человек: Что оставляет нам поэт и правозащитница Наталья Горбаневская // ru:Русский репортер. 10 декабря 2013. 2013-12-13 tarixində arxivləşdirilib.
19. Garrabé J. Histoire de la schizophrénie. — Paris, 1992. Перевод: История шизофрении Arxiv surəti 24 aprel 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında
20. Казнимые сумасшествием: Сборник документальных материалов о психиатрических преследованиях инакомыслящих в СССР (PDF). Франкфурт-на-Майне: ru:Посев. Редакторы: А.Артемова, Л.Рар, М.Славинский. 1971. 250–281.
21. Люди августа 1968... // Polit.ru. 02 сентября 2008.
22. Писатели-диссиденты: биобиблиографические статьи (начало) // Новое литературное обозрение. № 66. 2004.
23. "Сын Натальи Горбаневской: Никакие условности политического мира её не останавливали | ИноСМИ". 2015-11-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-20.
24. "Фильм «Они выбирали свободу» в Интернете". 2006-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-20.
25. AKoss-Dyb. Natalia Gorbaniewska uhonorowana przez UMCS Arxiv surəti 24 yanvar 2018 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Radio Lublik, 2008-10-24
26. Lublin: Doktorat honoris causa UMCS dla Natalii Gorbaniewskiej Arxiv surəti 30 sentyabr 2011 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Dziennik, 2008-10-24
27. Natalia Gorbaniewska doktorem honorowym UMCS Arxiv surəti 24 mart 2018 tarixindən (Wayback Machine) saytında. Vyborgkaya Gaseta, 2008-10-24
28. Natalia Gorbaniewska doktorem honorowym UMCS // Virtualna Polska, 2008-10-24
29. "VI церемония награждения лауреатов конкурса «Русская Премия»". 2016-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-27.
30. РАЗГОН АКЦИИ ПАМЯТИ НА КРАСНОЙ ПЛОЩАДИ Arxiv surəti 30 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında — Политвестник, 25.08.2013
31. Изменить нельзя. На Красной площади задержаны участники акции к юбилею «демонстрации семерых» Arxiv surəti 27 avqust 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında // Грани.ру, 25.08.2013
32. Вашкова Л. "Правозащитницу Горбаневскую примет президент Чехии". Радио Прага. 2013-10-25. 2013-11-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-01.
33. Скончалась правозащитница Наталья Горбаневская Arxiv surəti 1 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında // ru:ИТАР-ТАСС, 30 ноября 2013
34. "Наталья Горбаневская похоронена на кладбище Пер-Лашез в Париже". Радио Свобода. 2013-12-05. 2013-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-05.
35. На похоронах Горбаневской были представители многих стран, но от России не приехал никто Arxiv surəti 12 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında // ru:Телеканал «Дождь», 5 декабря 2013.
36. ГОРБАНЕВСКАЯ Наталья Евгеньевна (р. 1936) // Большой Энциклопедический словарь (БЭС). 2013-12-16 tarixində arxivləşdirilib.
37. "НАТАЛЬЯ — NATALIA". 2012-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-29.
38. "Наталья Горбаневская: «Как сбить масло и не утонуть»". 2013-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-30.
39. Интервью с Ярославом Горбаневским
40. Joseph Gorbanevsky Arxiv surəti 15 sentyabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında
41. "Yaroslav Gorbanevsky". 2014-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-12-04.
42. "Умер Иосиф Горбаневский, самый младший участник протеста 1968 года на Красной площади". 2017-12-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-31.
43. "Линор Горалик «Интервью с Натальей Горбаневской»". 2013-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-30.
44. Prezydent odznaczył pośmiertnie Natalię Gorbaniewską
45. "POSTANOWIENIE PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ z dnia 22 listopada 1999 r." 2024-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-01.
46. "Dokument: seznam osob, které obdržely státní vyznamenání". 2024-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-01.
47. Rad Bieleho dvojkríža, II. trieda
48. "Premiér udělil deseti disidentům z 1968 pamětní medaile 21.8. 2008 | Vláda ČR". 2024-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-29.
49. "Natalja Jevgenjevna Gorbaněvská převzala zlatou pamětní medaili Univerzity Karlovy - Univerzita Karlova". 2024-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-29.
50. "Людмила Улицкая выпустила книгу «Поэтка. Книга о памяти: Наталья Горбаневская» — Газета. Ru | Культура". 2014-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-23.
51. "Школа носит имя". 2014-10-30. 2016-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-01.
52. Михайлов, Егор. "Познакомьтесь с Нюсей Красовицкой — художницей и внучкой Натальи Горбаневской". Афиша.Daily. 2018-11-19. 2021-04-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-27.

Xarici keçidlər

• Биография // goldref.ru
• Интервью на ru:5 канале, 13.04.2009
• Интервью Натальи Горбаневской Arxiv surəti 22 noyabr 2012 tarixindən (Wayback Machine) saytında на OpenSpace.ru
• Некролог, отрывки из видеозаписей, интервью Arxiv surəti 2 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında на ru:Грани.ру
• Краснова Т. В. Вспоминая Наталью Горбаневскую Arxiv surəti 2 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Круглов С., свящ. Памяти христианского поэта Arxiv surəti 2 dekabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Рид А. От Бартока до Бутырки: о конфликте гражданского и лирического в ранней поэзии Натальи Горбаневской (авторизованный пер. с англ. Е. Канищевой) // Новое литературное обозрение. № 91. 2008.

İnsan haqları fəaliyyəti

• Наталья Горбаневская. Полдень Arxiv surəti 1 oktyabr 2007 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Наталья Горбаневская. Что помню я о демонстрации
• Что было: свидетельствует Наталья Горбаневская Arxiv surəti 29 oktyabr 2013 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Информация о демонстрации Arxiv surəti 29 sentyabr 2012 tarixindən (Wayback Machine) saytında в бюллетене «ru:Хроника текущих событий»
• Информация о суде над Горбаневской Arxiv surəti 13 mart 2007 tarixindən (Wayback Machine) saytında в бюллетене «Хроника текущих событий»
• Red Square at Noon by Harrison E. Harrison, Natalia Gorbanevskaya. The American Political Science Review, Vol. 70, No. 4 (Dec., 1976), pp. 1335–1336 doi:10.2307/1959448

Poeziyası

• Наталья Горбаневская на сайте «Новой Камеры хранения»
• Страница Натальи Горбаневской на сайте литературного журнала en:Homo Legens
• Книги на сайте «Вавилон» Arxiv surəti 4 yanvar 2009 tarixindən (Wayback Machine) saytında
• Поэмы с переводом на английский Arxiv surəti 8 sentyabr 2012 tarixindən (Wayback Machine) saytında