Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məşrutə hərəkatı, İran Konstitusiya inqilabı və ya İran burjua inqilabı — 1905–1911-ci illərdə baş vermiş və Qacarlar dövlətində parlamentin əsasının qoyulması ilə nəticələnmiş inqilab nəzərdə tutulur.
İnqilab İranda müasir eranın başlanğıcını qoyaraq fundamental dəyişikliklərə yol açdı. Bu dövrdə burjua mətbuatında o dövrə qədər görülməmiş miqyasda müzakirələr başladı və yeni iqtisadi imkanlar mümkünləşdi. Bir çox qrup inqilabın gedişatına təsir edə bilmək üçün mübarizə aparırdı və nəticədə istər-istəməz cəmiyyətin bütün təbəqələri müəyyən qədər dəyişikliyə məruz qaldı.Nəsrəddin şah Qacarın uzun müddət uğrunda mübarizə apardığı köhnə qaydalar nəhayətki yeni qaydalarla əvəzləndi, yeni ifadə formaları, yeni sosial və siyasi şərait formalaşdı.
Müzəfərəddin şah Qacar ölümündən qısa müddət əvvəl — 1906-cı ildə konstitusiyanı imzaladı. Lakin ondan sonra taxta çıxan Məhəmmədəli şah konstitusiyanı ləğv etdi və Rusiyadan, Böyük Britaniyadan dəstək aldıqdan sonra 1908-ci ildə parlamenti bombardman etdi. Bu hadisə yeni konstitusiya hərəkatının yaranmasına səbəb oldu. Konstitusiyaçı qüvvələr Tehrana yürüş etdi və Məhəmmədəli şahı azyaşlı oğlu Əhmədin xeyrinə hakimiyyətdən əl çəkməyə məcbur edildi. Atasının yerinə taxta çıxan Əhməd şah Qacar 1909-cu ildə konstitusiyanı yenidən bərpa etdi.
1921-ci il çevrilişi bir çox mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu və 1925-ci ildə Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə nəticələndi. İran parlamenti 1906–1907-ci illər konstitusiyasını dəyişdirdi və 1797–1925-ci illərdə İranı idarə edən Qacarlar sülaləsini Pəhləvi sülaləsi ilə əvəz etdi. Bununla da, Pəhləvilərin hakimiyyəti legitimləşdirildi. İnqilabı Gilan vilayətində Cəngəlilər hərəkatı (1914–1921) izlədi.
Ümumi məlumat
Cənubi Azərbaycanda qələbə çaldıqdan sonra, 19 mart, 1910-cu ildə Səttar xanın rəhbərliyi ilə Tehrana yürüş başlanıb. Səttar xan və Bağır xanın fədai dəstələri Təbrizdən Tehrana yola düşüblər Lakin İran monarxiyasının Rusiyanı köməyə çağırması və Rusiyanın İrana hərbi müdaxiləsi ilə inqilab süqut (1911) etdi. Təbrizə daxil olan rus qoşunları inqilabçılara divan tutdular.
Məşrutə hərəkatına siyasi qiymət
Məşrutə hərəkatı 20-ci əsrdə baş vermiş azadlıq və demokratik inqilablar üçün ilk cığır açmışdı. Bu mənada Məşrutə hərəkatını Yaxın və Orta Şərq ölkələrində keçən yüzillikdəki milli azadlıq və demokratik hərəkatların "pioneri" adlandırmaq olar. 1905–1911-ci illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatının məqsəd və məramı yolunda canlarını qurban verənlərin sayı çoxdur. Əslində bu hərəkata pak vicdanla qoşulanlar, onu uğurlu qələbəyə çatdırmaq istəyənlərin hamısı qəhrəmandır, tariximizdə və yaddaşımızda həmişəyaşar insanlardır.
Məşrutə qəhrəmanları sırasına milli qəhrəmanlarımızla yanaşı müxtəlif millətlərin – farsların, kürdlərin, ərəblərin, talışların, rusların, gürcülərin, polyakların, bolqarların, hətta uzaq Amerikadan məşrutəçilərə köməyə gəlmiş insanların da xatirələrini minnətdarlıqla yad etmək gərəkdir. Bu, bir daha göstərir ki, Məşrutə hərəkatı bir ölkə çərçivəsindən çıxıb beynəlxalq ictimaiyyətin nəzər-diqqətini özünə yönəldə bilmiş xalq hərəkatı, müstəbid rejimə və onun söykəndiyi əcnəbi müdaxilələrə qarşı mütərəqqi insanların mübarizəsi və həmrəyliyi idi. Bu yolda canlarını fəda etmiş Sərdari-milli Səttar xan, Salari-milli Bağır xanla yanaşı onların vəfalı silahdaşları Əli Müsyonun, Heydər xan Əmioğlunun, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin, yadların əli ilə dara çəkilmiş din xadimi Siqətülislam Təbrizinin, Məmmədtağı xanın, canını və bütün sərvətini Məşrutə yolunda qoymuş Hacı Mehdi Kuzəkünaninin, son nəfəsə qədər Məşrutə bayrağını yerə qoymayan Həsən xan Bağbanın, onun qardaşı Hüseyn xan Bağbanın, " rəhbərləri, fəallarının ( , Hacı Əli Davafuruş, Seyid Həsən Şərifzadə, Məhəmmədəli Tərbiyət, Cəfərağa Gənceyi, Mir Bağır ağa, Mirəli Əsgəri, Ağanağı Şücai, Məhəmməd Sadiq Xameyni və s.) və minlərlə məşrutə qəhrəmanlarının adlarını çəkib əziz xatirələrini yad etmək borcumuzdur".
Əncümənlər
- - Məşrutə inqilabı (1905–1911) dövrünə aid seçkili inqilabi orqanlar. Əncümənlər İranın və Azərbaycanın bir çox böyük şəhərlərində var idi və inqilabın müdafiəsində və inkişafında mühüm rol oynayırdılar. 1906 ilin sentyabrında Təbrizdə, şah sarayının məşrutənin(konstitusiyanın)verilməsinin qarşısını almaq cəhdlərinə qarşı böyüyən etiraz zamanı, hərəkatın rəhbərliyi üçün İran tarixində ilk dəfə əhali tərəfindən seçilən əncümən seçildi və bununla da bütün İranda əncümənlərin təşkil olunmasının əsası qoyuldu.
Təbriz üsyanı
Tehranda baş verən 10(23) iyun çevrilişindən sonra irtica İranın bütün əyalətlərində hücuma keçdi. Rəştdə, Ənzəlidə, Məşhəddə, Səbzəvarda, Kuçanda, Kirmanşahda, Buşirdə, Bəndər-Abbasda, eləcə də başqa şəhərlərdə qubernatorlar şahın əmri ilə bütün əncümənləri qovdular və bir çox qəzetləri bağladılar.23 iyun 1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edəndə, Mir Haşimin başçılığı altında Təbriz irticaçıları şəhəri ələ keçirməyə və mücahidlərlə, fədailərlə və əncümənlərlə birdəfəlik haq-hesab çəkmək fikrinə düşdülər. Mir Haşimin Mərənd xanı Şüca-Nizamın və Təbrizin qərb hissəsinin- məhəlləsinin dəstələri də qoşuldular. İrticaçılar əvvəlcə Təbrizin, Səttarxanın fədailərinin əlində olan şimaldaki məhəlləsindən başqa, şimal-şərq hissəsini-, və Baqemişe məhəllələrini ələ keçirdilər. Şəhərin cənub-şərq hissəsi Bağır xanın fədailərinin əlində idi, onların əsas bazası Xiyaban məhəlləsi idi. Təbrizdə döyüşlər başlayandan sonra Təbriz əncüməninin mülkədar-liberal kəsimi xarici ölkələrin konsulluqlarında gizləndilər. Əncümən sədri Bəsir əs Səltənə və Əclal əl Mülk rus, hacı Mehdi Kuzəkünani və Şeyx Səlim osmanlı, Mirzə Hüseyn Vaiz -fransız konsulluqlarında bəstə oturdular. Əksəriyəti mülkədar, tacirlər və ruhanilərdən ibarət Təbriz əncüməni müvəqqəti olaraq dağıldı. Mürtəce dəstələrə qarşı mübarizəni-Təbriz sosial-demokrat mücahidlər təşkilatlarının başçıları- Əli Müsyo, , eləcə də Səttarxan və Bağır xan davam etdilər.
Məşrutə dövründə mətbuat
1905–1911 illər İran Məşritə inqilabında Güney Azərbaycan aparıcı və həlledici rol oynadı. Bu inqilab Azərbaycan xalqının içtimai-siyasi və milli düşüncəsinin inkişafı üçün şərait yaratdı. Məşrutə fərmanı ölkədə siyasi fəzanın açılmasına gətirdi. Gündən-günə genişlənən siyasi hadisələr və ictimai çəkişmələr ölkənin xəbər mərkəzinə çevrilməsinə, bu isə Azərbaycanda mətbuat bazarının yaranmasına gətirib çıxardı. Müxtəlif qəzetlər yayılmağa başladı.
Səttarxan
Ötən yüzilin əvvəllərində Rusiyada çıxan "Novaya Vremya" dərgisinin "Xalq qəhrəmanı", İtaliya mətbuatının "İranın Hannibalı" adlandırdığı, Məşrutə hərəkatının rəhbəri Səttarxanın həyatı, onun keçdiyi mübarizə yolu, xüsusən Məşrutə hərəkatındakı tarixi rolu, sərkərdəlik məharəti və ömrümün faciəli sonluğu barədə danışan Ə.Rəhimli deyir: "Tehranın yaxınlığında, Həzrət Əbdüləzimin "Tuti" adlanan bağında adına və qəhrəmanlığına layiq olmayan çox sönük bir məzarda uyuyan Səttar Hacı oğlu 1867-ci il avqustun 16-da Qaradağda anadan olub. Atası Hacı Həsən ailəsini şəxsi təsərrüfatı və xırda alverlə dolandırarmış. Hacı Həsənin vəfat etmiş əvvəlki arvadından bir qızı və bir oğlu, sonrakı evləndiyi arvadından isə Səttar, İsmayıl və Qafar adlarında üç oğlu, bir qızı dünyaya gəlir. Səttar üçüncü oğlan uşağı idi. O, ilk təhsilini mollaxanada almış, erkən yaşlarında mədrəsəni tərk edərək təsərrüfat işlərində atasının köməkçisi olmuşdu".
Səttar uşaqlığından zirək imiş: "Çevik, uşaq oyunlarında belə məğlub olmağı sevməyən imiş, bu fərqləndirici cəhətlər onu öz yaşıdları arasında fəxri "xan" titulu ilə məşhurlaşdırmışdı. Səttarxanın böyüyüb boy atdığı ailə çarizmin, həm də şahlıq istibdadının barışmaz düşməni idi. Hər iki zülmkar rejimin əleyhinə çıxanlar çox vaxt Hacı Həsənin komasında sığınacaq tapırdılar. Çar məmurlarının zorakılığı əleyhinə olduğu üçün Arazın o biri sahilinə – Qaradağa keçən Fərhad adlı şəxs Səttarxanın qardaşı İsmayıl tərəfindən himayə olunmuşdu. Fərhadı himayə edib gizlətdiyi üçün Təbriz vəliəhdinin əmrilə İsmayıl dara çəkilmişdi.
Oğlunun dərdinə dözə bilməyən, həm də yerli məmurlar tərəfindən təqib olunub izlənilən Hacı Həsən Qaradağdan Təbrizə köçmək məcburiyyətində qalır. O, Təbrizdə uzun müddət yaşaya bilmir, xəstələnir və yenidən Qaradağa qayıdır. Az sonra burada vəfat edir və Ağyazı kəndindəki qəbiristanlıqda dəfn olunur".
Təbrizə köçdükdən sonra şəhərin sosial-siyasi mühiti və Səttarxanı əhatə edən insanlar onun dünyagörüşünün formalaşmasında, vətənə, xalqa bağlılıqda müstəsna rol oynayır: "Rejimin əleyhinə çıxan şəxsi müdafiə etdiyinə, həmin şəxsin tərəfini saxladığına görə 1898-ci ildə Səttarxan Təbrizdə həbs olunur və Ərdəbilin "Narın qala" zindanında iki ilə yaxın məhbus həyatı keçirməli olur.
Səttarxan həbsxanada tanış olduğu bir məhbusu gizli yolla azad etməyə gələnlərin köməkliyilə zindandan qaçır. Bir müddət Təbrizdə və ətraf bölgələrdə gizli şəkildə yaşayan Səttarxan rejim əleyhinə, onun yerlərdəki məmurlarının xalqa etdikləri zülm və özbaşınalığına qarşı mübarizə aparan dəstələrə qoşulur. Bu haqda Seyid Əhməd Kəsrəvinin, İsmayıl Əmirxizinin, Kərim Tahirzadənin, Səməd Sərdariniyanın, Rəhim Rəisniyanın, Məmmədrza Afiyətin, rus şərqşünası S.M.İvanovun və başqa müəlliflərin əsərlərində dəyərli faktlar var. S.Ə.Kəsrəvinin yazdığından bəlli olur ki, Səttarxan məşrutəçilərə qoşulmazdan xeyli əvvəl dövlətin "qaçaqçı" adlandırdığı partizan dəstələri yaratmış, iqtidar nümayəndələrinə, zülmkar məmurlara və mülkədarlara qarşı hücumlar təşkil etmişdi. Rejim əleyhinə silahlı dəstələr təşkil etməzdən əvvəl Səttarxan Mərəndə gəlir və atasının tanışı Rzaqulu xanın vasitəsilə bir müddət Mərənd-Xoy-Salmas xətti üzrə yol mühafizəçisi vəzifəsində çalışır, çox keçmədən bu işi tərk edib əvvəl Tehrana, sonra isə Xorasana gedir və orada çox davam gətirə bilməyib yenidən Təbrizə dönür".
Səttarxan Təbrizə dönən vaxt artıq Təbriz rejimi əleyhinə ayağa qalxmış və onun bütün siyasi sütunlarını silkələməyə başlamışdı: "Xalq hərəkatının xofu qarşısında millətə məşrutə azadlıqları vəd edən Müzəffərəddin şahdan fərqli olaraq taxt-taca gələn Məhəmmədəli şah atasının millətə verdiyi vədləri yerinə yetirmək əvəzinə əcnəbi silahına söykənib xalqa divan tutmağa başlayır. Üstəlik İranı nüfuz dairəsinə çevirmək haqda 1907-ci il İngiltərə-Rusiya sövdələşməsinə razı oldu. Bunun ardınca 1908-ci il iyun ayının 23-də xalq elçilərinin toplandığı məclis top atəşinə tutuldu. Ölkədə kütləvi həbslər və təqiblər başlandı.
Məşrutə hərəkatına ağır zərbə endirildiyi, verilmiş nisbi azadlıqların əldən alındığı, Əncümənlərin qapılarına qıfıl vurulduğu ağır günlərdə Azərbaycan, onun baş şəhəri Təbriz ayağa qalxdı. Kütləni mübarizəyə qaldırmaqda və mütəşəkkil hücumu təşkil etməkdə Səttarxan və onun silahdaşları başda olmaqla "Mərkəze-Qeyb"in, Müdafiə Şurasının və Təbriz əncüməninin böyük və danılmaz xidmətləri olmuşdu. Bu tarixi xidmət həm İranda, həm də onun hüdudlarından kənarda obyektiv tarixçilər və tədqiqatçılar tərəfindən dönə-dönə qeyd edilib. Məmmədəli şahın Məşrutə hərəkatına xəyanət etməsinə, rejimin işə saldığı zorakılığa və amansız cəza tədbirlərinə qarşı təbrizlilərin etirazı əvvəlcə bazar-dükanın bağlanması və kütləvi nümayişlərlə başlamışdı. Hakimiyyət orqanları və qoşun xalqa qarşı zor tətbiq etmək istədikdə məşrutəçilər zora zorla cavab vermək məcburəyyətində qalmışdılar".
Görkəmli iştirakçılar
Konstitusiyaçı iştirakçılar
- Mirzə Nəsrulla xan — İranın seçilmiş ilk baş naziri
- Mirzə Cahangir xan — "Sur-e İsrafil" qəzetinin yaradıcısı və redaktoru
- Mirzə Ağa xan Kirmani — millətçi yazıçı və ədəbiyyat tənqidçisi
- Seyid Məhəmməd Təbatəbai — məşhur din xadimi
- Seyid Cəmaləddin Vaiz İsfahani — yazıçı və konstitusiyapərəst din xadimi
- Seyid Hüseyn Ərdəbili — Məşhəddə aktiv olmuş siyasətçi
- Arif Qəzvini — şair və musiqiçi
- Mirzə Əliəkbər Dehxuda — dilçi və "Dehxuda" lüğətinin yaradıcısı
- Mehdi Kont
- Səttar xan — inqilabın Cənubi Azərbaycandakı lideri
- Bağır xan — "Salar-e milli" ləqəbli inqilab iştirakçısı
- Mirzə Kiçik xan — Gilandakı inqilabı hərəkatın rəhbəri
- Mirzə Mülküm xan — ziyalı və modernizm tərəfdarı
- Yeprem xan — hərbi rəhbərlərdən biri
- Sərdar Əsəd — 1909-cu ildə Tehranı ələ keçirən Bəxtiyari tayfa rəhbəri
- Bibixanım Astrabadi — satirist, yazıçı və İrandakı qadın hərəkatının pionerlərindən biri
- Həsən Pirniya — tarixçi və siyasətçi
- Əhməd Kəsrəvi — tarixçi
- Əmənullah xan Ziyaəssəltənə — Məhəmmədəli şaha bomba hücumu etməkdə ittiham edilən və Britaniyanın müdaxiləsi ilə azad edilən torpaq sahibi və zadəgan
- Məhəmmədtağı Bahar — şair, yazıçı, tarixçi və məliküşşüəra
- Seyid Həsən Tağızadə — siyasətçi və tarixçi
- Mirzə Əbdürrəhim Talıbov — ziyalı və sosial islahat tərəfdarı
- Əbdülhüseyn xan Teymurtaş — siyasətçi və İranın gələcəkdəki ədliyyə naziri
- Əbdülhüseyn mirzə Fərmanfərma — Abbas Mirzənin nəvəsi və görkəmli siyasətçi
- Məhəmmədvəli xan Tənkabuni — Mazandaran və Gilandakı inqilabçı qüvvələrin lideri
- Hovard Baskervil — Təbrizdə Səttar xanla birgə döyüşərkən vəfat edən amerikan müəllim
- Məhəmməd Müsəddiq — liberal millətçi və İranın gələcəkdəki baş naziri
- Murtuzaqulu xan Hidayət — siyasətçi və İran parlamentinin ilk sədri
Monarxistlər
- Əbdülməcid mirzə Qovanlı-Qacar — Fələli şah Qacarın nəvəsi olan Qacr şahzadəsi. O, həmçinin iki dəfə baş nazir vəzifəsində də çalışmışdır.
Şeyx Fəzlullah Nuri -din xadimi. İnqilabdan sonra asılmışdır.
- Vladimir Lyaxov — Məhəmmədəli şah Qacarın dövründə İran Kazak diviziyasının komandiri olan rus hərbçisi. Şahın əmri ilə parlament binasını mühasirəyə almış və bombardman etmişdir.
Dini liderlər
- Axund Məhəmmədkazım Xorasani — konstitusiya tərəfdarı
- Seyid Cəmaləddin Vaiz İsfahani — konstitusiya tərəfdarı
- Seyid Məhəmməd Təbatəbai — konstitusiya tərəfdarı
- Mirzə Məhəmmədhüseyn Naini — konstitusiya tərəfdarı
- Seyid Məhəmmədkazım Yəzdi — konstitusiya əleyhdarı
- Şeyx Fəzlullah Nuri — konstitusiya əleyhdarı
- Mirzə Əbutalib Zəncani — konstitusiya əleyhdarı
Ədəbiyyat
- С. М. Алиев История Ирана. XX век, М.: Ин-т востоковедения РАН: Крафт+, 2004.
- М. Р. Годс Иран в XX веке: политическая история, М., 1994
- М. С. Иванов Иранская революция 1905–1911 годов, М.: издательство ИМО, 1957
- С. Л. Агаев. Иран в прошлом и настоящем. М., 1981 г.
- С. Л. Агаев, Пластун В. Н. Спорные вопросы социал-демократического движения в Иране в 1905–1911 гг. // Иран: история и современность. М., 1983 г.
- Вопросы Истории. 1980 г. № 5.
- Л. М. Кулагина. Экспансия английского империализма в Иран в конце XIX — начале XX вв. М., 1981 г.
- M. S. Ordubadi, Dumanlı Təbriz. Bakı, 1966.
Qeydlər
- Новая история Ирана. Хрестоматия.Издательство "Наука"Главная редакция восточной литературы. Москва 1988 səh 184–187
- Bakı-Təbriz. Dünya azərbaycanlılarının dərgisi. 2007 № 9 səh. 37–38 "Amalımız, əfkarımız iqbali-vətəndir…"(Məşrutə dövrü mətbuatına bir nəzər). Pərvanə Məmmədli
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mesrute herekati Iran Konstitusiya inqilabi ve ya Iran burjua inqilabi 1905 1911 ci illerde bas vermis ve Qacarlar dovletinde parlamentin esasinin qoyulmasi ile neticelenmis inqilab nezerde tutulur Inqilab Iranda muasir eranin baslangicini qoyaraq fundamental deyisikliklere yol acdi Bu dovrde burjua metbuatinda o dovre qeder gorulmemis miqyasda muzakireler basladi ve yeni iqtisadi imkanlar mumkunlesdi Bir cox qrup inqilabin gedisatina tesir ede bilmek ucun mubarize aparirdi ve neticede ister istemez cemiyyetin butun tebeqeleri mueyyen qeder deyisikliye meruz qaldi Nesreddin sah Qacarin uzun muddet ugrunda mubarize apardigi kohne qaydalar nehayetki yeni qaydalarla evezlendi yeni ifade formalari yeni sosial ve siyasi serait formalasdi Muzefereddin sah Qacar olumunden qisa muddet evvel 1906 ci ilde konstitusiyani imzaladi Lakin ondan sonra taxta cixan Mehemmedeli sah konstitusiyani legv etdi ve Rusiyadan Boyuk Britaniyadan destek aldiqdan sonra 1908 ci ilde parlamenti bombardman etdi Bu hadise yeni konstitusiya herekatinin yaranmasina sebeb oldu Konstitusiyaci quvveler Tehrana yurus etdi ve Mehemmedeli sahi azyasli oglu Ehmedin xeyrine hakimiyyetden el cekmeye mecbur edildi Atasinin yerine taxta cixan Ehmed sah Qacar 1909 cu ilde konstitusiyani yeniden berpa etdi 1921 ci il cevrilisi bir cox muhum deyisikliklere sebeb oldu ve 1925 ci ilde Pehlevi sulalesinin hakimiyyete gelmesi ile neticelendi Iran parlamenti 1906 1907 ci iller konstitusiyasini deyisdirdi ve 1797 1925 ci illerde Irani idare eden Qacarlar sulalesini Pehlevi sulalesi ile evez etdi Bununla da Pehlevilerin hakimiyyeti legitimlesdirildi Inqilabi Gilan vilayetinde Cengeliler herekati 1914 1921 izledi Umumi melumatCenubi Azerbaycanda qelebe caldiqdan sonra 19 mart 1910 cu ilde Settar xanin rehberliyi ile Tehrana yurus baslanib Settar xan ve Bagir xanin fedai desteleri Tebrizden Tehrana yola dusubler Lakin Iran monarxiyasinin Rusiyani komeye cagirmasi ve Rusiyanin Irana herbi mudaxilesi ile inqilab suqut 1911 etdi Tebrize daxil olan rus qosunlari inqilabcilara divan tutdular Mesrute herekatina siyasi qiymetMesrute herekati 20 ci esrde bas vermis azadliq ve demokratik inqilablar ucun ilk cigir acmisdi Bu menada Mesrute herekatini Yaxin ve Orta Serq olkelerinde kecen yuzillikdeki milli azadliq ve demokratik herekatlarin pioneri adlandirmaq olar 1905 1911 ci illerde bas vermis Mesrute herekatinin meqsed ve merami yolunda canlarini qurban verenlerin sayi coxdur Eslinde bu herekata pak vicdanla qosulanlar onu ugurlu qelebeye catdirmaq isteyenlerin hamisi qehremandir tariximizde ve yaddasimizda hemiseyasar insanlardir Settar xan ve Bagir xan ortada Azerbaycan mesruteci inqilabcilar ile Mesrute qehremanlari sirasina milli qehremanlarimizla yanasi muxtelif milletlerin farslarin kurdlerin ereblerin talislarin ruslarin gurculerin polyaklarin bolqarlarin hetta uzaq Amerikadan mesrutecilere komeye gelmis insanlarin da xatirelerini minnetdarliqla yad etmek gerekdir Bu bir daha gosterir ki Mesrute herekati bir olke cercivesinden cixib beynelxalq ictimaiyyetin nezer diqqetini ozune yonelde bilmis xalq herekati mustebid rejime ve onun soykendiyi ecnebi mudaxilelere qarsi mutereqqi insanlarin mubarizesi ve hemreyliyi idi Bu yolda canlarini feda etmis Serdari milli Settar xan Salari milli Bagir xanla yanasi onlarin vefali silahdaslari Eli Musyonun Heyder xan Emioglunun Seyx Mehemmed Xiyabaninin yadlarin eli ile dara cekilmis din xadimi Siqetulislam Tebrizinin Memmedtagi xanin canini ve butun servetini Mesrute yolunda qoymus Haci Mehdi Kuzekunaninin son nefese qeder Mesrute bayragini yere qoymayan Hesen xan Bagbanin onun qardasi Huseyn xan Bagbanin rehberleri feallarinin Haci Eli Davafurus Seyid Hesen Serifzade Mehemmedeli Terbiyet Ceferaga Genceyi Mir Bagir aga Mireli Esgeri Aganagi Sucai Mehemmed Sadiq Xameyni ve s ve minlerle mesrute qehremanlarinin adlarini cekib eziz xatirelerini yad etmek borcumuzdur EncumenlerEsas meqale Encumenler Mesrute inqilabi 1905 1911 dovrune aid seckili inqilabi orqanlar Encumenler Iranin ve Azerbaycanin bir cox boyuk seherlerinde var idi ve inqilabin mudafiesinde ve inkisafinda muhum rol oynayirdilar 1906 ilin sentyabrinda Tebrizde sah sarayinin mesrutenin konstitusiyanin verilmesinin qarsisini almaq cehdlerine qarsi boyuyen etiraz zamani herekatin rehberliyi ucun Iran tarixinde ilk defe ehali terefinden secilen encumen secildi ve bununla da butun Iranda encumenlerin teskil olunmasinin esasi qoyuldu Tebriz usyaniEsas meqale Tebriz usyani 1908 1909 Tehranda bas veren 10 23 iyun cevrilisinden sonra irtica Iranin butun eyaletlerinde hucuma kecdi Restde Enzelide Meshedde Sebzevarda Kucanda Kirmansahda Busirde Bender Abbasda elece de basqa seherlerde qubernatorlar sahin emri ile butun encumenleri qovdular ve bir cox qezetleri bagladilar 23 iyun 1908 ci ilde Mehemmed Eli sah Qacar Tehranda cevrilis edende Mir Hasimin basciligi altinda Tebriz irticacilari seheri ele kecirmeye ve mucahidlerle fedailerle ve encumenlerle birdefelik haq hesab cekmek fikrine dusduler Mir Hasimin Merend xani Suca Nizamin ve Tebrizin qerb hissesinin mehellesinin desteleri de qosuldular Irticacilar evvelce Tebrizin Settarxanin fedailerinin elinde olan simaldaki mehellesinden basqa simal serq hissesini ve Baqemise mehellelerini ele kecirdiler Seherin cenub serq hissesi Bagir xanin fedailerinin elinde idi onlarin esas bazasi Xiyaban mehellesi idi Tebrizde doyusler baslayandan sonra Tebriz encumeninin mulkedar liberal kesimi xarici olkelerin konsulluqlarinda gizlendiler Encumen sedri Besir es Seltene ve Eclal el Mulk rus haci Mehdi Kuzekunani ve Seyx Selim osmanli Mirze Huseyn Vaiz fransiz konsulluqlarinda beste oturdular Ekseriyeti mulkedar tacirler ve ruhanilerden ibaret Tebriz encumeni muveqqeti olaraq dagildi Murtece destelere qarsi mubarizeni Tebriz sosial demokrat mucahidler teskilatlarinin bascilari Eli Musyo elece de Settarxan ve Bagir xan davam etdiler Mesrute dovrunde metbuatEsas meqale Mesrute dovrunde metbuat 1905 1911 iller Iran Mesrite inqilabinda Guney Azerbaycan aparici ve helledici rol oynadi Bu inqilab Azerbaycan xalqinin ictimai siyasi ve milli dusuncesinin inkisafi ucun serait yaratdi Mesrute fermani olkede siyasi fezanin acilmasina getirdi Gunden gune genislenen siyasi hadiseler ve ictimai cekismeler olkenin xeber merkezine cevrilmesine bu ise Azerbaycanda metbuat bazarinin yaranmasina getirib cixardi Muxtelif qezetler yayilmaga basladi SettarxanEsas meqale Settar xanSettar xan Oten yuzilin evvellerinde Rusiyada cixan Novaya Vremya dergisinin Xalq qehremani Italiya metbuatinin Iranin Hannibali adlandirdigi Mesrute herekatinin rehberi Settarxanin heyati onun kecdiyi mubarize yolu xususen Mesrute herekatindaki tarixi rolu serkerdelik mehareti ve omrumun facieli sonlugu barede danisan E Rehimli deyir Tehranin yaxinliginda Hezret Ebdulezimin Tuti adlanan baginda adina ve qehremanligina layiq olmayan cox sonuk bir mezarda uyuyan Settar Haci oglu 1867 ci il avqustun 16 da Qaradagda anadan olub Atasi Haci Hesen ailesini sexsi teserrufati ve xirda alverle dolandirarmis Haci Hesenin vefat etmis evvelki arvadindan bir qizi ve bir oglu sonraki evlendiyi arvadindan ise Settar Ismayil ve Qafar adlarinda uc oglu bir qizi dunyaya gelir Settar ucuncu oglan usagi idi O ilk tehsilini mollaxanada almis erken yaslarinda medreseni terk ederek teserrufat islerinde atasinin komekcisi olmusdu Settar usaqligindan zirek imis Cevik usaq oyunlarinda bele meglub olmagi sevmeyen imis bu ferqlendirici cehetler onu oz yasidlari arasinda fexri xan titulu ile meshurlasdirmisdi Settarxanin boyuyub boy atdigi aile carizmin hem de sahliq istibdadinin barismaz dusmeni idi Her iki zulmkar rejimin eleyhine cixanlar cox vaxt Haci Hesenin komasinda siginacaq tapirdilar Car memurlarinin zorakiligi eleyhine oldugu ucun Arazin o biri sahiline Qaradaga kecen Ferhad adli sexs Settarxanin qardasi Ismayil terefinden himaye olunmusdu Ferhadi himaye edib gizletdiyi ucun Tebriz veliehdinin emrile Ismayil dara cekilmisdi Oglunun derdine doze bilmeyen hem de yerli memurlar terefinden teqib olunub izlenilen Haci Hesen Qaradagdan Tebrize kocmek mecburiyyetinde qalir O Tebrizde uzun muddet yasaya bilmir xestelenir ve yeniden Qaradaga qayidir Az sonra burada vefat edir ve Agyazi kendindeki qebiristanliqda defn olunur Tebrize kocdukden sonra seherin sosial siyasi muhiti ve Settarxani ehate eden insanlar onun dunyagorusunun formalasmasinda vetene xalqa bagliliqda mustesna rol oynayir Rejimin eleyhine cixan sexsi mudafie etdiyine hemin sexsin terefini saxladigina gore 1898 ci ilde Settarxan Tebrizde hebs olunur ve Erdebilin Narin qala zindaninda iki ile yaxin mehbus heyati kecirmeli olur Settarxan hebsxanada tanis oldugu bir mehbusu gizli yolla azad etmeye gelenlerin komekliyile zindandan qacir Bir muddet Tebrizde ve etraf bolgelerde gizli sekilde yasayan Settarxan rejim eleyhine onun yerlerdeki memurlarinin xalqa etdikleri zulm ve ozbasinaligina qarsi mubarize aparan destelere qosulur Bu haqda Seyid Ehmed Kesrevinin Ismayil Emirxizinin Kerim Tahirzadenin Semed Serdariniyanin Rehim Reisniyanin Memmedrza Afiyetin rus serqsunasi S M Ivanovun ve basqa muelliflerin eserlerinde deyerli faktlar var S E Kesrevinin yazdigindan belli olur ki Settarxan mesrutecilere qosulmazdan xeyli evvel dovletin qacaqci adlandirdigi partizan desteleri yaratmis iqtidar numayendelerine zulmkar memurlara ve mulkedarlara qarsi hucumlar teskil etmisdi Rejim eleyhine silahli desteler teskil etmezden evvel Settarxan Merende gelir ve atasinin tanisi Rzaqulu xanin vasitesile bir muddet Merend Xoy Salmas xetti uzre yol muhafizecisi vezifesinde calisir cox kecmeden bu isi terk edib evvel Tehrana sonra ise Xorasana gedir ve orada cox davam getire bilmeyib yeniden Tebrize donur Settarxan Tebrize donen vaxt artiq Tebriz rejimi eleyhine ayaga qalxmis ve onun butun siyasi sutunlarini silkelemeye baslamisdi Xalq herekatinin xofu qarsisinda millete mesrute azadliqlari ved eden Muzeffereddin sahdan ferqli olaraq taxt taca gelen Mehemmedeli sah atasinin millete verdiyi vedleri yerine yetirmek evezine ecnebi silahina soykenib xalqa divan tutmaga baslayir Ustelik Irani nufuz dairesine cevirmek haqda 1907 ci il Ingiltere Rusiya sovdelesmesine razi oldu Bunun ardinca 1908 ci il iyun ayinin 23 de xalq elcilerinin toplandigi meclis top atesine tutuldu Olkede kutlevi hebsler ve teqibler baslandi Mesrute herekatina agir zerbe endirildiyi verilmis nisbi azadliqlarin elden alindigi Encumenlerin qapilarina qifil vuruldugu agir gunlerde Azerbaycan onun bas seheri Tebriz ayaga qalxdi Kutleni mubarizeye qaldirmaqda ve mutesekkil hucumu teskil etmekde Settarxan ve onun silahdaslari basda olmaqla Merkeze Qeyb in Mudafie Surasinin ve Tebriz encumeninin boyuk ve danilmaz xidmetleri olmusdu Bu tarixi xidmet hem Iranda hem de onun hududlarindan kenarda obyektiv tarixciler ve tedqiqatcilar terefinden done done qeyd edilib Memmedeli sahin Mesrute herekatina xeyanet etmesine rejimin ise saldigi zorakiliga ve amansiz ceza tedbirlerine qarsi tebrizlilerin etirazi evvelce bazar dukanin baglanmasi ve kutlevi numayislerle baslamisdi Hakimiyyet orqanlari ve qosun xalqa qarsi zor tetbiq etmek istedikde mesruteciler zora zorla cavab vermek mecbureyyetinde qalmisdilar Gorkemli istirakcilarKonstitusiyaci istirakcilar Mirze Nesrulla xan Iranin secilmis ilk bas naziri Mirze Cahangir xan Sur e Israfil qezetinin yaradicisi ve redaktoru Mirze Aga xan Kirmani milletci yazici ve edebiyyat tenqidcisi Seyid Mehemmed Tebatebai meshur din xadimi Seyid Cemaleddin Vaiz Isfahani yazici ve konstitusiyaperest din xadimi Seyid Huseyn Erdebili Meshedde aktiv olmus siyasetci Arif Qezvini sair ve musiqici Mirze Eliekber Dehxuda dilci ve Dehxuda lugetinin yaradicisi Mehdi Kont Settar xan inqilabin Cenubi Azerbaycandaki lideri Bagir xan Salar e milli leqebli inqilab istirakcisi Mirze Kicik xan Gilandaki inqilabi herekatin rehberi Mirze Mulkum xan ziyali ve modernizm terefdari Yeprem xan herbi rehberlerden biri Serdar Esed 1909 cu ilde Tehrani ele keciren Bextiyari tayfa rehberi Bibixanim Astrabadi satirist yazici ve Irandaki qadin herekatinin pionerlerinden biri Hesen Pirniya tarixci ve siyasetci Ehmed Kesrevi tarixci Emenullah xan Ziyaesseltene Mehemmedeli saha bomba hucumu etmekde ittiham edilen ve Britaniyanin mudaxilesi ile azad edilen torpaq sahibi ve zadegan Mehemmedtagi Bahar sair yazici tarixci ve melikussuera Seyid Hesen Tagizade siyasetci ve tarixci Mirze Ebdurrehim Talibov ziyali ve sosial islahat terefdari Ebdulhuseyn xan Teymurtas siyasetci ve Iranin gelecekdeki edliyye naziri Ebdulhuseyn mirze Fermanferma Abbas Mirzenin nevesi ve gorkemli siyasetci Mehemmedveli xan Tenkabuni Mazandaran ve Gilandaki inqilabci quvvelerin lideri Hovard Baskervil Tebrizde Settar xanla birge doyuserken vefat eden amerikan muellim Mehemmed Museddiq liberal milletci ve Iranin gelecekdeki bas naziri Murtuzaqulu xan Hidayet siyasetci ve Iran parlamentinin ilk sedriMonarxistler Ebdulmecid mirze Qovanli Qacar Feleli sah Qacarin nevesi olan Qacr sahzadesi O hemcinin iki defe bas nazir vezifesinde de calismisdir Seyx Fezlullah Nuri din xadimi Inqilabdan sonra asilmisdir Vladimir Lyaxov Mehemmedeli sah Qacarin dovrunde Iran Kazak diviziyasinin komandiri olan rus herbcisi Sahin emri ile parlament binasini muhasireye almis ve bombardman etmisdir Dini liderlerAxund Mehemmedkazim Xorasani konstitusiya terefdari Seyid Cemaleddin Vaiz Isfahani konstitusiya terefdari Seyid Mehemmed Tebatebai konstitusiya terefdari Mirze Mehemmedhuseyn Naini konstitusiya terefdari Seyid Mehemmedkazim Yezdi konstitusiya eleyhdari Seyx Fezlullah Nuri konstitusiya eleyhdari Mirze Ebutalib Zencani konstitusiya eleyhdariEdebiyyatS M Aliev Istoriya Irana XX vek M In t vostokovedeniya RAN Kraft 2004 M R Gods Iran v XX veke politicheskaya istoriya M 1994 M S Ivanov Iranskaya revolyuciya 1905 1911 godov M izdatelstvo IMO 1957 S L Agaev Iran v proshlom i nastoyashem M 1981 g S L Agaev Plastun V N Spornye voprosy social demokraticheskogo dvizheniya v Irane v 1905 1911 gg Iran istoriya i sovremennost M 1983 g Voprosy Istorii 1980 g 5 L M Kulagina Ekspansiya anglijskogo imperializma v Iran v konce XIX nachale XX vv M 1981 g M S Ordubadi Dumanli Tebriz Baki 1966 http www azadliq org media soundslide 24670155 htmlQeydlerNovaya istoriya Irana Hrestomatiya Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1988 seh 184 187 Baki Tebriz Dunya azerbaycanlilarinin dergisi 2007 9 seh 37 38 Amalimiz efkarimiz iqbali vetendir Mesrute dovru metbuatina bir nezer Pervane Memmedli