Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Gerontologiya (yun. γέρων –qoca + yun. logie – elm) — insanın qocalmasını və bu qocalmaya qarşı mübarizə metodunu öyrənir. İlk dəfə bu termin 1903-cü ildə layiq görülən rus alimi İ.İ. Meçnikov tərəfindən elmə daxil edilmişdir. Gerontologiya elmində ilk öncə yaşlıların həyat şərtlərini yaxşılaşdırma hədəfi izlənilir. Yeni texnologiya və ya iqtisadi inkişaflar, bu hədəfə yaxınlaşma baxımından bir çox inkişaf əldə etməkdədir.
Qocalma
Qocalma prosesi baş verən yaş dəyişiklikləridir və qocalıqdan çox əvvəl başlayır. Qocalma əlamətləri canlıların müxtəlif quruluş səviyyələrində: moleykulyar, hüceyrə, toxuma, orqanlar sistemləri və orqanizm səviyyəsində özünü göstərir. Qocalma prossesi zamanı orqanizm səviyyəsində baş verən dəyişikliklər, əvvəlcə, xarici əlamətlərdə özünü göstərir. Bədənin qaməti dəyişir, bədən forması başqa şəkil alır, onun ölçüləri kiçilir, dəri elastikliyini itirir, onda qırışlar əmələ gəlir. Görmə, eşitmə və yaddaş zəyifləyir. Sümük toxumasının sıx və süngər maddəsi nazikləşir. İnsan qocalma prosesləri nəticəsində baş verən dəyişikliklər hesabına qocaya xas əlamətlər qazanır.
Qocalma ölüm ehtimalının artmasına gətirib çıxarır.
İnsanda 40–50 yaşdan sonra qocalma çox davamlı xarici əlamətləriylə üzə çıxır ki, bu da özünü ən çox dəridə göstərir. Bu zaman dərialtı piy qatının kütləsi itir və bunun nəticəsində dəridə qırışlar əmələ gəlir, piqment ləkələr formalaşır. Ürək-qan-damar sistemində qocalıq özünü 40 yaşdan sonra göstərir. Bu zaman damarların divarinda lipidlər, ən çox isə xolestirin topıanır ki, bu da öz növbəsində divarlardakı elastikliyi azaldır. Nəticədə ürəyin normal işi pozulur, orqanlar və toxumalar qanla yaxşı təciz olunmur. Insanda tənəffüs sisteminin işinin qocalıqla əlaqədar pozulması arasındakı toxumaların dağılması ilə əlaqədardır. Bu zaman tənəffüs səthi azalır, oksigenin ağciyərlərə girməsi çətinləşir. Ağciyərlərin həyat tutumu çox azalır. İnsanda qocalıq zamanı həzm sistemində dişlərin tökülməsi, mədə və bağırsaq vəziləri, qaraciyər, mədəaltı vəz öz funksiyalarının azalması, qidanın həzmi pozulması, bağırsağın divarındaki dalğavari hərəkətin pozulması və tez-tez qəbizlik yaranması kimi dəyişikliklər olur. Bunlardan başqa, qocalıq zamanı digər orqanlarda da belə mürəkkəb dəyişkənliklər baş verir.
Qocalmağa dair hipotezlər
İnsan orqanizminin qocalmasının ilkin səbəb və mexanizmlərini izah edən 500 hipotez vardır ki, bunları herentologiya elmi öyrənir. Bunların çoxu tarixi xarakterlidirlər. Bunlara ölüm qorxusu, parçalanma məhsulları hesabına orqanizmin öz-özünü zəhərləməsi, hüceyrənin nüvəsindəki xüsusi maddənin istifadə olunması, mayalanma prosesində orqanizmin aldığı əvəz olunmayan maddələrin itirilməsi kimi qocalma haqqında hipotezlər aiddir. Hipotezlər hal-hazırda iki əsas istiqamətdə qruplaşdırılır.
Stoxastik istiqamət
Bu istiqamət qocalma prosesinə yaş artdıqca "səhvlərin" toplanması kimi baxır. Bunlar adi həyat prosesləti nəticəsində yaranır və orqanizmə təsir edir. Həm daxili, həm də ki xarici amillərin təsirindən bioloji mexanizmlər zədələnirlər. Stoxastik istiqamətdə gedən proses prqanizmdəki dəyişikliklərin təsadüfi xarakter daşıdığını göstərir. Buradakı hipotezlərdə əsas rolun ayrı- ayrı hüceyrə kompanentlərinə aid olduğu ən mühüm cəhət hesab olunur. Orqanizmin quruluşunun dəyişilməsi burada yerləşən DNT və RNT-nin bioloji və fiziki- kimyəvi xassələrinin dəyişməsi səbəbinə baş verir. Belə halda buradakı xromatin zülalları, nüvə və sitoplazma zülalları dəyişir. Hüceyrədə membran lipidləri ayrı qeyd olunduğu üçün maddələr O2, OH, H2O2 kimi sərbəst radikalların təsirinə daha çox məruz qalırlar. Bunun daha bir hipotezinə görə isə qocalıq yaş artdığı zaman makromolekullardan tam bir orqanizm səviyyəsinə qədər diapazonda sturukturun dağılmasının çox sürətlə baş verməsi ilə əlaqədardır. Sturukturların dağılması hipotezi özündə eyni vaxtda genetik meyillilik, şərait, həyat tərzi kimi amilləri birləşdirir və qocalmanın surəti bu amillərin təsirindən çox asılıdır.
Genetik və ya proqram istiqamət
Bu hopotez qocalıq və qocalığın bilavasitə genlərin nəzarətində olduğunu göstərir. Bəzi hipotezlərə görə bunun üçün qocalığa nəzarət edən xüsusi genlər vardır. Lakin bəzi hipotezlər isə, qocalığın xüsusi proqramlarla tənzimləndiyini göstərir. Genetik istiqamət üç dəlilə əsaslanır. Bunlar genlərin pleyotrop effekti, somatik mutasiyalar və multifaktorial xəstəliklərin genetik əsaslarından ibarətdir. Genetik proqramlaşma zamanı proseslərin tənzimlənməsində daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyəti, əksər hallarda isə cinsiyyət vəzilərinin sekresiyası rol oynayır. Fərdi inkişafın genetik proqramı təkamülün nəticəsidir və təbii seçmə nəticəsində genefondda möhkəmlənir. Bu şərtə görə təbii seçmə uzunömürlülüyü təmin etməlidir. Məhz buna görə təkamüldə növlərin qarşısı alına bilməyən ölümə gətirib çıxaran qocalma proqramına malik olması ehtimalı azdır.
İstinadlar
- "Большая советская энциклопедия". 2021-01-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-06-30.
- Herentologiya haqqında anlayış[ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Rusiya Elmlər Akademiyasına məxsus rəsmi saytı
- Herontologiya
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Gerontologiya yun gerwn qoca yun logie elm insanin qocalmasini ve bu qocalmaya qarsi mubarize metodunu oyrenir Ilk defe bu termin 1903 cu ilde tibb uzre Nobel mukafatina layiq gorulen rus alimi I I Mecnikov terefinden elme daxil edilmisdir Gerontologiya elminde ilk once yaslilarin heyat sertlerini yaxsilasdirma hedefi izlenilir Yeni texnologiya ve ya iqtisadi inkisaflar bu hedefe yaxinlasma baximindan bir cox inkisaf elde etmekdedir Yasli insanin eliQocalmaQocalma prosesi bas veren yas deyisiklikleridir ve qocaliqdan cox evvel baslayir Qocalma elametleri canlilarin muxtelif qurulus seviyyelerinde moleykulyar huceyre toxuma orqanlar sistemleri ve orqanizm seviyyesinde ozunu gosterir Qocalma prossesi zamani orqanizm seviyyesinde bas veren deyisiklikler evvelce xarici elametlerde ozunu gosterir Bedenin qameti deyisir beden formasi basqa sekil alir onun olculeri kicilir deri elastikliyini itirir onda qirislar emele gelir Gorme esitme ve yaddas zeyifleyir Sumuk toxumasinin six ve sunger maddesi naziklesir Insan qocalma prosesleri neticesinde bas veren deyisiklikler hesabina qocaya xas elametler qazanir Qocalma olum ehtimalinin artmasina getirib cixarir Insanda 40 50 yasdan sonra qocalma cox davamli xarici elametleriyle uze cixir ki bu da ozunu en cox deride gosterir Bu zaman derialti piy qatinin kutlesi itir ve bunun neticesinde deride qirislar emele gelir piqment lekeler formalasir Urek qan damar sisteminde qocaliq ozunu 40 yasdan sonra gosterir Bu zaman damarlarin divarinda lipidler en cox ise xolestirin topianir ki bu da oz novbesinde divarlardaki elastikliyi azaldir Neticede ureyin normal isi pozulur orqanlar ve toxumalar qanla yaxsi teciz olunmur Insanda teneffus sisteminin isinin qocaliqla elaqedar pozulmasi arasindaki toxumalarin dagilmasi ile elaqedardir Bu zaman teneffus sethi azalir oksigenin agciyerlere girmesi cetinlesir Agciyerlerin heyat tutumu cox azalir Insanda qocaliq zamani hezm sisteminde dislerin tokulmesi mede ve bagirsaq vezileri qaraciyer medealti vez oz funksiyalarinin azalmasi qidanin hezmi pozulmasi bagirsagin divarindaki dalgavari hereketin pozulmasi ve tez tez qebizlik yaranmasi kimi deyisiklikler olur Bunlardan basqa qocaliq zamani diger orqanlarda da bele murekkeb deyiskenlikler bas verir Qocalmaga dair hipotezlerInsan orqanizminin qocalmasinin ilkin sebeb ve mexanizmlerini izah eden 500 hipotez vardir ki bunlari herentologiya elmi oyrenir Bunlarin coxu tarixi xarakterlidirler Bunlara olum qorxusu parcalanma mehsullari hesabina orqanizmin oz ozunu zeherlemesi huceyrenin nuvesindeki xususi maddenin istifade olunmasi mayalanma prosesinde orqanizmin aldigi evez olunmayan maddelerin itirilmesi kimi qocalma haqqinda hipotezler aiddir Hipotezler hal hazirda iki esas istiqametde qruplasdirilir Stoxastik istiqamet Bu istiqamet qocalma prosesine yas artdiqca sehvlerin toplanmasi kimi baxir Bunlar adi heyat prosesleti neticesinde yaranir ve orqanizme tesir edir Hem daxili hem de ki xarici amillerin tesirinden bioloji mexanizmler zedelenirler Stoxastik istiqametde geden proses prqanizmdeki deyisikliklerin tesadufi xarakter dasidigini gosterir Buradaki hipotezlerde esas rolun ayri ayri huceyre kompanentlerine aid oldugu en muhum cehet hesab olunur Orqanizmin qurulusunun deyisilmesi burada yerlesen DNT ve RNT nin bioloji ve fiziki kimyevi xasselerinin deyismesi sebebine bas verir Bele halda buradaki xromatin zulallari nuve ve sitoplazma zulallari deyisir Huceyrede membran lipidleri ayri qeyd olundugu ucun maddeler O2 OH H2O2 kimi serbest radikallarin tesirine daha cox meruz qalirlar Bunun daha bir hipotezine gore ise qocaliq yas artdigi zaman makromolekullardan tam bir orqanizm seviyyesine qeder diapazonda sturukturun dagilmasinin cox suretle bas vermesi ile elaqedardir Sturukturlarin dagilmasi hipotezi ozunde eyni vaxtda genetik meyillilik serait heyat terzi kimi amilleri birlesdirir ve qocalmanin sureti bu amillerin tesirinden cox asilidir Genetik ve ya proqram istiqamet Bu hopotez qocaliq ve qocaligin bilavasite genlerin nezaretinde oldugunu gosterir Bezi hipotezlere gore bunun ucun qocaliga nezaret eden xususi genler vardir Lakin bezi hipotezler ise qocaligin xususi proqramlarla tenzimlendiyini gosterir Genetik istiqamet uc delile esaslanir Bunlar genlerin pleyotrop effekti somatik mutasiyalar ve multifaktorial xesteliklerin genetik esaslarindan ibaretdir Genetik proqramlasma zamani proseslerin tenzimlenmesinde daxili sekresiya vezilerinin fealiyyeti ekser hallarda ise cinsiyyet vezilerinin sekresiyasi rol oynayir Ferdi inkisafin genetik proqrami tekamulun neticesidir ve tebii secme neticesinde genefondda mohkemlenir Bu serte gore tebii secme uzunomurluluyu temin etmelidir Mehz buna gore tekamulde novlerin qarsisi alina bilmeyen olume getirib cixaran qocalma proqramina malik olmasi ehtimali azdir Istinadlar Bolshaya sovetskaya enciklopediya 2021 01 23 tarixinde Istifade tarixi 2011 06 30 Herentologiya haqqinda anlayis olu kecid Xarici kecidlerVikianbarda Gerontologiya ile elaqeli mediafayllar var Rusiya Elmler Akademiyasina mexsus resmi sayti Herontologiya