Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Elementar hissəciklər və ya fundamental hissəciklər — hissəciklər fizikasında bölünməz hesab edilən hissəciklər. Məsələn, foton, kvark. Bu hissəciklər materiyanın və qarşılıqlı təsirlərin kərpicləri hesab olunur. Yaxın zamanlara qədər proton və atom elementar hissəcik hesab edilirdi. Elementar və fundamental sözləri bu termin üçün qarşılıqlı əvəzləyici kimi işlənir.
Elementar hissəciklərin təsnifatı
Elementar hissəciklər materiya daşıyıcısı və qarşılıqlı təsir daşıyıcısı kimi iki qrupa bölünürlər:
- materiya daşıyıcıları fermionlar
- qarşılıqlı təsir daşıyıcıları bosonlar.
Fermionlar və bosonlar bir birindən davranışları ilə fərqlənirlər. Fermionlar kəsirlə ifadə olunan spinə, Bosonlar tam ədədli spinə malikdirlər. Volfqanq Paulinin 1925-ci ildə təklif etdiyi görə iki fermion eyni kvant vəziyyətində ola bilməz. Bosonlar üçün belə məhdudiyyət yoxdur.
Fermionlar
Fermionlar 1⁄2 spinə malik, tabe olan hissəciklərdir. Bu hissəciklər italyan mənşəli Amerikalı fizik Enriko Ferminin şərəfinə adlandırılmışlar. Fermionlar iki qrupdan ibarətdir:
Kvarklar atomun nüvəsini təşkil edən protonun və neytronun tərkib hissələridir. Atomun nüvəsinin ətrafında fırlanan elektron isə leptondur. Beləliklə ətrafda gördüyümüz hər şey iki növ kvarkdan (yuxarı kvark, aşağı kvark) və bir leptondan (elektron) yaranmışdır. Bunlar birinci nəsil fermionlardır.
anlayışı hissəciklər fizikasında fermionları xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırmaq üçün işlənir. Fermionların üç nəsli məlumdur. Bir nəsil qrupuna daxil olan fermionlar digər nəsil qrupundakı fermionlardan ancaq kütlələri ilə fərqlənirlər.
Hissəciklərin kütləsi elektron volt (eV) enerji vahidi vasitəsilə ifadə olunur. 1 eV= 1.602*10−19 coul (joule)
Ölçü vahidi çox kiçik olduğu üçün çox vaxt MeV (milyon elektron volt, M — yunan meqa — 106) və GeV (milyard elektron volt, G — yunan giqa — 109) ilə əvəz edilir.
Kütlə üçün E =mc2 formulundan alınan m=E/c2 formulu üzrə eV/c2 vahidi işlənir.
| Leptonlar | Kvarklar | |||||||||||
| Ad | Simvol | Kütlə | Yük | Spin | Ad | Simvol | Kütlə | Yük | Spin | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Birinci nəsil | ||||||||||||
| elektron | e | 0.511 MeV/c2 | −1 | 1⁄2 | yuxarı (up) | u | 1.7 - 3.1 MeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 | |||
| νe | <3*10−6 MeV/c2 | 0 | 1⁄2 | aşağı (down) | d | 4.1 - 5.7 MeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 | ||||
| İkinci nəsil | ||||||||||||
| myuon | μ | 105.658 MeV/c2 | −1 | 1⁄2 | ovsun (charm) | c | 1.29 GeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 | |||
| νμ | * | 0 | 1⁄2 | qəribə (strange) | s | 104 MeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 | ||||
| Üçüncü nəsil | ||||||||||||
| τ | 1777 MeV/c2 | −1 | 1⁄2 | üst (top) | t | 172.9 GeV/c2 | +2⁄3 | 1⁄2 | ||||
| ντ | * | 0 | 1⁄2 | alt (bottom) | b | 4.19 GeV/c2 | −1⁄3 | 1⁄2 | ||||
* Qeyd: myuon neytrino və tau neytrinonun kütləsi olduqca kiçikdir.
Leptonlar bir birilə elektromaqnetik təsir və zəif qarşılıqlı təsir vasitəsilə əlaqə qururlar. Kvarklar bir birilə elektromaqnetik təsir, zəif qarşılıqlı təsir, həmdə güclü qarşılıqlı təsir vasitəsilə əlaqə qururlar.
Bosonlar
Bosonlar tam ədədli spinə malik, tabe olan hissəciklərdir. Bu hissəciklər benqal mənşəli Hindistanlı fizik şərəfinə adlandırılmışlar. Bosonların ən geniş tanınan nümayəndəsi elektromaqnetik qüvvə daşıyıcısı və işıq hissəciyi olan fotondur.
| Ad | Kütlə | Yük | Spin |
|---|---|---|---|
| Foton γ | 0 | 0 | 1 |
| W— | 80.4 GeV/c2 | -1 | 1 |
| W+ | 80.4 GeV/c2 | 1 | 1 |
| Z | 91.187 GeV/c2 | 0 | 1 |
| Qluon g | 0 | 0 | 1 |
| Hiqs bozonu H | 126 GeV/c2 | 0 | 0 |
Foton elektromaqnetik təsir daşıyıcısıdır və işıq hissəciyidir. W—, W+ və Z bosonlar zəif qüvvə daşıyıcılarıdır və nüvə parçalanmasında rol oynayırlar. Qluonlar güclü qarşılıqlı təsir daşıyıcılarıdır. Onlar mezonlarda və baryonlarda kvarkları birləşdirən yapışqan (ingilis: glue — yapışqan) rolunu oynayırlar.
Hiqqs bosonu (Higgs boson) və ya hiqqs hissəciyi mövcudiyyəti təxmin edilən, lakin hələ kəşf edilməmiş hissəcikdir. Hissəcik Britaniyalı fizik Piter Hiqsin (Peter Ware Higgs ) şərəfinə adlandırılmışdır. Hiqs bosonu Hiqs sahəsinə aid hissəcikdir. Ehtimala görə Hiqs sahəsi bu sahədən keçən hissəciklərə kütlə verir. Beləliklə Hiqs bosonu öz növbəsində başqa hissəciklərə kütlə verən hissəcik heasb olunur. Bu hissəcik xüsusiyyətlərinə görə digər bosonlardan fərqlənir. İndiyə qədər aparılmış tədqiqatlar düşünməyə əsas verir ki, hiqs bosonunun kütləsi var, və o 0 spinə malikdır.
Həmçinin bax
- R.J. Gould. Electromagnetic Processes. Princeton University Press. 2007. ISBN .
- J. Gribbin. Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics. . 1999. ISBN .
- "Fermion". Encyclopædia Britannica. 2015-05-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-02-28.
- W.N. Cottingham, D.A.Greenwood. An Introduction To The Standard Model of Particle Physics. . 2007. ISBN .
- "Boson". Encyclopædia Britannica. 2015-05-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-02-28.
- "Higgs boson". Encyclopædia Britannica. 2015-05-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-03-06.
Xarici keçidlər
- The Standard Model The Particle Adventure
- Particle Data Group
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elementar hissecikler ve ya fundamental hissecikler hissecikler fizikasinda bolunmez hesab edilen hissecikler Meselen foton kvark Bu hissecikler materiyanin ve qarsiliqli tesirlerin kerpicleri hesab olunur Yaxin zamanlara qeder proton ve atom elementar hissecik hesab edilirdi Elementar ve fundamental sozleri bu termin ucun qarsiliqli evezleyici kimi islenir Elementar hisseciklerin tesnifatiElementar hissecikler materiya dasiyicisi ve qarsiliqli tesir dasiyicisi kimi iki qrupa bolunurler materiya dasiyicilari fermionlar qarsiliqli tesir dasiyicilari bosonlar Fermionlar ve bosonlar bir birinden davranislari ile ferqlenirler Fermionlar kesirle ifade olunan spine Bosonlar tam ededli spine malikdirler Volfqanq Paulinin 1925 ci ilde teklif etdiyi gore iki fermion eyni kvant veziyyetinde ola bilmez Bosonlar ucun bele mehdudiyyet yoxdur Fermionlar Fermionlar 1 2 spine malik tabe olan hisseciklerdir Bu hissecikler italyan menseli Amerikali fizik Enriko Ferminin serefine adlandirilmislar Fermionlar iki qrupdan ibaretdir kvarklar Kvarklar atomun nuvesini teskil eden protonun ve neytronun terkib hisseleridir Atomun nuvesinin etrafinda firlanan elektron ise leptondur Belelikle etrafda gorduyumuz her sey iki nov kvarkdan yuxari kvark asagi kvark ve bir leptondan elektron yaranmisdir Bunlar birinci nesil fermionlardir anlayisi hissecikler fizikasinda fermionlari xususiyyetlerine gore qruplasdirmaq ucun islenir Fermionlarin uc nesli melumdur Bir nesil qrupuna daxil olan fermionlar diger nesil qrupundaki fermionlardan ancaq kutleleri ile ferqlenirler Hisseciklerin kutlesi elektron volt eV enerji vahidi vasitesile ifade olunur 1 eV 1 602 10 19 coul joule Olcu vahidi cox kicik oldugu ucun cox vaxt MeV milyon elektron volt M yunan meqa 106 ve GeV milyard elektron volt G yunan giqa 109 ile evez edilir Kutle ucun E mc2 formulundan alinan m E c2 formulu uzre eV c2 vahidi islenir Fermionlar Leptonlar KvarklarAd Simvol Kutle Yuk Spin Ad Simvol Kutle Yuk SpinBirinci nesilelektron e 0 511 MeV c2 1 1 2 yuxari up u 1 7 3 1 MeV c2 2 3 1 2ne lt 3 10 6 MeV c2 0 1 2 asagi down d 4 1 5 7 MeV c2 1 3 1 2Ikinci nesilmyuon m 105 658 MeV c2 1 1 2 ovsun charm c 1 29 GeV c2 2 3 1 2nm 0 1 2 qeribe strange s 104 MeV c2 1 3 1 2Ucuncu nesilt 1777 MeV c2 1 1 2 ust top t 172 9 GeV c2 2 3 1 2nt 0 1 2 alt bottom b 4 19 GeV c2 1 3 1 2 Qeyd myuon neytrino ve tau neytrinonun kutlesi olduqca kicikdir Leptonlar bir birile elektromaqnetik tesir ve zeif qarsiliqli tesir vasitesile elaqe qururlar Kvarklar bir birile elektromaqnetik tesir zeif qarsiliqli tesir hemde guclu qarsiliqli tesir vasitesile elaqe qururlar Bosonlar Bosonlar tam ededli spine malik tabe olan hisseciklerdir Bu hissecikler benqal menseli Hindistanli fizik serefine adlandirilmislar Bosonlarin en genis taninan numayendesi elektromaqnetik quvve dasiyicisi ve isiq hisseciyi olan fotondur Bosonlar Ad Kutle Yuk SpinFoton g 0 0 1W 80 4 GeV c2 1 1W 80 4 GeV c2 1 1Z 91 187 GeV c2 0 1Qluon g 0 0 1Hiqs bozonu H 126 GeV c2 0 0 Foton elektromaqnetik tesir dasiyicisidir ve isiq hisseciyidir W W ve Z bosonlar zeif quvve dasiyicilaridir ve nuve parcalanmasinda rol oynayirlar Qluonlar guclu qarsiliqli tesir dasiyicilaridir Onlar mezonlarda ve baryonlarda kvarklari birlesdiren yapisqan ingilis glue yapisqan rolunu oynayirlar Hiqqs bosonu Higgs boson ve ya hiqqs hisseciyi movcudiyyeti texmin edilen lakin hele kesf edilmemis hissecikdir Hissecik Britaniyali fizik Piter Hiqsin Peter Ware Higgs serefine adlandirilmisdir Hiqs bosonu Hiqs sahesine aid hissecikdir Ehtimala gore Hiqs sahesi bu saheden kecen hisseciklere kutle verir Belelikle Hiqs bosonu oz novbesinde basqa hisseciklere kutle veren hissecik heasb olunur Bu hissecik xususiyyetlerine gore diger bosonlardan ferqlenir Indiye qeder aparilmis tedqiqatlar dusunmeye esas verir ki hiqs bosonunun kutlesi var ve o 0 spine malikdir Hemcinin baxR J Gould Electromagnetic Processes Princeton University Press 2007 ISBN 978 0 691 12443 8 J Gribbin Q is for Quantum An Encyclopedia of Particle Physics 1999 ISBN 0 684 85578 X Fermion Encyclopaedia Britannica 2015 05 23 tarixinde Istifade tarixi 2013 02 28 W N Cottingham D A Greenwood An Introduction To The Standard Model of Particle Physics 2007 ISBN 978 0 521 85249 4 Boson Encyclopaedia Britannica 2015 05 22 tarixinde Istifade tarixi 2013 02 28 Higgs boson Encyclopaedia Britannica 2015 05 03 tarixinde Istifade tarixi 2013 03 06 ol section Xarici kecidlerThe Standard Model The Particle Adventure Particle Data Group