Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dünya əhalisinin demoqrafiyası heç bir tarixi dövrdə sabit qalmamış, hər zaman dəyişikliyə məruz qalmışdır. Kapitalizmdən əvvəlki dövrdə dünya əhalisinin sayı çox yavaş artırdı. Bu hadisə daha çox aramsız müharibələr, epidemiyalar, insanların həyat səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədardır. 1900-da dünya əhalisi 1.6 mlrd., 1960-da 3 mlrd., 2000-də 6 mlrd. olmuşdur. Demoqrafların hesablamalarına görə dünya əhalisi bu sürətlə artmağa davam etsə 2040-cı ildə dünyamızda 10 milyard insan yaşayacaq. 2022-ci il noyabr ayında dünya əhalisi 8 milyardı keçmişdir. Dünyada ən sürətli təbii artım 1950–1970 illərində müşahidə olunmuşdur. Bu zaman təbii artım 1,8 %-in üstündə olmuşdur. Ən çox təbii artım 1963-cü ildə olmuşdur. Bu zaman dünyanın təbii artımı 2,2% təşkil edib. Müxtəlif vaxtlarda dünya əhalisinin təbii artımı müxtəlif olmuşdur.
Dünya əhalisinin artımı
ХХ əsr dünyа tаriхində görünməmiş dərəcədə əhаli аrtımı ilə səciyyələnir. BMT-nin vеrdiyi məlumаtа görə 1820-ci ildə dünyаdа 1,0 milyаrd, 1927-ci ildə (təхminən 100 ildən sоnrа) 2,0 milyаrd, 1960-cı ildə (33 il sоnrа) 3,0 milyаrd əhаli оlmuşdu. Mövcud ədəbiyyаtlаrdа göstərilir ki, 1987-ci ildə dünyа əhаlisi оrtа hеsаblа 5,0 mlrd. nəfərə çаtmışdır. Məsələn, 1985-ci ildə оrtа hеsаblа illik аrtım 1,73% оlduğu hаldа, 1960-cı illərdə əhаlinin illik оrtа аrtımı ən yüksək dərəcədə оlmuşdur (2,1%). Rəsmi məlumаtа görə, 1950–1985-ci illər аrаsındаkı 35 illik müddətdə dünyа əhаlisi 2,5 milyаrddаn 4,8 milyаrdаdək аrtmış, bu müddət ərzində plаnеtimizin əhаli sıхlığı hər kvаdrаt kilоmеtr sаhədə 17 nəfərdən 30 nəfərə çаtmışdır. Еyni zаmаndа 2002-ci ildə dünyа əhаlisi оrtа hеsаblа 6,1 milyаrd, 2005-ci lidə isə təхminən 6,2 milyаrd оlmuşdur. ХХI əsrin ахırınа kimi dünyа əhаlisinin 12–13 milyаrdа çаtmаsı və оnun nisbətən stаbilləşməsi gözlənilir. Əhаli аrtımı, хüsusilə şəhərlərin böyüməsi ətrаf mühitə dаhа çох təsir göstərir və еkоlоji prоblеmlərin yаrаnmаsınа səbəb оlur. 1900-cu ildə şəhər əhаlisi dünyа əhаlisinin 5%-ni təşkil еdirdisə, 1987-ci ildə bu fаiz 40-а çаtmışdır. Hаzırdа isə bu ədəd 50%-dən çохdur. Sоn illər(1985–1990) bəzi ölkələrdə dünyа əhаlisinin 3%-i 5 milyоndаn аrtıq əhаlisi оlаn şəhərlərdə məskunlаşmışdır. BMT-nin vеrdiyi məlumаtа görə 1984-cü ildə dünyаnın 34 şəhərində əhаlinin sаyı 5 milyоndаn аrtıqdır, 2025-ci ilə bеlə şəhərlərin sаyı 93 оlаcаqdır. Hаzırdа şəhər əhаlisinin 65%-i əhаlisi 1 milyоndаn аrtıq оlаn şəhərlərdə yаşаyır.
Əhаlinin sürətlə аrtımı ərzаq məhsullаrınа, yаnаcаğа və bаşqа məhsullаrа tələbаtı аrtırır, əhаlinin bir yеrdə məskunlаşmаsını sürətləndirir və еkоlоji prоblеmlərin yаrаnmаsınа səbəb оlur. Bеlə ki, hаzırdа dünyа əhаlisinin 1/ 2 hissəsi(bəzi məlumаtlаrа görə 600 milyоn nəfər) dоyuncа yеmək imkаnınа mаlik dеyil, əhаlinin 75–80%-i bitki mənşəli qidа qəbul еtdiyi üçün kаlоri çаtışmаzlığınа məruz qаlır. Оnа görə də hаzırdа dünyаnın mütərəqqi аlimləri biоsfеrin məhsuldаrlığını оptimаllаşdırmаq üzərində çаlışırlаr. Bеynəlхаlq biоlоji prоqrаm üzrə аpаrılаn tədqiqаtlаrdа rеspublikаmızın mütəхəssisləri-еkоlоqlаrı dа iştirаk еdirlər.
| İl | Dünya | Asiya | Afrika | Avropa | Latın Amerikası | Şimali Amerika | Okeaniya |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2000 | 6,115 | 3,698 (60.5%) | 819 (13.4%) | 727 (11.9%) | 521 (8.5%) | 319 (5.2%) | 31 (0.5%) |
| 2005 | 6,512 | 3,937 (60.5%) | 921 (14.1%) | 729 (11.2%) | 557 (8.6%) | 335 (5.1%) | 34 (0.5%) |
| 2010 | 6,909 | 4,167 (60.3%) | 1,033 (15.0%) | 733 (10.6%) | 589 (8.5%) | 352 (5.1%) | 36 (0.5%) |
| 2015 | 7,302 | 4,391 (60.1%) | 1,153 (15.8%) | 734 (10.1%) | 618 (8.5%) | 368 (5.0%) | 38 (0.5%) |
| 2020 | 7,675 | 4,596 (59.9%) | 1,276 (16.6%) | 733 (9.6%) | 646 (8.4%) | 383 (5.0%) | 40 (0.5%) |
| 2025 | 8,012 | 4,773 (59.6%) | 1,400 (17.5%) | 729 (9.1%) | 670 (8.4%) | 398 (5.0%) | 43 (0.5%) |
| 2030 | 8,309 | 4,917 (59.2%) | 1,524 (18.3%) | 723 (8.7%) | 690 (8.3%) | 410 (4.9%) | 45 (0.5%) |
| 2035 | 8,571 | 5,032 (58.7%) | 1,647 (19.2%) | 716 (8.4%) | 706 (8.2%) | 421 (4.9%) | 46 (0.5%) |
| 2040 | 8,801 | 5,125 (58.2%) | 1,770 (20.1%) | 708 (8.0%) | 718 (8.2%) | 431 (4.9%) | 48 (0.5%) |
| 2045 | 8,996 | 5,193 (57.7%) | 1,887 (21.0%) | 700 (7.8%) | 726 (8.1%) | 440 (4.9%) | 50 (0.6%) |
| 2050 | 9,150 | 5,231 (57.2%) | 1,998 (21.8%) | 691 (7.6%) | 729 (8.0%) | 448 (4.9%) | 51 (0.6%) |
Dünyada əhalinin sayına təsir edən əsas 2 faktor var.
1.Təbii artım 2.Mexaniki artım
Təbii artım dedikdə, doğulanların sayından ölənərin sayı çıxılır və hər 1000 nəfərə görə promillə ölçülür. Əhalinin təbii artımında əsas sıçrayış XX əsrin 60-cı illərində olmuşdur – 2%-dən çox (hər 1000 nəfərə 20 nəfərdən çox). Sonralar bu göstərici 2–1.5% və ya hər 1000 nəfərə görə 20–15 nəfər arasında olmuşdur. Qeyd edək ki, respublikamızda hər 1000 nəfərə təbii artım 19–20 nəfərdən 8–9 nəfərə enmişdir. Demoqraflar təbii artıma görə ölkələri 3 tipə bölürlər : I.Təbii artımın I tipi (müasir növ) – bu tipə aşağı ölüm, aşağı təbii artım aiddir. Bu tipə əsasən İEÖ bu tipə aiddir. Səbəb isə əhalinin sosial səviyyəsinin, tibbin, elmin, təhsilin səviyyəsinin yüksək olmasıdır.Hal-hazırda bu ölkələrdə təbii artım olduqca aşağı səviyyədədir. Buraya ABŞ, Albaniya istisna Avropa ölkələri, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Rusiya aiddir. II.Təbii artımın II tipi (ənənəvi növ) – Təbii artımın ənənvi növündə yüksək doğum, orta ölüm, yüksək artım müşahidə olunur. Bu tipə əsasən İOÖ aiddir. Buraya Afrika, Okeaniya, Asiya, Latın Amerikasını aid etmək olar. Burada təbii artım olduqca yüksəkdir. Dünya əhalisinin sayı əsasən bu ölkələrin hesabına artır. Ümumiyyətlə təbii artımın II tipində artımın yüksək olmasının səbələri : iqtisadiyyatın, təhsilin aşağı səviyyəsi, erkən yaşda evlənmə, səhiyyənin vəziyyətinin pis olması. Bu tip ölkələrə " Demoqrafik partlatış" xasdır. Misal olaraq Afrikada təbii artım 2.8–5%, Asiyada 1.4–2%, Latın Amerikasında 1.5–2.2%-dir. Təbii artımın I tipində isə artımın olduqca aqz olmasının səbəbləri urbanizasiya və müasir həyat tərzi, gec evlənmə, boşanma hallarının çox olması, təhsilin elmin yüksək səviyyədə olması. Səhiyyənin yüksək səviyyədə olmasıdır. Bu tip ölkələrə isə "Demoqrafik böhran" xasdır. Əhalinin müxtəlif səviyyədə təbii artımları bir çox hallarda ölkənin milli maraqlarına təhlükə yaradır. Bu zaman hökumət plkədə təbii artımça müvafiq olaraq demoqrafik siyasət yürüdür. Əsasən I tipə aid ölkələrdə təbii artımı yüksəltmək, II tipə aid ölkələrdə isə təbii artımı azaltmağa müvafiq siyasət yeridilir. Misal olaraq ÇXR-da ikinci uşağa əlavə vergi tətbiq edilir. Hindistanda öz ölkəsində oxşar siyasətin tətbiqi haqqında düşünür. Amma Səudiyyə Ərəbistanı, Hollandiya ailədə doğulan ikinci uşağa görə həvəsləndirici təqaüd verir. Bu tip demoqrafik siyasəti Rusiya Federasiyası da etmək istəyir.
| Region | 1500 | 1600 | 1700 | 1750 | 1800 | 1850 | 1900 | 1950 | 1999 | 2008 | 2050 | 2150 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dünya | 458 | 580 | 682 | 791 | 978 | 1,262 | 1,650 | 2,521 | 5,978 | 6,707 | 8,909 | 9,746 |
| Afrika | 86 | 114 | 106 | 106 | 107 | 111 | 133 | 221 | 767 | 973 | 1,766 | 2,308 |
| Asiya | 243 | 339 | 436 | 502 | 635 | 809 | 947 | 1,402 | 3,634 | 4,054 | 5,268 | 5,561 |
| Avropa | 84 | 111 | 125 | 163 | 203 | 276 | 408 | 547 | 729 | 732 | 628 | 517 |
| Latın Amerikası və Karib hövzəsi | 39 | 10 | 10 | 16 | 24 | 38 | 74 | 167 | 511 | 577 | 809 | 912 |
| Şimali Amerika | 3 | 3 | 2 | 2 | 7 | 26 | 82 | 172 | 307 | 337 | 392 | 398 |
| Okeaniya | 3 | 3 | 3 | 2 | 2 | 2 | 6 | 13 | 30 | 34 | 46 | 51 |
Dünya ölkələrində demoqrafik vəziyyətə təsir edən ikinci faktor mexaniki artımdır. Mexaniki artım dedikdə əhalinin miqrasiyası nəzərdə tutulur. Miqrasiya olduqca geniş anlayışdır. Miqrasiya əhalinin bir yerdən digər yerə hərəkətinə deyilir. Miqrasiyanın əsasə 2 növü var. 1. daxili miqrasiya, 2. xarici miqrasiya. Daxili miqrasiya ölkə daxilində bir bölgədən digər bölgəyə köçməyə deyilir. Xarici miqrasiya isə bir ölkədən başqa ölkəyə getməyə deyilir. Xarici miqrasiya öz növbəsində 2 yerə ayrılır. 1. Emiqrasiya, 2. İmiqrasiya. Bir ölkədən çıxıb getmək Emiqrasiya, başqa ölkədən bir ölkəyə gəlməlk immiqrasiya adlanır. Ölkədə immiqrantlarla emiqrantlar arasındakı fərq mexaniki artım adlanır. İmmiqrantların üstün olduğu mexaniki artım müsbət saldodadır, yəni burada ölkə əhalisi artır. Emiqantların üstün olduğu mexaniki artım isə mənfi saldodır. Yəni burada ölkə əhalisi azalır. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi ölkələrin milli strukturunun formalaşmasında miqrasiya başlıca rol oynamışdır. Məsələn : ABŞ, Kanada, Latın Amerikasının ölkələri, Avstraliya ittifaqı, Yeni Zelandiya, İsrail və s. Bu kimi ölkələr bəzi ədəbiyyatlarda "köçürmə ölkələri"-də adlanır. Hal-hazırda miqrasiya əsasən İOÖ-dən İEÖ-dir. Bunun əsas səbəbi İOÖ-də işsizlik və sosial-iqtisadi vəziyyətin ağırlığıdır.
| Qitə adı | Sıxlıq (nəfər/km2) | Əhali (2011) | Əhalisi ən çox olan ölkə | Əhalisi ən çox olan şəhər |
|---|---|---|---|---|
| Asiya | 86.7 | 4,140,336,501 |  Çin(1,341,403,687) |  Tokio (37,730,064) |
| Afrika | 32.7 | 994,527,534 |  Nigeriya(152,217,341) |  Qahirə (19,439,541) |
| Avropa | 70 | 738,523,843 |  Rusiya(142,905,200) |  Moskva (14,837,510) |
| Şimali Amerika | 22.9 | 528,720,588 |  ABŞ(308,745,538) |  Mexiko (21,163,226) |
| Cənubi Amerika | 21.4 | 385,742,554 |  Braziliya(190,732,694) |  San-Paulu (19,672,582) |
| Okeaniya | 4.25 | 36,102,071 |  Avstraliya (22,612,355) | Sidney (4,575,532) |
| Antarktida | 0 | 4,490 |  (1,480) |
Dünya əhalisinin irqi tərkibi
Antropoloqlar dünya əhalisini irqi tərkibinə görə üç əsas irqə bölürlər: 1.avropoid 2.monqoloid 3.neqroid
Böyük Coğrafi kəşflərə qədər avropoid irqi Avropa, Şimali Amerika, Hindistan, Yaxın və Orta Şərqdə yaranmışdır. Sonradan bütün dünyaya yayılmışdır. Monqoloid irqi, əsasən, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada, Amerikada yerli hindular arasında yayılıb. Neqroid irqi isə Afrikada daha çox yaşayır. Bundan əlavə bəzi alimlər əlavə olaraq avstroloid irqini də ayırırlar. Buraya Avstraliya və Okeaniyanın, Cənub-Şərqi Asiyanın yerli əhalisinin bir hissəsi aiddir. Buna əlavə olaraq bu irqlər arasındada qarışıq irqlər də var. Avropoidlə Neqroidin qarışığından metis, avropoid və monqoloid irqinin qarışığı mulat, monqoloid və neqroid irqinin qarışığı isə sambo adlanır. Bu qarışıq irqlər əsasən Amerika qitəsində yayılıb. Bundan başqa dünya əhalisinin demoqrafiyasinda onların milli tərkibinin böyük rolu vardır. Etnik birliyin əsas əlamətəri dil, ərazi, mədəniyyət, etnik şüurun ümumiliyidir. Hal-hazırda yer kürəsində 3–4 min xalq yaşayır. Bunların da çoxu azsaylıdır. Sayı 100 mln nəfərdən çox olan xalqar çin, hind, ərəb, türk, ingilis, rus, benqal, yapon, braziliya və s.-dır. Bunlar dünya əhalisinin 65% təşkil edir.
Dünya əhalisinin dil üzrə təsnifatı
Dünya əhalisi linqvistik xüsusiyyətlərinə görə də bölünür. Bütün dillər qohumluq münasibətinə görə dil ailələrinə, dil ailələri də öz növbəsində dil qruplarına bölünür. Daha geniş yayılmış dil ailələri bunlardır: Hind-Avropa, Çin-Tibet, Malayziya-Polineziya, Sami-Hami, Bantu, Altay, Qafqaz, Ural, Niger-Kardofen və s.
Hind-Avropa dil ailəsində 2.5 mlrd-dan çox insan danışır. Bu dil ailəsi hind, iran, slavyan, roman, german dil qruplarına bölünür. Hind dil ailəsinə əsasən Hindistanda danışılan dillər aiddir. İran dil ailəsinə isə fars, əfqan, tacik, tat, puştu, beluc, kürd, talış dilləri aiddir. Slavyan dil qrupuna isə rus, ukraynalı, belarus, polyak, çek, slovak, bolqar, serb dilləri aiddir. Roman dil qrupuna isə fransız, italyan, ispan, portuqal, rumın dilləri daxildir. German dil qrupuna alman, ingilis, danimarkalı, norveç, island dilləri aiddir.
Bundan başqa Çin tibet dil ailəsi var. Burada olan çin dilində dünya əhalisinin 25% danışır. Bu dildə əsasən Çin, Koreya, Singapur, Tailand və Viyetnamda danışırlar.
Malay dili ailəsinə məxsus dillərdə əsasən Malayziya, İndoneziya, Filippində danışılır.
Sami-Hami dil ailəsi dünyanın ən qədim dil ailələrindəndir. Burada ərəb yəhudi dilləri var. Sami-Hami dil ailəsində əsasən ərəb ölkələri, İsrail və Maltada istifadə olunur.
Altay dil ailəsində isə yapon, türk və monqol dil qrupları mövcuddur. Türk dil qrupuna isə türk, azərbaycan, özbək, qazax, qırğız, türkmən, tatar, başqırd, uyğur, qaqauz və s. dillər aiddir.
Qafqaz dil ailəsinə ləzgi, udin, çeçen, avar, lak və inquş dilləri aiddir.
Ural dil ailəsinə finlər, macarlar, estonlar və saamilər aiddir.
Niger-Kardofen dil ailəsi Afrikada yayılmışdır.
Dünya əhalisinin din üzrə təsnifatı
göy — katoliklər, narıncı — pravoslavlar, mavi — protestantlar,
tünd yaşıl — sünnilər, açıq yaşıl — şiələr,
narıncı — induizm, qırmızı — iudaizm, açıq narıncı — çin dinləri
Dünya əhalisin din tərkibi də olduqca müxtəlifdir. Dinlər milli və dünyəvi dinlərə ayrılırlar. Dünya dinləri bir neçə xalqın sitayiş etdiyi dinlərdir. Dünya dinləri islam, xristianlıqdır. İslam əsasən Asiya və Şimali Afrikada geniş yayılıb. İslamın beşiyi Səudiyyə Ərəbistanında Məkkə və Mədinə şəhərləridir. Dünyada 50-dan artıq müsəlman ölkəsi vardır. Xristian dini isə əsasən Avropa, Amerika, Avstraliya və Yeni Zenlandiyada yayılmışdır. Bu din Katolik, Pravoslav, və Protestant təriqətlərinə bölünür. Katoliklərə əsasən İtaliya, İspaniya və Latın Amerikasında yaşayan müsəlmanlar itaət edir. Böyük Britaniya, ABŞ, Avstraliya, Yeni Zenlandiyada isə əsasən protestantlar yaranmışdır. Yunanıstan və Rusiyada isə Pravoslavlar çoxluq təşkil edir. Bundan başqa buddizm mərkəzi, cənubi və cənub-şərqi Asiya ölkələrində sitayiş olunur. Bir millətə məxsus olan milli dinlərdə var. Məsələn, Hindistanda – induizm, Çində – Konfisyanlıq, Yaponiyada – Sintoizm və İsraildə İudaizm var.
Dünya əhalisinin yaş və cins tərkibi
Bunula yanaşı dünya əhalisi yaş strukturuna görə 3 qrupa bölünür. Birincisi, 0–14 yaş qrupu. Bu yaş qrupu dünya əhalisinin 34%-ni təşkil edir. İkinci yaş qrupu isə 15–65 yaş qrupudur. Bu yaş qrupu cəmiyyətdə maddi nemətlərin əsas istehsalçısıdır. Bu yaş qrupuna dünya əhalisinin 58% cəmlənib. Üçüncü yaş qrupuna isə 65 yaşdan yuxarılar aiddir. 65 yaşdan yuxarılar isə dünya əhalisinin 8% tutur. Əhalinin cins tərkibində isə yeni doğulan uşaqlar arasında oğlanların sayı çoxdur. Yeni doğulan hər 100 qıza 104–107 oğlan düşür. 15 yaşına qədər oğlanların və qızların yaşı bərabərləşir. Sonrakı dövrlərdə yaş strukturunda qadınların payı artır. Bunun müxtəlif səbəbləri var. Bu ilk növbədə qadınların orta ömrünün kişilərin orta ömrünə nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Dünya ölkələrində qadınlar kişilərdən çoxdur. Yəni qadınlar dünya əhalisinin 51% kişilər isə 49% təşkil edir. Ancaq bəzi Asiya və Afrika ölkələrində bu nisbət dəyişir. Buna səbəb erkən nikah, çoxuşaqlılıq, cəmiyyətdə və ailədə qadının hüquqlarının tapdalanması və qadınlara qarşı zorakılıqdır.
Dünya əhalisinin sıxlığı
Dünya əhalisinin orta sıxlığı bir çox faktorlara görə regiondan regiona dəyişir. Hazırda dünya əhalisinin orta sıxlığı hər km² 45 nəfərdir. Dünya əhalisinin böyük hissəsi yəni 85%-i şərq yarımkürəsində yaşayır. Əhalinin orta sıxlığına görə birinci yeri Banqladeş tutur. Avropada isə sıxlığına görə ilk yerləri Niderland və Almaniya tutur. Burada sıxlıq hər km² 2000 nəfərdir. Dünyanın ən çox sıx məskunlaşmış əraziləri Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya, Çin, Koreya, İndoneziya, Vyetnamdır. Bu ərazilərdə 2 milyard əhali yaşayır.
Mənbə
1.Coğrafiya. Nəriman Cəbralıyov
2.Coğrafiya. TQDK nəşri
3.Dünya ölkələri. Bakı. 2004
4.http://en.wikipedia.org/wiki/World_population#cite_note-unpp-31
5.http://esa.un.org/unpp/ 2007-03-21 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dunya ehalisinin demoqrafiyasi hec bir tarixi dovrde sabit qalmamis her zaman deyisikliye meruz qalmisdir Kapitalizmden evvelki dovrde dunya ehalisinin sayi cox yavas artirdi Bu hadise daha cox aramsiz muharibeler epidemiyalar insanlarin heyat seviyyesinin asagi olmasi ile elaqedardir 1900 da dunya ehalisi 1 6 mlrd 1960 da 3 mlrd 2000 de 6 mlrd olmusdur Demoqraflarin hesablamalarina gore dunya ehalisi bu suretle artmaga davam etse 2040 ci ilde dunyamizda 10 milyard insan yasayacaq 2022 ci il noyabr ayinda dunya ehalisi 8 milyardi kecmisdir Dunyada en suretli tebii artim 1950 1970 illerinde musahide olunmusdur Bu zaman tebii artim 1 8 in ustunde olmusdur En cox tebii artim 1963 cu ilde olmusdur Bu zaman dunyanin tebii artimi 2 2 teskil edib Muxtelif vaxtlarda dunya ehalisinin tebii artimi muxtelif olmusdur Dunya ehalisinin artimiHH esr dunya tarihinde gorunmemis derecede ehali artimi ile seciyyelenir BMT nin verdiyi melumata gore 1820 ci ilde dunyada 1 0 milyard 1927 ci ilde tehminen 100 ilden sonra 2 0 milyard 1960 ci ilde 33 il sonra 3 0 milyard ehali olmusdu Movcud edebiyyatlarda gosterilir ki 1987 ci ilde dunya ehalisi orta hesabla 5 0 mlrd nefere catmisdir Meselen 1985 ci ilde orta hesabla illik artim 1 73 oldugu halda 1960 ci illerde ehalinin illik orta artimi en yuksek derecede olmusdur 2 1 Resmi melumata gore 1950 1985 ci iller arasindaki 35 illik muddetde dunya ehalisi 2 5 milyarddan 4 8 milyardadek artmis bu muddet erzinde planetimizin ehali sihligi her kvadrat kilometr sahede 17 neferden 30 nefere catmisdir Eyni zamanda 2002 ci ilde dunya ehalisi orta hesabla 6 1 milyard 2005 ci lide ise tehminen 6 2 milyard olmusdur HHI esrin ahirina kimi dunya ehalisinin 12 13 milyarda catmasi ve onun nisbeten stabillesmesi gozlenilir Ehali artimi hususile seherlerin boyumesi etraf muhite daha coh tesir gosterir ve ekoloji problemlerin yaranmasina sebeb olur 1900 cu ilde seher ehalisi dunya ehalisinin 5 ni teskil edirdise 1987 ci ilde bu faiz 40 a catmisdir Hazirda ise bu eded 50 den cohdur Son iller 1985 1990 bezi olkelerde dunya ehalisinin 3 i 5 milyondan artiq ehalisi olan seherlerde meskunlasmisdir BMT nin verdiyi melumata gore 1984 cu ilde dunyanin 34 seherinde ehalinin sayi 5 milyondan artiqdir 2025 ci ile bele seherlerin sayi 93 olacaqdir Hazirda seher ehalisinin 65 i ehalisi 1 milyondan artiq olan seherlerde yasayir Ehalinin suretle artimi erzaq mehsullarina yanacaga ve basqa mehsullara telebati artirir ehalinin bir yerde meskunlasmasini suretlendirir ve ekoloji problemlerin yaranmasina sebeb olur Bele ki hazirda dunya ehalisinin 1 2 hissesi bezi melumatlara gore 600 milyon nefer doyunca yemek imkanina malik deyil ehalinin 75 80 i bitki menseli qida qebul etdiyi ucun kalori catismazligina meruz qalir Ona gore de hazirda dunyanin mutereqqi alimleri biosferin mehsuldarligini optimallasdirmaq uzerinde calisirlar Beynelhalq bioloji proqram uzre aparilan tedqiqatlarda respublikamizin mutehessisleri ekoloqlari da istirak edirler Dunya ehalisi milyonla BMT nin 2008 ci ilde texminine esasen Il Dunya Asiya Afrika Avropa Latin Amerikasi Simali Amerika Okeaniya2000 6 115 3 698 60 5 819 13 4 727 11 9 521 8 5 319 5 2 31 0 5 2005 6 512 3 937 60 5 921 14 1 729 11 2 557 8 6 335 5 1 34 0 5 2010 6 909 4 167 60 3 1 033 15 0 733 10 6 589 8 5 352 5 1 36 0 5 2015 7 302 4 391 60 1 1 153 15 8 734 10 1 618 8 5 368 5 0 38 0 5 2020 7 675 4 596 59 9 1 276 16 6 733 9 6 646 8 4 383 5 0 40 0 5 2025 8 012 4 773 59 6 1 400 17 5 729 9 1 670 8 4 398 5 0 43 0 5 2030 8 309 4 917 59 2 1 524 18 3 723 8 7 690 8 3 410 4 9 45 0 5 2035 8 571 5 032 58 7 1 647 19 2 716 8 4 706 8 2 421 4 9 46 0 5 2040 8 801 5 125 58 2 1 770 20 1 708 8 0 718 8 2 431 4 9 48 0 5 2045 8 996 5 193 57 7 1 887 21 0 700 7 8 726 8 1 440 4 9 50 0 6 2050 9 150 5 231 57 2 1 998 21 8 691 7 6 729 8 0 448 4 9 51 0 6 Dunyada ehalinin sayina tesir eden esas 2 faktor var 1 Tebii artim 2 Mexaniki artim Tebii artim dedikde dogulanlarin sayindan olenerin sayi cixilir ve her 1000 nefere gore promille olculur Ehalinin tebii artiminda esas sicrayis XX esrin 60 ci illerinde olmusdur 2 den cox her 1000 nefere 20 neferden cox Sonralar bu gosterici 2 1 5 ve ya her 1000 nefere gore 20 15 nefer arasinda olmusdur Qeyd edek ki respublikamizda her 1000 nefere tebii artim 19 20 neferden 8 9 nefere enmisdir Demoqraflar tebii artima gore olkeleri 3 tipe bolurler I Tebii artimin I tipi muasir nov bu tipe asagi olum asagi tebii artim aiddir Bu tipe esasen IEO bu tipe aiddir Sebeb ise ehalinin sosial seviyyesinin tibbin elmin tehsilin seviyyesinin yuksek olmasidir Hal hazirda bu olkelerde tebii artim olduqca asagi seviyyededir Buraya ABS Albaniya istisna Avropa olkeleri Kanada Yaponiya Avstraliya Rusiya aiddir II Tebii artimin II tipi enenevi nov Tebii artimin enenvi novunde yuksek dogum orta olum yuksek artim musahide olunur Bu tipe esasen IOO aiddir Buraya Afrika Okeaniya Asiya Latin Amerikasini aid etmek olar Burada tebii artim olduqca yuksekdir Dunya ehalisinin sayi esasen bu olkelerin hesabina artir Umumiyyetle tebii artimin II tipinde artimin yuksek olmasinin sebeleri iqtisadiyyatin tehsilin asagi seviyyesi erken yasda evlenme sehiyyenin veziyyetinin pis olmasi Bu tip olkelere Demoqrafik partlatis xasdir Misal olaraq Afrikada tebii artim 2 8 5 Asiyada 1 4 2 Latin Amerikasinda 1 5 2 2 dir Tebii artimin I tipinde ise artimin olduqca aqz olmasinin sebebleri urbanizasiya ve muasir heyat terzi gec evlenme bosanma hallarinin cox olmasi tehsilin elmin yuksek seviyyede olmasi Sehiyyenin yuksek seviyyede olmasidir Bu tip olkelere ise Demoqrafik bohran xasdir Ehalinin muxtelif seviyyede tebii artimlari bir cox hallarda olkenin milli maraqlarina tehluke yaradir Bu zaman hokumet plkede tebii artimca muvafiq olaraq demoqrafik siyaset yurudur Esasen I tipe aid olkelerde tebii artimi yukseltmek II tipe aid olkelerde ise tebii artimi azaltmaga muvafiq siyaset yeridilir Misal olaraq CXR da ikinci usaga elave vergi tetbiq edilir Hindistanda oz olkesinde oxsar siyasetin tetbiqi haqqinda dusunur Amma Seudiyye Erebistani Hollandiya ailede dogulan ikinci usaga gore heveslendirici teqaud verir Bu tip demoqrafik siyaseti Rusiya Federasiyasi da etmek isteyir Dunya ehalisinin tarixi artimi Region 1500 1600 1700 1750 1800 1850 1900 1950 1999 2008 2050 2150Dunya 458 580 682 791 978 1 262 1 650 2 521 5 978 6 707 8 909 9 746Afrika 86 114 106 106 107 111 133 221 767 973 1 766 2 308Asiya 243 339 436 502 635 809 947 1 402 3 634 4 054 5 268 5 561Avropa 84 111 125 163 203 276 408 547 729 732 628 517Latin Amerikasi ve Karib hovzesi 39 10 10 16 24 38 74 167 511 577 809 912Simali Amerika 3 3 2 2 7 26 82 172 307 337 392 398Okeaniya 3 3 3 2 2 2 6 13 30 34 46 51 Dunya olkelerinde demoqrafik veziyyete tesir eden ikinci faktor mexaniki artimdir Mexaniki artim dedikde ehalinin miqrasiyasi nezerde tutulur Miqrasiya olduqca genis anlayisdir Miqrasiya ehalinin bir yerden diger yere hereketine deyilir Miqrasiyanin esase 2 novu var 1 daxili miqrasiya 2 xarici miqrasiya Daxili miqrasiya olke daxilinde bir bolgeden diger bolgeye kocmeye deyilir Xarici miqrasiya ise bir olkeden basqa olkeye getmeye deyilir Xarici miqrasiya oz novbesinde 2 yere ayrilir 1 Emiqrasiya 2 Imiqrasiya Bir olkeden cixib getmek Emiqrasiya basqa olkeden bir olkeye gelmelk immiqrasiya adlanir Olkede immiqrantlarla emiqrantlar arasindaki ferq mexaniki artim adlanir Immiqrantlarin ustun oldugu mexaniki artim musbet saldodadir yeni burada olke ehalisi artir Emiqantlarin ustun oldugu mexaniki artim ise menfi saldodir Yeni burada olke ehalisi azalir Bunu da qeyd etmek lazimdir ki bezi olkelerin milli strukturunun formalasmasinda miqrasiya baslica rol oynamisdir Meselen ABS Kanada Latin Amerikasinin olkeleri Avstraliya ittifaqi Yeni Zelandiya Israil ve s Bu kimi olkeler bezi edebiyyatlarda kocurme olkeleri de adlanir Hal hazirda miqrasiya esasen IOO den IEO dir Bunun esas sebebi IOO de issizlik ve sosial iqtisadi veziyyetin agirligidir Qite adi Sixliq nefer km2 Ehali 2011 Ehalisi en cox olan olke Ehalisi en cox olan seherAsiya 86 7 4 140 336 501 Cin 1 341 403 687 Tokio 37 730 064 Afrika 32 7 994 527 534 Nigeriya 152 217 341 Qahire 19 439 541 Avropa 70 738 523 843 Rusiya 142 905 200 Moskva 14 837 510 Simali Amerika 22 9 528 720 588 ABS 308 745 538 Mexiko 21 163 226 Cenubi Amerika 21 4 385 742 554 Braziliya 190 732 694 San Paulu 19 672 582 Okeaniya 4 25 36 102 071 Avstraliya 22 612 355 Sidney 4 575 532 Antarktida 0 4 490 1 480 Dunya ehalisinin irqi terkibiAntropoloqlar dunya ehalisini irqi terkibine gore uc esas irqe bolurler 1 avropoid 2 monqoloid 3 neqroid Boyuk Cografi kesflere qeder avropoid irqi Avropa Simali Amerika Hindistan Yaxin ve Orta Serqde yaranmisdir Sonradan butun dunyaya yayilmisdir Monqoloid irqi esasen Serqi ve Cenub Serqi Asiyada Amerikada yerli hindular arasinda yayilib Neqroid irqi ise Afrikada daha cox yasayir Bundan elave bezi alimler elave olaraq avstroloid irqini de ayirirlar Buraya Avstraliya ve Okeaniyanin Cenub Serqi Asiyanin yerli ehalisinin bir hissesi aiddir Buna elave olaraq bu irqler arasindada qarisiq irqler de var Avropoidle Neqroidin qarisigindan metis avropoid ve monqoloid irqinin qarisigi mulat monqoloid ve neqroid irqinin qarisigi ise sambo adlanir Bu qarisiq irqler esasen Amerika qitesinde yayilib Bundan basqa dunya ehalisinin demoqrafiyasinda onlarin milli terkibinin boyuk rolu vardir Etnik birliyin esas elameteri dil erazi medeniyyet etnik suurun umumiliyidir Hal hazirda yer kuresinde 3 4 min xalq yasayir Bunlarin da coxu azsaylidir Sayi 100 mln neferden cox olan xalqar cin hind ereb turk ingilis rus benqal yapon braziliya ve s dir Bunlar dunya ehalisinin 65 teskil edir Dunya ehalisinin dil uzre tesnifatiDunya dil ailelerinin xeritesi Dunya ehalisi linqvistik xususiyyetlerine gore de bolunur Butun diller qohumluq munasibetine gore dil ailelerine dil aileleri de oz novbesinde dil qruplarina bolunur Daha genis yayilmis dil aileleri bunlardir Hind Avropa Cin Tibet Malayziya Polineziya Sami Hami Bantu Altay Qafqaz Ural Niger Kardofen ve s Hind Avropa dil ailesinde 2 5 mlrd dan cox insan danisir Bu dil ailesi hind iran slavyan roman german dil qruplarina bolunur Hind dil ailesine esasen Hindistanda danisilan diller aiddir Iran dil ailesine ise fars efqan tacik tat pustu beluc kurd talis dilleri aiddir Slavyan dil qrupuna ise rus ukraynali belarus polyak cek slovak bolqar serb dilleri aiddir Roman dil qrupuna ise fransiz italyan ispan portuqal rumin dilleri daxildir German dil qrupuna alman ingilis danimarkali norvec island dilleri aiddir Bundan basqa Cin tibet dil ailesi var Burada olan cin dilinde dunya ehalisinin 25 danisir Bu dilde esasen Cin Koreya Singapur Tailand ve Viyetnamda danisirlar Malay dili ailesine mexsus dillerde esasen Malayziya Indoneziya Filippinde danisilir Sami Hami dil ailesi dunyanin en qedim dil ailelerindendir Burada ereb yehudi dilleri var Sami Hami dil ailesinde esasen ereb olkeleri Israil ve Maltada istifade olunur Altay dil ailesinde ise yapon turk ve monqol dil qruplari movcuddur Turk dil qrupuna ise turk azerbaycan ozbek qazax qirgiz turkmen tatar basqird uygur qaqauz ve s diller aiddir Qafqaz dil ailesine lezgi udin cecen avar lak ve inqus dilleri aiddir Ural dil ailesine finler macarlar estonlar ve saamiler aiddir Niger Kardofen dil ailesi Afrikada yayilmisdir Dunya ehalisinin din uzre tesnifatiOlkeler uzre dinler Her bir olke sitayis etdiyi esas dinin serti rengi ile renglenib goy katolikler narinci pravoslavlar mavi protestantlar tund yasil sunniler aciq yasil sieler narinci induizm qirmizi iudaizm aciq narinci cin dinleri Dunya ehalisin din terkibi de olduqca muxtelifdir Dinler milli ve dunyevi dinlere ayrilirlar Dunya dinleri bir nece xalqin sitayis etdiyi dinlerdir Dunya dinleri islam xristianliqdir Islam esasen Asiya ve Simali Afrikada genis yayilib Islamin besiyi Seudiyye Erebistaninda Mekke ve Medine seherleridir Dunyada 50 dan artiq muselman olkesi vardir Xristian dini ise esasen Avropa Amerika Avstraliya ve Yeni Zenlandiyada yayilmisdir Bu din Katolik Pravoslav ve Protestant teriqetlerine bolunur Katoliklere esasen Italiya Ispaniya ve Latin Amerikasinda yasayan muselmanlar itaet edir Boyuk Britaniya ABS Avstraliya Yeni Zenlandiyada ise esasen protestantlar yaranmisdir Yunanistan ve Rusiyada ise Pravoslavlar coxluq teskil edir Bundan basqa buddizm merkezi cenubi ve cenub serqi Asiya olkelerinde sitayis olunur Bir millete mexsus olan milli dinlerde var Meselen Hindistanda induizm Cinde Konfisyanliq Yaponiyada Sintoizm ve Israilde Iudaizm var Dunya ehalisinin yas ve cins terkibiBunula yanasi dunya ehalisi yas strukturuna gore 3 qrupa bolunur Birincisi 0 14 yas qrupu Bu yas qrupu dunya ehalisinin 34 ni teskil edir Ikinci yas qrupu ise 15 65 yas qrupudur Bu yas qrupu cemiyyetde maddi nemetlerin esas istehsalcisidir Bu yas qrupuna dunya ehalisinin 58 cemlenib Ucuncu yas qrupuna ise 65 yasdan yuxarilar aiddir 65 yasdan yuxarilar ise dunya ehalisinin 8 tutur Ehalinin cins terkibinde ise yeni dogulan usaqlar arasinda oglanlarin sayi coxdur Yeni dogulan her 100 qiza 104 107 oglan dusur 15 yasina qeder oglanlarin ve qizlarin yasi beraberlesir Sonraki dovrlerde yas strukturunda qadinlarin payi artir Bunun muxtelif sebebleri var Bu ilk novbede qadinlarin orta omrunun kisilerin orta omrune nisbeten cox olmasi ile elaqedardir Dunya olkelerinde qadinlar kisilerden coxdur Yeni qadinlar dunya ehalisinin 51 kisiler ise 49 teskil edir Ancaq bezi Asiya ve Afrika olkelerinde bu nisbet deyisir Buna sebeb erken nikah coxusaqliliq cemiyyetde ve ailede qadinin huquqlarinin tapdalanmasi ve qadinlara qarsi zorakiliqdir Dunya ehalisinin sixligiDunya ehalisinin en six oldugu eraziler 1994 cu il Dunya ehalisinin orta sixligi bir cox faktorlara gore regiondan regiona deyisir Hazirda dunya ehalisinin orta sixligi her km 45 neferdir Dunya ehalisinin boyuk hissesi yeni 85 i serq yarimkuresinde yasayir Ehalinin orta sixligina gore birinci yeri Banqlades tutur Avropada ise sixligina gore ilk yerleri Niderland ve Almaniya tutur Burada sixliq her km 2000 neferdir Dunyanin en cox six meskunlasmis erazileri Serqi ve Cenub Serqi Asiya Cin Koreya Indoneziya Vyetnamdir Bu erazilerde 2 milyard ehali yasayir Menbe1 Cografiya Neriman Cebraliyov 2 Cografiya TQDK nesri 3 Dunya olkeleri Baki 2004 4 http en wikipedia org wiki World population cite note unpp 31 5 http esa un org unpp 2007 03 21 at the Wayback Machine 6 http www bls gov bls demographics htm 7 http www freedemographics com