Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi— 20-ci əsrin ikinci yarısında Aral dənizinin su həcminin 90%-nin itirilməsi və onun yerində Aralqum səhrasının yaranması ilə bağlı antropogen-təbii ekoloji fəlakətdir. Müasir alimlərin hesablamalarına görə, Aral dənizinin səviyyəsinin azalmasına antropogen amillərin təsiri 70%-dən çoxdur. Aral bölgəsində kənd təsərrüfatının inkişafı, ilk növbədə suvarılan sahələrdə pambıqçılığın intensiv becərilməsi ilə əlaqədar kəskin tənəzzül başlandı. Əkin sahələrini suvarmaq üçün 1960-cı illərə qədər Aral dənizini qidalandıran Amudərya və Sırdərya çaylarının bütün su ehtiyatı paylanmışdı, çoxsaylı su anbarları və kanallar su təchizatı və buxarlanma arasında balansı pozdu. 1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə (Baltik dənizinin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, Berq boğazı qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - Böyük və Kiçik su anbarına bölündü. 2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. 1960-2009-cu illər arası Aral dənizinin sahəsi 67,499 km²-dən 6,700 km²-ə qədər azaldı.
Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyasının məlumatına görə, Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biridir. Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, tuqay meşələri məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. Tozun ötürülməsi Aral dənizi bölgəsinin əhalisi arasında tənəffüs, göz, xərçəng və digər xəstəliklərin dəfələrlə artmasına səbəb olub.
Bundan əlavə, balıqçılıq və gəmiqayırma sənayesinin dayanması səbəbindən sakinlər kütləvi işsizliklə üzləşiblər. Əgər Amudərya və Sırdərya səth axımı suyun istifadəsi tamamilə dayandırılsa, əvvəlki dəniz səviyyəsini bərpa etmək üçün 100 ildən çox vaxt lazım olacaq. Hövzənin beş ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan - Avropa İttifaqı və digər dövlətlərin dəstəyi ilə Aral dənizinin qismən bərpası üçün layihələr həyata keçirir, lakin siyasi və iqtisadi səbəblərdən səylərdə birlik əldə oluna bilmir. Müasir alimlər Aral dənizinin dirçəlməsini qeyri-mümkün hesab edirlər.
Qurumasının səbəbləri
Aral dənizi qurumasına qədər sahəsinin böyüklüyünə görə Xəzər dənizi, Yuxarı göl (Şimali Amerika), Viktoriya gölündən (Şərqi Afrika) sonra dünyada 4-cü göl idi. Aral dənizinin quruması XX əsrin 60-cı illərində başlamışdır. Həmin vaxtlarda Sırdərya və Amudərya çaylarının suyunun çox hissəsinin kanallarla Türkmənistan, Özbəkistan və Qazaxıstanın cənubunun ehtiyacı üçün götürülməsinə, suvarma üçün istifadə edilməsinə başlanıldı. Nəticədə dəniz öz sahilindən nəzərəçarpacaq dərəcədə geri çəkildi və quruduğu yerlər dəniz duzu və digər kimyəvi maddələrlə örtüldü. 1993-cü ildə Aral dənizinin xilası üzrə beynəlxalq fond yaradılıb. Bu fond vasitəsilə indiyə qədər 300-dən artıq layihə həyata keçirilib (Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Türkmənistan bu Fondun təsisçiləridirlər).
Ətraf mühitə təsiri
Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyası Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biri adlandırır. Dənizin yoxa çıxması Aral dənizi bölgəsinin florasına, faunasına, landşaftına və iqliminə sistemli şəkildə mənfi təsir göstərmişdir. Dəniz Sibirdən əsən payız-qış soyuq küləklərini yumşaldır, yayın istisini sərinləşdirirdi. Quruduqdan sonra keçmiş akvatoriya üzərində və ondan 50-100 km radiusda iqlim daha kontinentallaşdı və quraqlaşdı, qışlar 1-2 dərəcə soyudu, yayda temperatur 2-2,5 dərəcə yüksəldi. Yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalıb. Qurumuş dəniz yatağında 6 milyon hektar ərazisi olan Aralqum qum-duz səhrası əmələ gəlmişdir ki, bunun da 3,2-si Özbəkistan, təxminən 2,8-i Qazaxıstan ərazisində yerləşir.
Aral bölgəsinin Özbəkistan hissəsində Aral dənizinin qurumasından ən çox zərər çəkən zona Qaraqalpaqıstanın dörd rayonudur: Moynaq, Bozatau, Qonğurat, Taxtakupir, Qazaxıstan hissəsində - Qızılorda vilayətinin Aral və Qızılorda rayonları. Qazaxıstanda, Qızılorda vilayətinin Aralsk və Xazali rayonları, Aqtöbe vilayətinin Şalkar rayonu ekoloji fəlakət zonaları, Qızılorda şəhəri və onun vilayətləri, Baykonur şəhəri ekoloji böhran zonaları elan edilib. Aqtöbe vilayətinin Arıs, Bayqanin, İrgiz, Muqaljar, Temir rayonları, Karağandı vilayətinin Ulıtau rayonu, həmçinin Cənubi Qazaxıstan vilayətinin Otırar, Sozak, Şardara rayonları və Türkistan şəhəri böhrandan öncəsi ərazilər hesab olunur.
İstinadlar
- Гланц, Зонн, 2005
- «Аральское море и Приаралье», 2017
- Сакиев и др., 2015
- Эшмуродова, 2020
- Новицкий, З. "Зелёный щит осушенного дна Арала" (rus). «Газета.uz». 2021-04-30. 2021-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-05.
- Гланц, Зонн, 2008
Xarici keçidlər
- Aral dənizinin «səssiz ölüm»ü.
- Aral dənizi hövzəsi regionunda ekoloji fəlakətin aradan qaldırılmasına 3,5 milyard dollar ayrılıb.
- В.Рахманов: Самая молодая пустыня в мире — Аралкум 2014-01-16 at the Wayback Machine.
- Siegmar-W. Breckle Combating desertification and rehabilitation of the salt deserts in the region at the Aral Sea 2010-03-05 at the Wayback Machine.
- "Evaporation of the Aral Sea : Feature Articles" (ingilis). . İstifadə tarixi: 20.05.2009..
- О Барсакельмесском заповеднике — «Пойти, чтобы вернуться» 2011-07-17 at the Wayback Machine, Инна БЕКЕЕВА, № 430 (16817) от 28.08.2009.
- Кладбище кораблей (фотоальбом южной части Аральского моря, апрель 2010 года).
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Aral denizinin seviyyesinin asagi dusmesi 20 ci esrin ikinci yarisinda Aral denizinin su hecminin 90 nin itirilmesi ve onun yerinde Aralqum sehrasinin yaranmasi ile bagli antropogen tebii ekoloji felaketdir Muasir alimlerin hesablamalarina gore Aral denizinin seviyyesinin azalmasina antropogen amillerin tesiri 70 den coxdur Aral bolgesinde kend teserrufatinin inkisafi ilk novbede suvarilan sahelerde pambiqciligin intensiv becerilmesi ile elaqedar keskin tenezzul baslandi Ekin sahelerini suvarmaq ucun 1960 ci illere qeder Aral denizini qidalandiran Amuderya ve Sirderya caylarinin butun su ehtiyati paylanmisdi coxsayli su anbarlari ve kanallar su techizati ve buxarlanma arasinda balansi pozdu 1985 1986 ci illerde deniz seviyyesi 53 m den 41 m e Baltik denizinin seviyyesine nisbeten dusdu Berq bogazi qurudu Aral iki musteqil su anbarina Boyuk ve Kicik su anbarina bolundu 2002 ci ile qeder seviyye daha 10 m asagi dusdu 2006 ci ilde Boyuk Aral denizinden derin su hissesi kecmis Tse Bas korfezi ayrildi 1960 2009 cu iller arasi Aral denizinin sahesi 67 499 km den 6 700 km e qeder azaldi 1960 2010 cu iller arasinda Aral denizinin seviyyesinin enmesi 2014 cu ilin avqustunda Aralqumun kosmosdan menzeresi Umumdunya Meteorologiya Assosiasiyasinin melumatina gore Aral denizinin qurumasi 20 ci en boyuk antropogen ekoloji bohranlarindan biridir Denizin kecmis serhedlerinden 100 km e qeder radiusda iqlim keskin kontinental xarakter almis yagintilarin miqdari bir nece defe azalmis tuqay meseleri mehv olmus 130 dan cox heyvan ve 30 nov baliq yox olmusdur Toz firtinalari quru deniz yatagindan qumu ve orada yigilmis kimyevi cirklendiricileri uzun mesafelere aparir Tozun oturulmesi Aral denizi bolgesinin ehalisi arasinda teneffus goz xerceng ve diger xesteliklerin defelerle artmasina sebeb olub Bundan elave baliqciliq ve gemiqayirma senayesinin dayanmasi sebebinden sakinler kutlevi issizlikle uzlesibler Eger Amuderya ve Sirderya seth aximi suyun istifadesi tamamile dayandirilsa evvelki deniz seviyyesini berpa etmek ucun 100 ilden cox vaxt lazim olacaq Hovzenin bes olkesi Qazaxistan Qirgizistan Ozbekistan Tacikistan ve Turkmenistan Avropa Ittifaqi ve diger dovletlerin desteyi ile Aral denizinin qismen berpasi ucun layiheler heyata kecirir lakin siyasi ve iqtisadi sebeblerden seylerde birlik elde oluna bilmir Muasir alimler Aral denizinin dircelmesini qeyri mumkun hesab edirler Qurumasinin sebebleriAral denizi qurumasina qeder sahesinin boyukluyune gore Xezer denizi Yuxari gol Simali Amerika Viktoriya golunden Serqi Afrika sonra dunyada 4 cu gol idi Aral denizinin qurumasi XX esrin 60 ci illerinde baslamisdir Hemin vaxtlarda Sirderya ve Amuderya caylarinin suyunun cox hissesinin kanallarla Turkmenistan Ozbekistan ve Qazaxistanin cenubunun ehtiyaci ucun goturulmesine suvarma ucun istifade edilmesine baslanildi Neticede deniz oz sahilinden nezerecarpacaq derecede geri cekildi ve qurudugu yerler deniz duzu ve diger kimyevi maddelerle ortuldu 1993 cu ilde Aral denizinin xilasi uzre beynelxalq fond yaradilib Bu fond vasitesile indiye qeder 300 den artiq layihe heyata kecirilib Ozbekistan Qazaxistan Qirgizistan Tacikistan ve Turkmenistan bu Fondun tesiscileridirler Etraf muhite tesiriUmumdunya Meteorologiya Assosiasiyasi Aral denizinin qurumasi 20 ci en boyuk antropogen ekoloji bohranlarindan biri adlandirir Denizin yoxa cixmasi Aral denizi bolgesinin florasina faunasina landsaftina ve iqlimine sistemli sekilde menfi tesir gostermisdir Deniz Sibirden esen payiz qis soyuq kuleklerini yumsaldir yayin istisini serinlesdirirdi Quruduqdan sonra kecmis akvatoriya uzerinde ve ondan 50 100 km radiusda iqlim daha kontinentallasdi ve quraqlasdi qislar 1 2 derece soyudu yayda temperatur 2 2 5 derece yukseldi Yagintilarin miqdari bir nece defe azalib Qurumus deniz yataginda 6 milyon hektar erazisi olan Aralqum qum duz sehrasi emele gelmisdir ki bunun da 3 2 si Ozbekistan texminen 2 8 i Qazaxistan erazisinde yerlesir Aral bolgesinin Ozbekistan hissesinde Aral denizinin qurumasindan en cox zerer ceken zona Qaraqalpaqistanin dord rayonudur Moynaq Bozatau Qongurat Taxtakupir Qazaxistan hissesinde Qizilorda vilayetinin Aral ve Qizilorda rayonlari Qazaxistanda Qizilorda vilayetinin Aralsk ve Xazali rayonlari Aqtobe vilayetinin Salkar rayonu ekoloji felaket zonalari Qizilorda seheri ve onun vilayetleri Baykonur seheri ekoloji bohran zonalari elan edilib Aqtobe vilayetinin Aris Bayqanin Irgiz Muqaljar Temir rayonlari Karagandi vilayetinin Ulitau rayonu hemcinin Cenubi Qazaxistan vilayetinin Otirar Sozak Sardara rayonlari ve Turkistan seheri bohrandan oncesi eraziler hesab olunur IstinadlarGlanc Zonn 2005 Aralskoe more i Priarale 2017 Sakiev i dr 2015 Eshmurodova 2020 Novickij Z Zelyonyj shit osushennogo dna Arala rus Gazeta uz 2021 04 30 2021 09 17 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 05 Glanc Zonn 2008Xarici kecidlerAral denizinin sessiz olum u Aral denizi hovzesi regionunda ekoloji felaketin aradan qaldirilmasina 3 5 milyard dollar ayrilib V Rahmanov Samaya molodaya pustynya v mire Aralkum 2014 01 16 at the Wayback Machine Siegmar W Breckle Combating desertification and rehabilitation of the salt deserts in the region at the Aral Sea 2010 03 05 at the Wayback Machine Evaporation of the Aral Sea Feature Articles ingilis Istifade tarixi 20 05 2009 O Barsakelmesskom zapovednike Pojti chtoby vernutsya 2011 07 17 at the Wayback Machine Inna BEKEEVA 430 16817 ot 28 08 2009 Kladbishe korablej fotoalbom yuzhnoj chasti Aralskogo morya aprel 2010 goda