Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Əməliyyat sistemi (ing. Operation System (OS)) – hesablama prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə olunmasını təmin edən proqramlar toplusundan ibarətdir.
Ümumi təyinatlı əməliyyat sistemi - (ing. GPOS (general purpose operating system), rus. операционная система общего назначения) – gerçək zamanlı əməliyyat sistemlərindən fərqli system. Belə əməliyyat sistemləri kompüterin resurslarının paylanması ilə məşğul olur və istifadəçilərə tətbiqi proqramlarla işləməyə imkan verən inkişaf etmiş qrafik interfeysə malikdir.
Kompüter işə salındıqda əməliyyat sistemi başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda kompüterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir.
Əməliyyat sistemi kompüter avadanlığının istifadəsini (avadanlıqların idarə etməsini, informasiyanın daxil edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin redaktəsini, başqa proqramların istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ən öncə əməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin əməliyyat sistemi altında çalışır.
Tarixi
Funksiyaları
Əsas funksiyalar:
- Proqramların əməliyyat yaddaşına köçürülməsi və onların tətbiqi
- Standartlara cavab verən informasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması qurğularının istifadəsinin mümkün edilməsi
- kompüterin əməli yaddaşının idarə edilməsi
- kompüterin sabit yaddaşının idarə edilməsi
- İstifadəçi ilə kompüter arasında qarşılıqlı əlaqənin yaradılması
Əlavə funksiyalar:
- Bir neçə əməliyyatın paralel olaraq yerinə yetirilməsi
- Proseslər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması
- Kompüterlər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması(şəbəkə)
- Sistemin sıradan çıxmağının, informasiyanın itirilməsinin/ikinci şəxsin əlnə keçməsinin qarşısının alınması
- Qoşulmaların idarə edilməsi
Əməliyyat sistemlərinin təsnifatı
Ümumiyyətlə kompüterin proqram təminatını iki qrupa bölmək olar: və . Əslində istifadəçi ilə təmasda məqsəd əsasən ıstifadəçinin istədiyi diskdən yaddaşa yükləmək və mikroprosessoru həmin proqram kodlarını icra etməyə yönəltməkdir. Bu işi görmək üçün -un bir çox ibtidai funksiyaları təməl rolunu oynaya bilər. yaddaşda işləməsi üçün, bundan başqa, yaddaşın idarə edilməsi və ən başlıcası isə diskdə bu və ya digər şəkildə qurmaq və onu idarə etmək gərəkdir. Bütün bu funksiyalar əməliyyat sisteminin üzərinə düşür. Onda sistem proqram təminatını iki hissəyə ayırmaq olar. Burada BIOS sistem proqram təminatının sturukturunu, onun təməlini, əməliyyat sistemi isə sistem proqram təminatının üstqurumunu təşkil edir. Aparat qurğularına münasibətdə isə BIOS aparat qurğularını birbaşa idarə edirsə, əməliyyat sistemləri isə avadanlığa çox zaman vasitəsilə, bəzən isə birbaşa müraciət edirlər. Əməliyyat sistemi, qurğuların tətbiqi proqramların istifadəsi üçün yaratmaqla o, tətbiqi proqramların işləməsi üçün bir mühit təşkil edir. Proqramçı nəzərindən tətbiqi proqram, qurğuları daha "uzaqdan"- əməliyyat sisteminin rəhbərliyi ilə (yəni əməliyyat sisteminin proqram interfeysi ilə), qismən isə BIOS vasitəsilə (BIOSun funksiyalarından vasitəsilə istifadə etməklə), çox az hallarda isə qurğuya birbaşa müraciət etməklə (portlar vasitəsilə) onu idarə edirlər. Tətbiqi proqramın əməliyyat sisteminin proqram interfeysi vasitəsilə fiziki qurğunu idarə etməsi onun digər maşında qüsursuz işləməsinə zəmanət verir.
Hər bir əməliyyat sisteminin tipindən asılı olmayaraq üç əsas vəzifəsi vardır:
- Diskdə fayl sisteminin idarə edilməsi
- Giriş-çıxış qurğularını idarə etmək
- İstifadəçi interfeysi yaratmaqdır (başqa sözlə- istifadəçi ilə kompüter arasında ünsiyyəti təmin etməkdir).
Deməli, nəticə etibarilə: sistem proqram təminatını iki qrupa ayırmaq olar- hesablama sistemini alt səviyyədən idarə edən (qurğulara birbaşa müraciət etməklə) və hesablama sistemini üst səviyyədən (BIOS funksiyaları vasitəsilə) idarə edən. İkincilər məhz əməliyyat sistemini təşkil edirlər. Deməli əməliyyat sistemi istifadəçi və arasinda əlaqəçi rolunu oynayır. Əməliyyat sistemi tipindən asılı olaraq bu və ya digər rejimlərdə işlətməklə onun resursundan bu və ya digər dərəcədə effektiv istifadə etməyə imkan verir. Əməliyyat sistemi hesablama sisteminin tipindən (əsasən prosessorların tipi, onların sayı və arxitekturası nəzərdə tutulur) asılı olaraq hesablama sistemi resurslarından istifadənin effektivliyini təmin etməlidir. Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur:
- sistemlə eyni vaxtda işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçili, çoxistifadəçili;
- sistemin idarə olunması ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin sayına görə: birməsələli, çoxməsələli;
- prosessorların sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;
- prosessorun mərtəbələrin sayına görə: 8 – mərtəbəli, 16 – mərtəbəli, 32 – mərtəbəli, 64 – mərtəbəli;
- interfeysin tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;
- informasiya emalı rejminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real vaxt miqyaslı;
- resurslardan istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.
Şəbəkə ƏS-ləri əksər hallarda şəbəkə üçün nəzərdə tutulmuş, olduqca güclü bir və ya daha çox kompüter-serverlərdə quraşdırılır. Digər ƏS-ləri lokal sayılır və ixtiyari kompüterdə, həmçinin şəbəkəyə işçi stansiya və ya klient kimi qoşulmuş kompüterlərdə də istifadə oluna bilər. Əməliyyat sistemlərini təsnif edərkən onların daşıdığı funksiyalardan, işlədiyi hesablama sisteminin və prosessorun daxili arxitekturasının xüsusiyyətlərindən doğan kriteriyalardan çıxış etmək lazımdır. Onda, əməliyyat sistemlərini təsnif etmək üçün aşağıdakı kriteriyalara əsaslanmalıyıq:
- Mikroprosessorun arxitekturasına (CISC və ya RISK) görə;
- Sistemdə olan mikroprosessorların sayına görə;
- Mikroprosessorun bit sayına görə;
- Eyni anda icra olunan sayına görə;
- Eyni anda icra olunan idarə edilməsi prinsipinə ğörə;
- Eyni anda olan istifadəçi sayına görə;
- Əməlıiyyat sisteminin yaddaşdan istifadəetmə prinsiplərinə görə;
- Diskdə qurulması və idarə edilməsi prinsiplərinə görə;
- İstifadəçi interfeysinin xüsusiyyətlərinə görə;
- Əməliyyat sisteminin nüvəsinin arxitekturasına görə.
Əməliyyat sistemlərini təsnif etmək üçün baxılan kriteriyaları iki qrupa ayırmaq mümkündür: Sistemin arxitekturasının xüsusiyyətlərinin diqtə etdiyi və istifadəçi istəyindən döğan prinsiplərdən irəlı gələn kriteriyalar. Başqa sözlə, birincilər əməliyyat sisteminin kompüterin aparat təminatı ilə əlaqədar olan xüsusiyyətlərini, ikincilər isə ondan asılı olmayan, əməliyyat sisteminin funksional xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bunları nəzərə alsaq əməliyyat sistemlərini aşağıdakı kimi təsnif etməliyik:
- x86 və başqa platformalar;
- Çoxprosessorlu və təkprosessorlu;
- 16, 32, 64 bitli sistem;
- Tək tapşırıqlı və çox tapşırıqlı;
- Prosessoru real zaman və mühafizə rejimlərində işlədən;
- İş stansiyası və server;
- Fiziki yaddaş və/vəya istifadə edən;
- FAT, NTFS və digər ;
- Əmr sistemi və obyekt yönlü qrafik istifadəçi interfeysi.
Əməliyyat sisteminin nüvəsinin özünə məxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almasaq bu təsnifat əməlyyat sistemini xarakterizə etmək üçün yetərli ola bilər. Aşağıdakı əməliyyat sistemlərini misal göstərmək olar:
Növləri
Kompüterlərdə bir neçə tip əməliyyat sistemlərindən istifadə edirlər: UNİX, DOS, MS DOS, (OS/2), Windows 9x, Windows 95/98/Me/2000/XP/Vista/7. Fərdi kompüterlərdə əsasən Windows 9x (1995-ci ildə yaradimışdır) əməliyyat sistemi proqram təminatından geniş istifadə olunur. Windows 9x çoxməsələli əməliyyat sistemi olub, qrafiki pəncərə istifadəçi interfeysinə malikdir.
- () əsasında: Microsoft Windows(+1993 Windows NT 3.1, NT 3.5, Windows 95, NT 3.51, NT 4.0, Windows 98, Windows 2000, Windows ME, Windows XP, Windows Server 2003, Windows Vista...)
- UNIX əsasında:
Əməliyyat sistemlərinin ölçüləri
- Əməliyyat sistemlərində yeni funksiyalar daxil edildikcə onların həcmi genişlənməyə başladı: 1963=cü ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutunda tətbiq edilən Compatible Time Sharing System vaxtın bölünməsi əməliyyat sistemi 32 min yaddaş sözündən (hər biri 36 bit olmaqla) ibarət idi. 1964-cü ildə IBM firmasının istehsalı olan OS/360 artıq milyondan çox komandası olan koddan ibarət idi. 1975-ci ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutunda ilə birlikdə hazırlanmış Multiks "monstr"ı 20 milyondan çox komandaya malik idi. Fərdi EHM-lər üçün yaradılan əməliyyat sistemləri isə, əksinə, yığcam idi: MS DOS-un ilkin versiyaları 50 min komandadan artıq deyildi. 80-cı illərin ortalarında UNIX 7.5 Bell Laboratories isə təqribən 100 min maşın komandasından ibarət idi. Vaxt keçdikcə, fərdi EHM-lər üçün nəzərdə tutulan UNIX olduqca yığcam olaraq qaldı, amma Windows-95, 98, 2000 seriyaları barədə bunu demək olmaz.
Mənbə
- Hesablama maşınları və kompüterlər haqqında ümumi məlumat, R.Q. Ələkbərov, t.e.n., AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu.
- Соломенчук В.Г. Аппаратные средства персональных компьютеров – СПБ.: БХВ –Петербург, 2003 – 512с.
- M.A.Camalbəyov, R.Ə.Fərəməzov. IBM PC tipli kompüterlərin arxitekturası, sistem proqram təminatı və əməliyyat sistemləri. Bakı, H.Əliyev adına AAHM, 2009. – 307 səh.
- İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
- Uşaqlar üçün ensiklopediya. İnformatika. Bakı, Şərq-Qərb, 2008, 616 s.
Həmçinin bax
İstinadlar
Xarici keçidlər
- Definition of "Program" at Webopedia
- Definition of "Computer Program" at dictionary.com
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Emeliyyat sistemi ing Operation System OS hesablama prosesini heyata keciren texniki vasitelelerin idare olunmasini temin eden proqramlar toplusundan ibaretdir Emeliyyat sistemlerinin yaranma inkisaf yoluUbuntu Umumi teyinatli emeliyyat sistemi ing GPOS general purpose operating system rus operacionnaya sistema obshego naznacheniya gercek zamanli emeliyyat sistemlerinden ferqli system Bele emeliyyat sistemleri komputerin resurslarinin paylanmasi ile mesgul olur ve istifadecilere tetbiqi proqramlarla islemeye imkan veren inkisaf etmis qrafik interfeyse malikdir Komputer ise salindiqda emeliyyat sistemi basqa proqramlara nezeren ilkin olaraq emeli yaddas qurgusuna yuklenir ve o diger proqramlarin islemesi ucun muhit yaradir Emeliyyat sistemi eyni zamanda komputerlerde coxmeseleli yaddasin ve hell vaxtinin bolunmesi qirilmalarin teskili ve s is rejiminin teskilini temin edir Emeliyyat sistemi komputer avadanliginin istifadesini avadanliqlarin idare etmesini informasiyanin daxil edilmesini ve cixardilmasini senedlerin redaktesini basqa proqramlarin istifadesini idare edilmesini ve s mumkun eden proqramdir Emeliyyat sistemi en once emeli yaddasa kocurulur ve butun basqa proqramlar hemin emeliyyat sistemi altinda calisir TarixiEsas meqale Emeliyyat sistemlerinin xronologiyasiFunksiyalariEsas funksiyalar Proqramlarin emeliyyat yaddasina kocurulmesi ve onlarin tetbiqi Standartlara cavab veren informasiyanin daxil edilmesi ve cixarilmasi qurgularinin istifadesinin mumkun edilmesi komputerin emeli yaddasinin idare edilmesi komputerin sabit yaddasinin idare edilmesi Istifadeci ile komputer arasinda qarsiliqli elaqenin yaradilmasi Elave funksiyalar Bir nece emeliyyatin paralel olaraq yerine yetirilmesi Prosesler arasinda baglantinin qarsiliqli elaqenin qurulmasi Komputerler arasinda baglantinin qarsiliqli elaqenin qurulmasi sebeke Sistemin siradan cixmaginin informasiyanin itirilmesinin ikinci sexsin elne kecmesinin qarsisinin alinmasi Qosulmalarin idare edilmesiEmeliyyat sistemlerinin tesnifatiUmumiyyetle komputerin proqram teminatini iki qrupa bolmek olar ve Eslinde istifadeci ile temasda meqsed esasen istifadecinin istediyi diskden yaddasa yuklemek ve mikroprosessoru hemin proqram kodlarini icra etmeye yoneltmekdir Bu isi gormek ucun un bir cox ibtidai funksiyalari temel rolunu oynaya biler yaddasda islemesi ucun bundan basqa yaddasin idare edilmesi ve en baslicasi ise diskde bu ve ya diger sekilde qurmaq ve onu idare etmek gerekdir Butun bu funksiyalar emeliyyat sisteminin uzerine dusur Onda sistem proqram teminatini iki hisseye ayirmaq olar Burada BIOS sistem proqram teminatinin sturukturunu onun temelini emeliyyat sistemi ise sistem proqram teminatinin ustqurumunu teskil edir Aparat qurgularina munasibetde ise BIOS aparat qurgularini birbasa idare edirse emeliyyat sistemleri ise avadanliga cox zaman vasitesile bezen ise birbasa muraciet edirler Emeliyyat sistemi qurgularin tetbiqi proqramlarin istifadesi ucun yaratmaqla o tetbiqi proqramlarin islemesi ucun bir muhit teskil edir Proqramci nezerinden tetbiqi proqram qurgulari daha uzaqdan emeliyyat sisteminin rehberliyi ile yeni emeliyyat sisteminin proqram interfeysi ile qismen ise BIOS vasitesile BIOSun funksiyalarindan vasitesile istifade etmekle cox az hallarda ise qurguya birbasa muraciet etmekle portlar vasitesile onu idare edirler Tetbiqi proqramin emeliyyat sisteminin proqram interfeysi vasitesile fiziki qurgunu idare etmesi onun diger masinda qusursuz islemesine zemanet verir Her bir emeliyyat sisteminin tipinden asili olmayaraq uc esas vezifesi vardir Diskde fayl sisteminin idare edilmesi Giris cixis qurgularini idare etmek Istifadeci interfeysi yaratmaqdir basqa sozle istifadeci ile komputer arasinda unsiyyeti temin etmekdir Demeli netice etibarile sistem proqram teminatini iki qrupa ayirmaq olar hesablama sistemini alt seviyyeden idare eden qurgulara birbasa muraciet etmekle ve hesablama sistemini ust seviyyeden BIOS funksiyalari vasitesile idare eden Ikinciler mehz emeliyyat sistemini teskil edirler Demeli emeliyyat sistemi istifadeci ve arasinda elaqeci rolunu oynayir Emeliyyat sistemi tipinden asili olaraq bu ve ya diger rejimlerde isletmekle onun resursundan bu ve ya diger derecede effektiv istifade etmeye imkan verir Emeliyyat sistemi hesablama sisteminin tipinden esasen prosessorlarin tipi onlarin sayi ve arxitekturasi nezerde tutulur asili olaraq hesablama sistemi resurslarindan istifadenin effektivliyini temin etmelidir Emeliyyat sistemlerinin asagidaki novleri movcuddur sistemle eyni vaxtda isleyen istifadecilerin sayina gore biristifadecili coxistifadecili sistemin idare olunmasi ile eyni vaxtda yerine yetirilen meselelerin sayina gore birmeseleli coxmeseleli prosessorlarin sayina gore birprosessorlu coxprosessorlu prosessorun mertebelerin sayina gore 8 mertebeli 16 mertebeli 32 mertebeli 64 mertebeli interfeysin tipine gore emrli ve obyektyonlu informasiya emali rejmine gore paket emalli vaxt bolgulu real vaxt miqyasli resurslardan istifadenin tipine gore sebeke lokal Sebeke ES leri ekser hallarda sebeke ucun nezerde tutulmus olduqca guclu bir ve ya daha cox komputer serverlerde qurasdirilir Diger ES leri lokal sayilir ve ixtiyari komputerde hemcinin sebekeye isci stansiya ve ya klient kimi qosulmus komputerlerde de istifade oluna biler Emeliyyat sistemlerini tesnif ederken onlarin dasidigi funksiyalardan islediyi hesablama sisteminin ve prosessorun daxili arxitekturasinin xususiyyetlerinden dogan kriteriyalardan cixis etmek lazimdir Onda emeliyyat sistemlerini tesnif etmek ucun asagidaki kriteriyalara esaslanmaliyiq Mikroprosessorun arxitekturasina CISC ve ya RISK gore Sistemde olan mikroprosessorlarin sayina gore Mikroprosessorun bit sayina gore Eyni anda icra olunan sayina gore Eyni anda icra olunan idare edilmesi prinsipine gore Eyni anda olan istifadeci sayina gore Emeliiyyat sisteminin yaddasdan istifadeetme prinsiplerine gore Diskde qurulmasi ve idare edilmesi prinsiplerine gore Istifadeci interfeysinin xususiyyetlerine gore Emeliyyat sisteminin nuvesinin arxitekturasina gore Emeliyyat sistemlerini tesnif etmek ucun baxilan kriteriyalari iki qrupa ayirmaq mumkundur Sistemin arxitekturasinin xususiyyetlerinin diqte etdiyi ve istifadeci isteyinden dogan prinsiplerden ireli gelen kriteriyalar Basqa sozle birinciler emeliyyat sisteminin komputerin aparat teminati ile elaqedar olan xususiyyetlerini ikinciler ise ondan asili olmayan emeliyyat sisteminin funksional xususiyyetlerini eks etdirir Bunlari nezere alsaq emeliyyat sistemlerini asagidaki kimi tesnif etmeliyik x86 ve basqa platformalar Coxprosessorlu ve tekprosessorlu 16 32 64 bitli sistem Tek tapsiriqli ve cox tapsiriqli Prosessoru real zaman ve muhafize rejimlerinde isleden Is stansiyasi ve server Fiziki yaddas ve veya istifade eden FAT NTFS ve diger Emr sistemi ve obyekt yonlu qrafik istifadeci interfeysi Emeliyyat sisteminin nuvesinin ozune mexsus xususiyyetlerini nezere almasaq bu tesnifat emelyyat sistemini xarakterize etmek ucun yeterli ola biler Asagidaki emeliyyat sistemlerini misal gostermek olar DOS ailesi WINDOWS ailesi Linux Unix ailesi OS 2NovleriKomputerlerde bir nece tip emeliyyat sistemlerinden istifade edirler UNIX DOS MS DOS OS 2 Windows 9x Windows 95 98 Me 2000 XP Vista 7 Ferdi komputerlerde esasen Windows 9x 1995 ci ilde yaradimisdir emeliyyat sistemi proqram teminatindan genis istifade olunur Windows 9x coxmeseleli emeliyyat sistemi olub qrafiki pencere istifadeci interfeysine malikdir LinuxMacintosh esasinda Microsoft Windows 1993 Windows NT 3 1 NT 3 5 Windows 95 NT 3 51 NT 4 0 Windows 98 Windows 2000 Windows ME Windows XP Windows Server 2003 Windows Vista Mac OS UNIX esasinda Linux Debian Ubuntu ve s Fedora ve s Slackware ve s ve s Emeliyyat sistemlerinin olculeriEmeliyyat sistemlerinde yeni funksiyalar daxil edildikce onlarin hecmi genislenmeye basladi 1963 cu ilde Massacusets Texnologiya Institutunda tetbiq edilen Compatible Time Sharing System vaxtin bolunmesi emeliyyat sistemi 32 min yaddas sozunden her biri 36 bit olmaqla ibaret idi 1964 cu ilde IBM firmasinin istehsali olan OS 360 artiq milyondan cox komandasi olan koddan ibaret idi 1975 ci ilde Massacusets Texnologiya Institutunda ile birlikde hazirlanmis Multiks monstr i 20 milyondan cox komandaya malik idi Ferdi EHM ler ucun yaradilan emeliyyat sistemleri ise eksine yigcam idi MS DOS un ilkin versiyalari 50 min komandadan artiq deyildi 80 ci illerin ortalarinda UNIX 7 5 Bell Laboratories ise teqriben 100 min masin komandasindan ibaret idi Vaxt kecdikce ferdi EHM ler ucun nezerde tutulan UNIX olduqca yigcam olaraq qaldi amma Windows 95 98 2000 seriyalari barede bunu demek olmaz MenbeHesablama masinlari ve komputerler haqqinda umumi melumat R Q Elekberov t e n AMEA Informasiya Texnologiyalari Institutu Solomenchuk V G Apparatnye sredstva personalnyh kompyuterov SPB BHV Peterburg 2003 512s M A Camalbeyov R E Feremezov IBM PC tipli komputerlerin arxitekturasi sistem proqram teminati ve emeliyyat sistemleri Baki H Eliyev adina AAHM 2009 307 seh Ismayil Calalli Sadiqov Informatika terminlerinin izahli lugeti 2017 Baki nesriyyati 996 s Usaqlar ucun ensiklopediya Informatika Baki Serq Qerb 2008 616 s Hemcinin baxCut copy pasteIstinadlarXarici kecidlerDefinition of Program at Webopedia Definition of Computer Program at dictionary com