Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqalə . |
Şüur — psixika kimi beynin funksiyasıdır. Obyekt aləmin insana xas inikasıdır. Şüur obyektiv aləmin beyində ideal inikasıdır. Şüurun fərdi və ictimai formaları vardır. Fərdi şüur – bir insana xas olan ideyalar, baxışlar sistemidir.
Fəlsəfədə
İctimai şüur isə müəyyən insan qrupuna xas olan ideyalar, baxışlar sistemidir. Şüurun xüsusiyyətləri psixi proseslər, fərqləndirmə, mənlik şüuru məqsədin olması və ictimai-tarixi xarakter daşımasıdır.
Şüur, onun mənşəyi, mahiyyəti və gerçəkliyə münasibəti məsələsi filosofları qədimdən düşündürən problemlərdən olmuşdur. İnsanın dünyada yerini və rolunu, onun ətraf aləmlə qarşılıqlı təsirinin spesifikasını açmaq üçün, şüurun təbiətini və mahiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdır. Şüur problemi çox mürəkkəb olub, yalnız fəlsəfi tədqiqatın deyil, habelə bir sıra humanitar və təbiətşünaslıq elmlərinin, o cümlədən müasir dövrdə sosiologiyanın, psixologiyanın, kibernetikanın, informatikanın və s. elmlərin tədqiqat predmetinə çevrilmişdir. Bu elmlər çərçivəsində şüurun ayrı-ayrı aspektlərinin təhlili, onun şərhində müəyyən bir fəlsəfi [[dünyagörüşü] mövqeyinə əsaslanır.
Qədim materialistlərin (Demokrit, Epikür, Lukretsi Kar və b.) nəzərincə, şüur insan bədənindən asılı olub, insana anadan olması ilə şüur da meydana gəlir və insan öldükdən sonra o da yoxa çıxır. Bədənsiz şüur (ruh) heç nədir. Obyektiv və subyektiv idealizmin nümayəndələri (Platon, Berkli, Hegel, Fixte, Şellinq və b.) isə şüuru (ruhu) maddi gerçəkliyin əsasına qoymuş, onu materiyaya nisbətən müəyyən edici və ilkin substansiya hesab etmişlər. Yeni dövr filosoflarından olan Rene Dekarta görə, şüur, təfəkkür, «fikirləşən substansiyanın fəaliyyətidir», müstəqil mövcuddur, bədəndən maddi olandan asılı deyildir. Materiya da «fikirləşən» substansiyadan asılı deyildir. XVIII əsr materialistləri (Spinoza, Didro və b.) isə şüuru materiyanın atributu, onun bütün təzahür formaları və növlərinə xas olan əbədi xassəsi hesab etmişlər.
Fəlsəfi fikir tarixində şüurun mahiyyəti, onun varlığa, materiyaya münasibəti ətrafında fəlsəfi aspektdə aparılan prinsipial mübahisələrdə həlli böyük çətinlik törədən məsələ şüurun mənşəyi məsələsi olmuşdur. Ruhun, şüurun birinciliyini qəbul edən idealizm, maddi və mənəvinin paralel mövcudluğunu fərz edən dualizm, sözsüz ki, belə bir çətinliklə qarşılaşmırdı. Hər bir materialist isə materiya məsələsinə yaxınlaşarkən "öz-özünün səbəbidir" prinsipini pozmadan duyğu və şüur xassələrinə malik materiyanın mövcudluğunu izah etmək kimi çətin və mürəkkəb bir məsələni həll etməli olurdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir fəlsəfə bir çox problemlərə mütləq səhih, və yaxud həqiqətə yaxın cavab verirsə (məsələn, təbiət, cəmiyyət, insan, tarix, varlıq, idrak problemləri), şüur problemi – yaranma mexanizmi, daxili mahiyyəti, materiyaya təsiri –hələ də tam aydınlaşdırılmamışdır. Hal-hazırda fəlsəfə yalnız aşağıdakı müddəaları yəqinliklə təsdiq edir:
- Şüur mövcuddur;
- O, xüsusi, ideal təbiətə (mahiyyətə) malikdir – bu müddəanı həm idealistlər, həm də materialistlər qəbul edir, lakin materialistlər şüurun materiyadan törəmə olduğunu bildirirlər.
Şüurun mənşəyi
Fəlsəfədə əsas müzakirə olunan məsələlərdən biri də şüurun mənşəyi problemidir. Şüurun mənşəyi haqqında fikirləri üç qrupa bölmək olar:
- Şüur kosmik (və yaxud ilahi) mənşəlidir;
- Şüur bütün canlı orqanizmlərə xasdır (“bioloji” nöqteyi-nəzər);
- Şüur istisnasız olaraq insani xassədir (“insani” nöqteyi-nəzər).
Kosmik (İlahi) nöqteyi-nəzərə görə, şüur öz-özlüyündə mövcud olub, onun daşıyıcısı olan materiyadan – canlılardan, insandan asılı deyil. Şüur birbaşa öz mahiyyətinə görə vahid, bütöv olan Kosmosdan (Allah zakasından) “gəlir”. “Dünya şüurunun” hissəcikləri canlı orqanizmlər və insan şüru şəklində təbiətə səpələnmişdir. “Bioloji” nöqteyi-nəzərə görə şüur bütün canlı orqanizmlərə xasdır. Bu nöqteyi-nəzər tərəfdarları öz mövqelərini aşağıdakı müddəalarla əsaslandırırlar:
- Heyvanların həyatı spontan(özbaşına) baş vermir, onların şüuruna tabedir və mənaya malikdir;
- İnstinktlər təkcə anadangəlmə deyil, sonradan da qazanıla bilər;
- Canlılar həyatları boyu təcrübə toplayır və onlardan bacarıqla istifadə edirlər;
- Heyvanların (xüsusilə aliləri) bəzi hərəkətləri mürəkkəbdir (məs, ov etmə) və şüurun “işləməsini” tələb edir.
“İnsani” nöqteyi-nəzərə görə şüur – istisnasız olaraq insan beyninin məhsuludur və yalnız insana məxsusdur, heyvanlar isə yalnız instinktə malikdir.
Fəlsəfədə şüur probleminə bir neçə yanaşma mövcuddur. Onlardan dörd əsas olanı aşağıdakı kimi göstərmək olar:
1. Solipsizm
2. Obyektiv idealizm;
3. Mötədil materializm;
4. Fizikalizm.
Burada 1 və 2 - idealist yanaşma, 3 və 4 - materialist yanaşmadır.
Solipsizm: Şüurun mahiyyətinə ifrat idealist yanaşma olub, fərdin şüurunu yeganə səhih gerçəklik, maddi dünyanı isə onun törəməsi hesab edir (Berkli, Yum, Fixte və s.).
Obyektiv idealizm: Həm şüurun, həm də materiyanın varlığını qəbul edir, lakin burada birincilik şüura verilir, fərdin şüur “dünya şüurunun” bir hissəsidir.
Mötədil materializm: şüur materiyanın xüsusi xassəsidir, yüksək inkişaf etmiş materiyanın (yəni, insan beyninin) öz-özünü əks etdirmə qabiliyyətidir.
Fizikalizm: şüurun mahiyyətinə ifrat materialist yanaşma olub, şüurun müstəqil substansiya olduğunu inkar edir. Şüur materiyanın törəməsidir və yalnız fizika və digər təbiət elmlərinin köməyi ilə izah edilə bilər.
Şüur probleminə fizikalist yanaşma çoxsaylı təbii-elmi biliklərə əsaslanır, onlardan bəziləri aşağıdakılardır:
- İnsanın baş beyni gerçəkdən təbiətin mürəkkəb “mexanizmi”, materiyanın ali təşkil səviyyəsidir;
- Konkret insan şüuru beynsiz mövcud ola bilməz, insan beyni isə bioloji orqanizmdir;
- Bəşəriyyət süni intellekt yaratmaq imkanı qazanır, onun da daşıyıcısı maşın (kompüter) – maddi obyektdir;
- İnsan orqanizminə medikamentoz təsirlər insan şüurunda əks edir (məsələn, psixotrop maddələrin qəbulu);
Fizikalizm geniş yayılmışdır və onun bir neçə istiqaməti (nepozitivizm çərçivəsində) mövcuddur:
· “Eyniyyət nəzəriyyəsi” (D.Armstronq, C.Smart) – ruhi prosesləri digər cismani proseslərlə eyniləşdirir – qan dövranı, tənəffüs, beyin prosesləri;
· “Eliminasiya” nəzəriyyəsi (F.Feyerbend) – “ruh”, “mənəvi” anlayışlarının köhnəlmiş və qeyri-elmi olduğunu isbat etməyə çalışır;
· Vulqar materialistlərin nəzəriyyəsi (K.Foxt) – iddia edirlər ki, qaraciyər öd ifraz etdiyi kimi, beyin də fikir ifraz edir.
Marksist fəlsəfədə şürun mahiyyəti haqqında materialist yanaşma geniş yayılmışdır. Bu daha çox inikas nəzəriyyəsi adı ilə tanınır. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti odur ki, şüur yüksək inkişaf etmiş materiyanın materiyanı inikas edirmə xassəsidir. İnikas nəzəriyyəsinin əsas anlayışları aşağıdakılardır:
· İnikas;
· Qıcıqlandırma;
· Hisslik;
· Psixi inikas;
· İnikasın şüurlu forması.
Ümumiyyətlə materiyaya inkas etdirmə xüsusiyyəti xasdır. İnikas – maddi obyektlərin digər maddi obyektlərlə qarşılıqlı təsirdə olmaları nəticəsində özündə onların izini buraxamaq qabiliyyətidir. İnkasa çoxsaylı misallar göstərmək olar: Bədəndə cızıqlar, insanın qruntda izi, qruntun insan ayaqqabısında izi, bir əşyanın digər əşya ilə toqquşması nəticəsində əmələ gəlmiş izlər və s. İnikasın elementar formaları aşağıdakılardır:
· Mexaniki;
· Fiziki;
· Kimyəvi.
Lakin inikasın əsas forması bioloji inikasdır. Onun əsas spesifikası odur ki, o yalnız canlı orqanizmlərə xasdır. Onun köməyi ilə canlılar həm canlı, həm də cansız obyektləri inikas etdirir. Bioloji inikasın əsas formaları:
· Qıcıq;
· Hisslik;
· Psixi inikas.
Qıcıq – bioloji inikasın sadə forması olub, canlı orqanizmlərin (hətta bitkilərin) ətraf dünyanın (canlı və cansız) predmet və hadisələrinə reaksiyasıdır. Məsələn, bitki yarpaqlarını istidən quruması, yağışdan formalarını dəyişməsi, günəbaxanın Günəşə tərəf dönməsi və s.
Hisslik – bioloji inikasın daha ali forması – canlı orqanizmlərin ətraf dünyanı duyğular vasitəsilə inikas etdirməsi.
Psixi inikas – duyğuların düşünülməsi, sistemləşdirilməsi, canlı orqanizmlərin ətraf mühitə uyğunlaşmaq məqsədilə davranışlarını modelləşdirmək qabiliyyəti.
Şüur – bioloji inikasın ən ali forması. İnsana, qismən də ali heyvanlara xas xüsusiyyət. Şüur ətraf dünyanın daha tam inikası və düşünülməsidir, mücərrədləşdirmə və refleksiya qabiliyyətidir.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Suur psixika kimi beynin funksiyasidir Obyekt alemin insana xas inikasidir Suur obyektiv alemin beyinde ideal inikasidir Suurun ferdi ve ictimai formalari vardir Ferdi suur bir insana xas olan ideyalar baxislar sistemidir FelsefedeIctimai suur ise mueyyen insan qrupuna xas olan ideyalar baxislar sistemidir Suurun xususiyyetleri psixi prosesler ferqlendirme menlik suuru meqsedin olmasi ve ictimai tarixi xarakter dasimasidir Suur onun menseyi mahiyyeti ve gercekliye munasibeti mese lesi filosoflari qedimden dusunduren problemlerden olmusdur In sanin dunyada yerini ve rolunu onun etraf alemle qarsiliqli te si rinin spesifikasini acmaq ucun suurun tebietini ve mahiy yetini ay dinlas dir maq lazim dir Suur problemi cox murekkeb olub yal niz felsefi tedqiqatin deyil habele bir sira humanitar ve tebiet su na s liq elmlerinin o cumleden muasir dovrde sosiologiya nin psi xo lo gi ya nin ki ber neti ka nin informatikanin ve s elmlerin tedqi qat pred metine cev rilmisdir Bu elmler cercivesinde suurun ayri ay ri aspekt lerinin tehlili onun serhinde mueyyen bir felsefi dun ya go rusu movqe yi ne esaslanir Qedim materialistlerin Demokrit Epikur Lukretsi Kar ve b nezerince suur insan bedeninden asili olub insana anadan ol masi ile suur da meydana gelir ve insan oldukden sonra o da yoxa ci xir Bedensiz suur ruh hec nedir Obyektiv ve subyektiv idealiz min numayendeleri Platon Berkli Hegel Fixte Sellinq ve b ise suuru ruhu maddi gercekliyin esasina qoymus onu mate ri ya ya nisbeten mueyyen edici ve ilkin substansiya hesab etmisler Yeni dovr filosoflarindan olan Rene Dekarta gore suur tefekkur fikirlesen sub stansiyanin fealiyyetidir musteqil movcuddur beden den mad di olandan asili deyildir Materiya da fikirlesen substan si ya dan asili deyildir XVIII esr materialistleri Spinoza Didro ve b ise suuru materiyanin atributu onun butun tezahur formalari ve novlerine xas olan ebedi xassesi hesab etmisler Felsefi fikir ta rixinde suurun mahiy yeti onun varliga materiyaya muna sibeti etrafinda felsefi aspektde aparilan prinsipial mu ba hise lerde helli bo yuk cetinlik toreden mesele suurun menseyi me selesi olmusdur Ru hun suurun birinciliyini qebul eden idea lizm maddi ve me ne vinin paralel movcudlugunu ferz eden dua lizm sozsuz ki bele bir cetinlikle qarsi las mirdi Her bir materia list ise materiya meselesine yaxinlasarken oz ozunun sebebidir prinsipini pozmadan duygu ve suur xasselerine malik materiya nin movcudlugunu izah etmek kimi cetin ve murekkeb bir meseleni hell etmeli olurdu Qeyd etmek lazimdir ki muasir felsefe bir cox problemlere mutleq sehih ve yaxud heqiqete yaxin cavab verirse meselen tebiet cemiyyet insan tarix varliq idrak problemleri suur problemi yaranma mexanizmi daxili mahiyyeti materiyaya tesiri hele de tam aydinlasdirilmamisdir Hal hazirda felsefe yalniz asagidaki muddealari yeqinlikle tesdiq edir Suur movcuddur O xususi ideal tebiete mahiyyete malikdir bu muddeani hem idealistler hem de materialistler qebul edir lakin materialistler suurun materiyadan toreme oldugunu bildirirler Suurun menseyi Felsefede esas muzakire olunan meselelerden biri de suurun menseyi problemidir Suurun menseyi haqqinda fikirleri uc qrupa bolmek olar Suur kosmik ve yaxud ilahi menselidir Suur butun canli orqanizmlere xasdir bioloji noqteyi nezer Suur istisnasiz olaraq insani xassedir insani noqteyi nezer Kosmik Ilahi noqteyi nezere gore suur oz ozluyunde movcud olub onun dasiyicisi olan materiyadan canlilardan insandan asili deyil Suur birbasa oz mahiyyetine gore vahid butov olan Kosmosdan Allah zakasindan gelir Dunya suurunun hissecikleri canli orqanizmler ve insan suru seklinde tebiete sepelenmisdir Bioloji noqteyi nezere gore suur butun canli orqanizmlere xasdir Bu noqteyi nezer terefdarlari oz movqelerini asagidaki muddealarla esaslandirirlar Heyvanlarin heyati spontan ozbasina bas vermir onlarin suuruna tabedir ve menaya malikdir Instinktler tekce anadangelme deyil sonradan da qazanila biler Canlilar heyatlari boyu tecrube toplayir ve onlardan bacariqla istifade edirler Heyvanlarin xususile alileri bezi hereketleri murekkebdir mes ov etme ve suurun islemesini teleb edir Insani noqteyi nezere gore suur istisnasiz olaraq insan beyninin mehsuludur ve yalniz insana mexsusdur heyvanlar ise yalniz instinkte malikdir Felsefede suur problemine bir nece yanasma movcuddur Onlardan dord esas olani asagidaki kimi gostermek olar 1 Solipsizm 2 Obyektiv idealizm 3 Motedil materializm 4 Fizikalizm Burada 1 ve 2 idealist yanasma 3 ve 4 materialist yanasmadir Solipsizm Suurun mahiyyetine ifrat idealist yanasma olub ferdin suurunu yegane sehih gerceklik maddi dunyani ise onun toremesi hesab edir Berkli Yum Fixte ve s Obyektiv idealizm Hem suurun hem de materiyanin varligini qebul edir lakin burada birincilik suura verilir ferdin suur dunya suurunun bir hissesidir Motedil materializm suur materiyanin xususi xassesidir yuksek inkisaf etmis materiyanin yeni insan beyninin oz ozunu eks etdirme qabiliyyetidir Fizikalizm suurun mahiyyetine ifrat materialist yanasma olub suurun musteqil substansiya oldugunu inkar edir Suur materiyanin toremesidir ve yalniz fizika ve diger tebiet elmlerinin komeyi ile izah edile biler Suur problemine fizikalist yanasma coxsayli tebii elmi biliklere esaslanir onlardan bezileri asagidakilardir Insanin bas beyni gercekden tebietin murekkeb mexanizmi materiyanin ali teskil seviyyesidir Konkret insan suuru beynsiz movcud ola bilmez insan beyni ise bioloji orqanizmdir Beseriyyet suni intellekt yaratmaq imkani qazanir onun da dasiyicisi masin komputer maddi obyektdir Insan orqanizmine medikamentoz tesirler insan suurunda eks edir meselen psixotrop maddelerin qebulu Fizikalizm genis yayilmisdir ve onun bir nece istiqameti nepozitivizm cercivesinde movcuddur Eyniyyet nezeriyyesi D Armstronq C Smart ruhi prosesleri diger cismani proseslerle eynilesdirir qan dovrani teneffus beyin prosesleri Eliminasiya nezeriyyesi F Feyerbend ruh menevi anlayislarinin kohnelmis ve qeyri elmi oldugunu isbat etmeye calisir Vulqar materialistlerin nezeriyyesi K Foxt iddia edirler ki qaraciyer od ifraz etdiyi kimi beyin de fikir ifraz edir Marksist felsefede surun mahiyyeti haqqinda materialist yanasma genis yayilmisdir Bu daha cox inikas nezeriyyesi adi ile taninir Bu nezeriyyenin mahiyyeti odur ki suur yuksek inkisaf etmis materiyanin materiyani inikas edirme xassesidir Inikas nezeriyyesinin esas anlayislari asagidakilardir Inikas Qiciqlandirma Hisslik Psixi inikas Inikasin suurlu formasi Umumiyyetle materiyaya inkas etdirme xususiyyeti xasdir Inikas maddi obyektlerin diger maddi obyektlerle qarsiliqli tesirde olmalari neticesinde ozunde onlarin izini buraxamaq qabiliyyetidir Inkasa coxsayli misallar gostermek olar Bedende ciziqlar insanin qruntda izi qruntun insan ayaqqabisinda izi bir esyanin diger esya ile toqqusmasi neticesinde emele gelmis izler ve s Inikasin elementar formalari asagidakilardir Mexaniki Fiziki Kimyevi Lakin inikasin esas formasi bioloji inikasdir Onun esas spesifikasi odur ki o yalniz canli orqanizmlere xasdir Onun komeyi ile canlilar hem canli hem de cansiz obyektleri inikas etdirir Bioloji inikasin esas formalari Qiciq Hisslik Psixi inikas Qiciq bioloji inikasin sade formasi olub canli orqanizmlerin hetta bitkilerin etraf dunyanin canli ve cansiz predmet ve hadiselerine reaksiyasidir Meselen bitki yarpaqlarini istiden qurumasi yagisdan formalarini deyismesi gunebaxanin Gunese teref donmesi ve s Hisslik bioloji inikasin daha ali formasi canli orqanizmlerin etraf dunyani duygular vasitesile inikas etdirmesi Psixi inikas duygularin dusunulmesi sistemlesdirilmesi canli orqanizmlerin etraf muhite uygunlasmaq meqsedile davranislarini modellesdirmek qabiliyyeti Suur bioloji inikasin en ali formasi Insana qismen de ali heyvanlara xas xususiyyet Suur etraf dunyanin daha tam inikasi ve dusunulmesidir mucerredlesdirme ve refleksiya qabiliyyetidir