Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şiə İslamı, həmçinin Şiəlik olaraq da bilinən, İslamın sünni İslamından sonra ikinci ən böyük qolu. Şiələr Məhəmmədin təlimlərinə və onun ailəsinin (Əhli-Beyt) və ya Şiə imamları kimi tanınan nəslinin dini rəhbərliyinə bağlıdırlar. Məhəmmədin qan xətti yalnız Məhəmmədin nəvələri ilə birlikdə Əhli-beytdən olan qızı Fatimeyi Zəhra və əmisi oğlu Əli vasitəsilə davam edir. Beləliklə, şiələr Məhəmmədin nəslini həqiqi hidayət mənbəyi hesab edirlər. Şiə İslam sünni İslam kimi bir çox qollara bölünmüşdür; lakin bunlardan yalnız üçünün hazırda əhəmiyyətli sayda izləyicisi var və onların hər birinin ayrıca trayektoriyası var.
Siyasi baxımdan şiələrin tarixi bir neçə mərhələdən ibarət olmuşdur. Birinci hissə 632-ci ildə Məhəmmədin ölümündən sonra başlayan və 680-ci ildə Kərbəla döyüşünə qədər davam edən şiələrin meydana çıxması idi. Bu hissə Əlinin, Həsən ibn Əlinin və Hüseynin imamlığı ilə üst-üstə düşür. İkinci hissə müsəlman icması daxilində şiələrin ayrı bir məzhəb kimi fərqləndirilməsi və fərqliliyi və sünni xəlifələrinin müxalifətidir. Bu hissə Kərbəla döyüşündən sonra başlayır və təxminən 900 şiə dövlətinin yaranmasına qədər davam edir. Bu hissədə şiəlik bir neçə qola bölündü. Üçüncü bölmə şiə dövlətləri dövrüdür. İlk şiə dövləti Məğribdə İdrisilər sülaləsi (780-974) olmuşdur. Sonrakı Ələvilər sülaləsi (864-928) İranın şimalında Mazandaranda (Təbəristan) quruldu. Bu sülalələr yerli idi, lakin onları iki böyük və güclü sülalə əvəzlədi. 909-cu ildə İfriqiyyədə qurulan Fatimilər sülaləsi 1171-ci ilədək Məğrib, Misir və Levantın bəzi bölgələrini idarə etdi. Buveyhilər sülaləsi təxminən 930-cu ildə İranın şimalında Deyləmdə meydana gəldi, sonra isə İran və İraqın mərkəzi və qərb bölgələrini idarə etdi. Nəticədə 10-cu əsrin ortalarından 11-ci əsrin ortalarına qədər olan dövr çox vaxt İslamın Şiə əsri kimi tanınır. Yəməndə adətən Zeydi məzhəbindən olan müxtəlif sülalələrin imamları 897-ci ildən 1962-ci ilə qədər mövcud olmuş teokratik siyasi quruluş qurdular. Əvvəllər sünnilərin çoxluq təşkil etdiyi bölgə olan İran coğrafiyası 16-18-ci əsrlər arasında Səfəvilər dövründə Şiə İslamına çevrilmə prosesindən keçdi. Bu proses həm də müasir dövrdə şiəlik daxilində On iki imam şiəliyinin zeydilik və ismaillik məzhəbləri üzərində hökmranlığını təmin etdi.
Səqifədən Kərbəlaya
Məhəmməd Mədinəyə hicrətdən əvvəl İslamı Məkkədə təbliğ etməyə başladı, buradan ərəb tayfalarını vahid ərəb müsəlman dini dövlətində birləşdirdi. 632-ci ildə Məhəmmədin vəfatı ilə müsəlman icmasının lideri kimi onun yerinə kimin keçəcəyi ilə bağlı fikir ayrılığı yarandı. Məhəmmədin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbi Talib və Məhəmmədin qalan yaxın ailəsi dəfn olunmaq üçün onun cənazəsini yuyarkən, Məkkə və Mədinənin qəbilə başçıları ilk müsəlmanlar olan mühacirlərin Məhəmmədin Əlini Qədir-Xumda canişin təyin etməsini nəzərə almadan Məhəmmədin yerinə kimin keçəcəyinə qərar vermək üçün Səqifədə gizli toplantı keçirdilər. Qədir-Xum hadisəsi münasibətilə Əlini ilk təbrik edən Məhəmmədin səhabəsi olan Ömər ibn Xəttab Əbu Bəkrin namizədliyini irəli sürdü. Digərləri isə əvvəl rədd və mübahisədən sonra ilk xəlifə təyin olunan Əbu Bəkri qərar verdilər. Bu seçim Əlinin onun varisi təyin edildiyinə inanan Məhəmmədin ilk səhabələri tərəfindən mübahisə predmetinə çevrildi. Sünni mənbələrinə görə, Məhəmməd canişini təyin etmədən vəfat etdi və rəhbərliyə ehtiyac olduğu üçün onlar toplanaraq xəlifə vəzifəsini səsverməyə qoydular. Şiə mənbələri isə Məhəmmədin bir sıra hallarda, o cümlədən ölüm yatağında belə Əlini canişin təyin etdiyini iddia etməklə fərqlənir. Əli Məhəmmədin ailəsi və ilkin müsəlman olan muhacirlərin əksəriyyəti tərəfindən dəstəkləndi və təbii olaraq Bəni-Üməyyə daxil olmaqla Məhəmmədin ilk düşmənləri olan ərəb qəbilə liderləri tərəfindən etirazla qarşılandı.Əbu Bəkrin seçilməsinin ardınca Ömər və Xalid ibn Vəlidin başçılığı ilə Əlinin evinə basqın edildi (bax: Fatimənin evinə hücum).
Məhəmmədin varisliyi son dərəcə mübahisəli məsələdir. Müsəlmanlar son nəticədə bu məsələyə siyasi münasibətlərinə görə iki qola bölündülər ki, bu da müsəlmanların iki əsas bölməsi: sünni və şiə arasında əsas teoloji maneəni təşkil edir, sonuncular isə Məhəmmədin varisi olaraq Əlini dəstəkləyir. İki qrup Əlinin Əbu Bəkrə və ondan sonra gələn iki xəlifəyə: Ömər və Osmana münasibəti ilə bağlı da eyni fikirdə deyillər. Sünnilər Əlinin onların hakimiyyətini qəbul etdiyini və dəstəklədiyini vurğulamağa meyllidirlər, şiələr isə Əlinin onlardan uzaqlaşdığını və Məhəmmədin ona təyin etdiyi dini vəzifəni yerinə yetirməkdən çəkindirildiyini iddia edirlər. Sünni müsəlmanlar deyirlər ki, əgər Əli Allahın özü tərəfindən təyin edilmiş qanuni xələf olsaydı, Əli hökmü verənə qədər bu insanlarla (Əbu Bəkr, Ömər və Osman) müharibə etməyin müsəlmanların rəhbəri kimi onun vəzifəsi olardı. Şiələr iddia edirlər ki, Əli Əbu Bəkr, Ömər və ya Osmanla döyüşməyib, çünki ilk növbədə onun hərbi gücü yox idi və o, qərar versəydi, bu, ərəb dünyasında hələ yeni yaranmış bir cəmiyyət olan müsəlmanlar arasında vətəndaş müharibəsinə səbəb olardı.
Fərqləndirmə
Şiə İslamı və sünnilik Məhəmmədin ölümündən sonra ilk xəlifələrin siyasətinə əsaslanaraq parçalandı. Şiələrin Əlinin birinci xəlifə olması lazım olduğuna inandığına görə, ondan əvvəlki üç xəlifə Əbu Bəkr, Ömər və Osman qeyri-qanuni qəsbkar hesab olunurdular. Buna görə də, bu üç xəlifənin (yaxud onların tərəfdarlarından birinin) nəql etdiyi hər hansı bir hədis şiə hədis toplayıcıları tərəfindən qəbul edilmədi.
Buna görə də şiə tərəfindən qəbul edilən hədislərin sayı sünnilərin qəbul etdiyi hədisdən çox azdır, qəbul olunmayan hədislərin çoxu namaz və evlilik kimi İslamın ayrılmaz tərəfləri ilə bağlı olan hədislərdir. Vəziyyət üçün açıq-aydın bir hədis olmadığı halda, şiələr Peyğəmbərin hədisi ilə eyni səviyyədə olan İmamların (Peyğəmbərin ailə üzvlərinin) söz və hərəkətlərini digər vasitələrdən üstün tuturlar ki, bu da öz növbəsində imamların teoloji cəhətdən məsum olmasına səbəb olur.
On iki imam şiəliyinin tarixi
İsmaililərin tarixi
Zeydiliyin tarixi
Başqa təriqətlər
Ələvilər
Ələvizm
Şiə imperiyalar
Aşağıdakı şəkillər tarix boyu Şiə İslam imperiyalarının bəzi nümunələridir:
-
![image]()
970-ci ildə Buveyhilər imperiyası -
![image]()
Fatimilərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası -
![image]()
Uqeylidlərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası -
![image]()
Səfəvilərin idarəçiliyi altında şiə hakimiyyətinin miqyası
İstinadlar
- Arshin Adib-Moghaddam (2017), Psycho-nationalism, Cambridge University Press, p. 40, ISBN ,
Shah Ismail pursued a relentless campaign of forced conversion of the majority Sunni population in Iran to (Twelver) Shia Islam...
- Conversion and Islam in the Early Modern Mediterranean: The Lure of the Other, Routledge, 2017, p. 92, ISBN
- Islam: Art and Architecture, Könemann, 2004, p. 501,
Shah persecuted the philosophers, mystics, and Sufis who had been promoted by his grandfather, and unleashed fanatical campaigns of forcible conversion on Sunnis, Jews, Christians and other religious minorities
- Melissa L. Rossi (2008), What Every American Should Know about the Middle East, Penguin, ISBN ,
Forced conversion in the Safavid Empire made Persia for the first time dominantly Shia and left a lasting mark: Persia, now Iran, has been dominantly Shia ever since, and for centuries the only country to have a ruling Shia majority.
- Chirri, Mohammad. The Brother of the Prophet Mohammad. Islamic Center of America, Detroit, MI. 1982. Alibris ID 8126171834.
- Bax:
- Holt (1977a), p.57
- Lapidus (2002), p.32
- Madelung (1996), p.43
- Tabatabaei (1979), p.30–50
- Alkhateeb, Firas. Lost Islamic History. London: Hurst Publishers. 2014. 85. ISBN .
- . The Middle East: A History. Boston: McGraw Hill. 2004. 90. ISBN .
- "Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population". Pew Research Center. October 7, 2009. 2013-07-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-08-24.
Of the total Muslim population, 11-12% are Shia Muslims and 87-88% are Sunni Muslims.
- . . June 13, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- "Mapping the Global Muslim Population". Pew Research Center. 7 October 2009. 25 December 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 25 July 2023.
Həmçinin bax
Mənbə
- Holt, P. M.; . Cambridge History of Islam, Vol. 1. Cambridge University Press. 1977a. ISBN .
- Lapidus, Ira. A History of Islamic Societies (2nd). Cambridge University Press. 2002. ISBN .
- . The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. 1996. ISBN .
- . Shi'ite Islam. Seyyed Hossein Nasr (trans.). Suny press. 1979. ISBN .
Xarici link
- İraq şiəliyinin Səfəvidən əvvəlki İran üzərində dörd əsrlik təsiri
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sie Islami hemcinin Sielik olaraq da bilinen Islamin sunni Islamindan sonra ikinci en boyuk qolu Sieler Mehemmedin telimlerine ve onun ailesinin Ehli Beyt ve ya Sie imamlari kimi taninan neslinin dini rehberliyine baglidirlar Mehemmedin qan xetti yalniz Mehemmedin neveleri ile birlikde Ehli beytden olan qizi Fatimeyi Zehra ve emisi oglu Eli vasitesile davam edir Belelikle sieler Mehemmedin neslini heqiqi hidayet menbeyi hesab edirler Sie Islam sunni Islam kimi bir cox qollara bolunmusdur lakin bunlardan yalniz ucunun hazirda ehemiyyetli sayda izleyicisi var ve onlarin her birinin ayrica trayektoriyasi var Siyasi baximdan sielerin tarixi bir nece merheleden ibaret olmusdur Birinci hisse 632 ci ilde Mehemmedin olumunden sonra baslayan ve 680 ci ilde Kerbela doyusune qeder davam eden sielerin meydana cixmasi idi Bu hisse Elinin Hesen ibn Elinin ve Huseynin imamligi ile ust uste dusur Ikinci hisse muselman icmasi daxilinde sielerin ayri bir mezheb kimi ferqlendirilmesi ve ferqliliyi ve sunni xelifelerinin muxalifetidir Bu hisse Kerbela doyusunden sonra baslayir ve texminen 900 sie dovletinin yaranmasina qeder davam edir Bu hissede sielik bir nece qola bolundu Ucuncu bolme sie dovletleri dovrudur Ilk sie dovleti Megribde Idrisiler sulalesi 780 974 olmusdur Sonraki Eleviler sulalesi 864 928 Iranin simalinda Mazandaranda Teberistan quruldu Bu sulaleler yerli idi lakin onlari iki boyuk ve guclu sulale evezledi 909 cu ilde Ifriqiyyede qurulan Fatimiler sulalesi 1171 ci iledek Megrib Misir ve Levantin bezi bolgelerini idare etdi Buveyhiler sulalesi texminen 930 cu ilde Iranin simalinda Deylemde meydana geldi sonra ise Iran ve Iraqin merkezi ve qerb bolgelerini idare etdi Neticede 10 cu esrin ortalarindan 11 ci esrin ortalarina qeder olan dovr cox vaxt Islamin Sie esri kimi taninir Yemende adeten Zeydi mezhebinden olan muxtelif sulalelerin imamlari 897 ci ilden 1962 ci ile qeder movcud olmus teokratik siyasi qurulus qurdular Evveller sunnilerin coxluq teskil etdiyi bolge olan Iran cografiyasi 16 18 ci esrler arasinda Sefeviler dovrunde Sie Islamina cevrilme prosesinden kecdi Bu proses hem de muasir dovrde sielik daxilinde On iki imam sieliyinin zeydilik ve ismaillik mezhebleri uzerinde hokmranligini temin etdi Seqifeden KerbelayaEsas meqale Mehemmedin canisinliyi Mehemmed Medineye hicretden evvel Islami Mekkede teblig etmeye basladi buradan ereb tayfalarini vahid ereb muselman dini dovletinde birlesdirdi 632 ci ilde Mehemmedin vefati ile muselman icmasinin lideri kimi onun yerine kimin kececeyi ile bagli fikir ayriligi yarandi Mehemmedin emisi oglu ve kurekeni Eli ibn Ebi Talib ve Mehemmedin qalan yaxin ailesi defn olunmaq ucun onun cenazesini yuyarken Mekke ve Medinenin qebile bascilari ilk muselmanlar olan muhacirlerin Mehemmedin Elini Qedir Xumda canisin teyin etmesini nezere almadan Mehemmedin yerine kimin kececeyine qerar vermek ucun Seqifede gizli toplanti kecirdiler Qedir Xum hadisesi munasibetile Elini ilk tebrik eden Mehemmedin sehabesi olan Omer ibn Xettab Ebu Bekrin namizedliyini ireli surdu Digerleri ise evvel redd ve mubahiseden sonra ilk xelife teyin olunan Ebu Bekri qerar verdiler Bu secim Elinin onun varisi teyin edildiyine inanan Mehemmedin ilk sehabeleri terefinden mubahise predmetine cevrildi Sunni menbelerine gore Mehemmed canisini teyin etmeden vefat etdi ve rehberliye ehtiyac oldugu ucun onlar toplanaraq xelife vezifesini sesvermeye qoydular Sie menbeleri ise Mehemmedin bir sira hallarda o cumleden olum yataginda bele Elini canisin teyin etdiyini iddia etmekle ferqlenir Eli Mehemmedin ailesi ve ilkin muselman olan muhacirlerin ekseriyyeti terefinden desteklendi ve tebii olaraq Beni Umeyye daxil olmaqla Mehemmedin ilk dusmenleri olan ereb qebile liderleri terefinden etirazla qarsilandi Ebu Bekrin secilmesinin ardinca Omer ve Xalid ibn Velidin basciligi ile Elinin evine basqin edildi bax Fatimenin evine hucum Mehemmedin varisliyi son derece mubahiseli meseledir Muselmanlar son neticede bu meseleye siyasi munasibetlerine gore iki qola bolunduler ki bu da muselmanlarin iki esas bolmesi sunni ve sie arasinda esas teoloji maneeni teskil edir sonuncular ise Mehemmedin varisi olaraq Elini destekleyir Iki qrup Elinin Ebu Bekre ve ondan sonra gelen iki xelifeye Omer ve Osmana munasibeti ile bagli da eyni fikirde deyiller Sunniler Elinin onlarin hakimiyyetini qebul etdiyini ve desteklediyini vurgulamaga meyllidirler sieler ise Elinin onlardan uzaqlasdigini ve Mehemmedin ona teyin etdiyi dini vezifeni yerine yetirmekden cekindirildiyini iddia edirler Sunni muselmanlar deyirler ki eger Eli Allahin ozu terefinden teyin edilmis qanuni xelef olsaydi Eli hokmu verene qeder bu insanlarla Ebu Bekr Omer ve Osman muharibe etmeyin muselmanlarin rehberi kimi onun vezifesi olardi Sieler iddia edirler ki Eli Ebu Bekr Omer ve ya Osmanla doyusmeyib cunki ilk novbede onun herbi gucu yox idi ve o qerar verseydi bu ereb dunyasinda hele yeni yaranmis bir cemiyyet olan muselmanlar arasinda vetendas muharibesine sebeb olardi FerqlendirmeUc sie ve diger qollari gosteren diaqram Sie Islami ve sunnilik Mehemmedin olumunden sonra ilk xelifelerin siyasetine esaslanaraq parcalandi Sielerin Elinin birinci xelife olmasi lazim olduguna inandigina gore ondan evvelki uc xelife Ebu Bekr Omer ve Osman qeyri qanuni qesbkar hesab olunurdular Buna gore de bu uc xelifenin yaxud onlarin terefdarlarindan birinin neql etdiyi her hansi bir hedis sie hedis toplayicilari terefinden qebul edilmedi Buna gore de sie terefinden qebul edilen hedislerin sayi sunnilerin qebul etdiyi hedisden cox azdir qebul olunmayan hedislerin coxu namaz ve evlilik kimi Islamin ayrilmaz terefleri ile bagli olan hedislerdir Veziyyet ucun aciq aydin bir hedis olmadigi halda sieler Peygemberin hedisi ile eyni seviyyede olan Imamlarin Peygemberin aile uzvlerinin soz ve hereketlerini diger vasitelerden ustun tuturlar ki bu da oz novbesinde imamlarin teoloji cehetden mesum olmasina sebeb olur On iki imam sieliyinin tarixiEsas meqale On iki imam sieliyiIsmaililerin tarixiEsas meqaleler Ismaililer Qermetilik Xasxasiler Nizari Ismaili dovleti ve Druzlar Qeyd Keysani mezhebinin Imam Henefiyyesi Eli ibn Ebu Talibin basqa xanimindan olan ogludur Ismaili Sie Islaminin qollari ve alt bolumleri Bu gun muselmanlarin umumi ehalisinin texminen 1 faizi ismaili sie muselmanlaridir 14 18 milyon Sie Islaminin butun ehalisinin texminen 10 i Ismaili mezhebindendir Ismaili Musteali qollari butun Islam dininin 0 1 den azini teskil edir ve butun ismaili muselmanlarin texminen 5 ni teskil edir Mustaali Taiyabinin qollari Davudi Bohra Ceferi Bohra Mekrami Elevi Bohra Hebtiah Bohra Etbee Melek Etbee Melek Beder Etbee Melek Vekil Mutereqqi Davudi Nizari Ismaili mezhebinin ehalisi ise boyuk ekseriyyetle butun Ismaili ehalisinin 90 den coxunu teskil edir Druzlarin faizi butun Islam dininde cemi 0 1 dir Fethiler Hafiziler Qermetilik ve yeddi imamcilar artiq itmis Ismaili mezhebleri kimi sayilirlar Esas meqale Fatimiler xilafeti Esas meqale XasxasilerZeydiliyin tarixiEsas meqale ZeydilikBasqa teriqetlerEleviler Esas meqale ElevilikElevizm Esas meqale NuseyrilerSie imperiyalarAsagidaki sekiller tarix boyu Sie Islam imperiyalarinin bezi numuneleridir Sie hakimiyyeti970 ci ilde Buveyhiler imperiyasi Fatimilerin idareciliyi altinda sie hakimiyyetinin miqyasi Uqeylidlerin idareciliyi altinda sie hakimiyyetinin miqyasi Sefevilerin idareciliyi altinda sie hakimiyyetinin miqyasiIstinadlarArshin Adib Moghaddam 2017 Psycho nationalism Cambridge University Press p 40 ISBN 9781108423076 Shah Ismail pursued a relentless campaign of forced conversion of the majority Sunni population in Iran to Twelver Shia Islam Conversion and Islam in the Early Modern Mediterranean The Lure of the Other Routledge 2017 p 92 ISBN 9781317159780 Islam Art and Architecture Konemann 2004 p 501 Shah persecuted the philosophers mystics and Sufis who had been promoted by his grandfather and unleashed fanatical campaigns of forcible conversion on Sunnis Jews Christians and other religious minorities Melissa L Rossi 2008 What Every American Should Know about the Middle East Penguin ISBN 9780452289598 Forced conversion in the Safavid Empire made Persia for the first time dominantly Shia and left a lasting mark Persia now Iran has been dominantly Shia ever since and for centuries the only country to have a ruling Shia majority Chirri Mohammad The Brother of the Prophet Mohammad Islamic Center of America Detroit MI 1982 Alibris ID 8126171834 Bax Holt 1977a p 57 Lapidus 2002 p 32 Madelung 1996 p 43 Tabatabaei 1979 p 30 50 Alkhateeb Firas Lost Islamic History London Hurst Publishers 2014 85 ISBN 9781849043977 The Middle East A History Boston McGraw Hill 2004 90 ISBN 0072442336 Mapping the Global Muslim Population A Report on the Size and Distribution of the World s Muslim Population Pew Research Center October 7 2009 2013 07 30 tarixinde Istifade tarixi 2010 08 24 Of the total Muslim population 11 12 are Shia Muslims and 87 88 are Sunni Muslims June 13 2007 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Mapping the Global Muslim Population Pew Research Center 7 October 2009 25 December 2018 tarixinde Istifade tarixi 25 July 2023 Hemcinin baxQedir Xum Kerbela doyusuMenbeHolt P M Cambridge History of Islam Vol 1 Cambridge University Press 1977a ISBN 0521291364 Lapidus Ira A History of Islamic Societies 2nd Cambridge University Press 2002 ISBN 978 0521779333 The Succession to Muhammad A Study of the Early Caliphate Cambridge University Press 1996 ISBN 0521646960 Shi ite Islam Seyyed Hossein Nasr trans Suny press 1979 ISBN 0 87395 272 3 Xarici linkIraq sieliyinin Sefeviden evvelki Iran uzerinde dord esrlik tesiri