Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əlixan Törə, Əlixan Törə Saquni, Əlixan Şakirxocayev, (uyğ. ئەلىخان تۆرە, özb. Alihon Tura çin. 艾力汗·吐烈; 21 mart 1884, Tokmak (Qırğızıstan), Yeddisu vilayəti, Türkistan general-qubernatorluğu, Rusiya imperiyası – 28 fevral 1976, Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ) — İkinci Şərqi Türkistan Respublikasının özbək əslilli birinci prezidenti. Törə vaxtilə Balasaqun indi hazırkı Qırğızıstanın Tokmak qəsəbəsində anadan olmuş, lakin 1920-ci ildə Sovet hökümətinin qurulması ilə Şərqi Türkistandakı Qaşqara mühacirət etmişdir. 1944-cü ilin aprelində Əlixan Törə Əbdülkərim Abbas və digər on nəfərlə birlikdə Şərqi Türkistanı Çin Milliyyətçi hakimiyyətindən azad etmək üçün Külçədə (Yining) azadlıq təşkilatı qurdular. 1944-cü il noyabrın 11-də SSRİ-nin dəstəyi ilə İli üsyanını qaldırdılar.
| Əlixan Törə Saquni | |
|---|---|
| Əlixan Şakirxocayev | |
 | |
 | |
Vəzifədədir | |
| 12 noyabr 1944 - 16 iyun 1946-cı ildən | |
| Əvvəlki | Əhmədcan Qasimi |
| Sonrakı | vəzifə yeni təsis olunub |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Tokmak (Qırğızıstan), Yeddisu vilayəti, Türkistan general-qubernatorluğu, Rusiya İmperiyası |
| Vəfat tarixi | (90 yaşında) |
| Vəfat yeri | Daşkənd, Özbəkistan SSR, SSRİ |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, yazıçı, marşal, alim, üləma |
| Dini | islam |
| Rütbəsi | Milli ordu marşalı |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Tanınır | Siyasətçi, şair, alim |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əlixan Törə Karabaltada digər mənbələrə görə (indi Qırğızıstanda) Tokmak şəhərində dindar bir ailədə anadan olmuşdur. Buxara mədrəsəsində yüksək dini təhsil almışdır. İlahiyyat biliklərinə görə ətrafdakılardan "Törə" ləqəbini almışdır. Məkkəyə iki dəfə həcc ziyarətinə getmişdir (1905 və 1924). 1915-1923-cü illərdə Buxara İslam mədrəsəsində ilahiyyatdan dərs demişdir. 1920-ci illərdə Sovet rejimini tənqid etdiyinə görə dörd dəfə tutulmuş və Pişpək şəhərinin həbsxanasında saxlanılmışdır.
1930-cu ilin noyabrında yenidən SSRİ dövlət orqanları tərəfindən tutulmuş və məhkəmə tərəfindən 10 il həbs cəzasına məhkum edilmişdir. QULAQ düşərgəsinə göndərilməzdən əvvəl qaçmışdır. 1931-ci ildə Sovet-Çin sərhədini keçərək Külcədə yerləşmişdir. Külcədə Quranın təfsiri və müalicə ilə məşğul olmuş və qısa müddət sonra yerli məhəllə məscidinin imamı seçilmişdir. Əlixan Tura tədricən yerli əhali arasında populyarlıq qazanır və Külçə cümə məscidi olan - "Beytulla" nın imamı olur. 1937-ci ildə Çin əleyhinə xütbələrə görə həbs edilir. Lakin yerli nüfuzlu din xadimlərinin müdaxiləsi ilə 1941-ci ildə həbsdən azad edilir.
İkinci Şərqi Türkistan Respublikasının yaradılmasında rolu
Həbsdən buraxıldıqdan sonra gizli Çin əleyhinə fəaliyyətlərdə fəal iştirak etməyə başlayır. 1943-cü ildə "Şarki Türkistan Azatlık Taşkilatı" (Şərqi Türkistanın Azadlıq Təşkilatı) qurumunu yaradır. Təşkilata İli bölgəsinin müxtəlif millətlərdən olan (əsasən türk əsilli) nüfuzlu şəxsləri daxil olmuşdur: Rəhimcan Sabirhacıev (tatar), Abdukərim Abbasov (tatar), Abdurauf Məxsum (uyğur), Muxitdin (uyğur), Purdunbəy (uyğur), Məhəmməcan Maxsum (uyğur), Ömərcanbəy (uyğur), Salih-canbəy (özbək). 1943-cü ildə Qani Mametbakiev, Fatih Müslümov və Əkbərin rəhbərlik etdiyi Nilk bölgəsində yerli əhalinin üsyanı başlayır. Üsyançılar tərəfindən Külçə mühasirəsi zamanı Əlixan Törənin təşkilatı şəhərdəki çıxışlara rəhbərlik edir.
1944-cü il noyabrın 12-də Külçə şəhərində üsyanın ələbəsindən sonra ertəsi gün Şərqi Türkistan Respublikasının yaradıldığı elan edildi və Əlixan Törə onun prezidenti seçildi. Əlixan Törə 1945-ci il aprelin 8-də qurulan İli Milli Ordusunun marşalı hərbi rütbəsinə sahib oldu.
Qaçırılması və sonrakı həyatı
Əlixan Törə İkinci Şərqi Türkistan Respublikasının rəhbərliyində İosif Stalinin, İli Milli Ordusunun Urumçiyə hücumuna son qoymaq və 1945-ci ilin oktyabrında Homindan ilə danışıqlara başlamaq əmrinə qarşı çıxan yeganə şəxs idi.
Urumçidə Şərqi Türkistan Respublikası və Homindan nümayəndələri arasında Şərqi Türkistan böhranını həll etmək üçün 1945-ci il oktyabrın 14-dən Sovet İttifaqının vasitəçiliyi ilə Çan Kayşinin təklifinə uyğun olaraq başlayan və 8 aylıq çətin danışıqlardan sonra 1946-cı il iyunun 12-də "Sülh Sazişi" imzalandıqdan bir ay sonra iyulun 28-də Əlixan Törə Sovet xüsusi xidmət orqanları tərəfindən qaçırılaraq zorla SSRİ-yə gətirildi. Sovet İttifaqına gətirildikdən sonra ömrünün sonuna qədər ev dustaqlığında saxlanılmışdır. Daşkənddə olarkən İslam tarixi ilə bağlı çoxcildli "Tarihi Muhamadiya" əsəri də daxil olmaqla bir neçə kitab yazmışdır. "Əmir Teymur nizam-intizamı"nı özbək dilinə tərcümə etmişdir. Əlixan Törə Şərqi Türkistan və Sincan hadisələri haqqında "Türkistan kaygısı" (Türkistan Faciəsi) adlı kitab da yazmışdır.
Türkistan İslam Partiyası öz jurnalının birinci nömrəsində bölgənin tarixi haqqında verilən "Türkistanda İslam" məqaləsində Əlixan Törədan bəhs edilmişdir.
1976-cı il fevralın 28-də 90 yaşında vəfat etmişdir. Əlixan Törə Daşkənddə Kukça qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
Əsərləri
- Türkistan kaygısı, Tashkent, Uzbekistan, East Publishing House, 2003
- Tarihiy Muhammadiy, Tashkent, Uzbekistan, Publisher: Kutlukkhan Shakirov
- Drifter Saghuniy
İstinadlar
- 王柯. 《東突厥斯坦獨立運動: 1930年代至1940年代》. 香港中文大學出版社. 2013-01-15. səh. 第331頁. ISBN . 2021-12-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-15.
- 劉學銚，新疆史論，知書房，2013年2月，ISBN ，第192頁
- 王柯，《東突厥斯坦獨立運動: 1930年代至1940年代》，香港中文大學出版社，2013年，ISBN ，第158頁
- 杜榮坤、紀大椿、任一飛、劉文遠，新疆三區革命史鑑，中國社會科學出版社，第161頁
- (Chinese) 动荡之源：新疆三区革命的国际背景 《西域研究》 2013 No. 3 Arxivləşdirilib 30 avqust 2014 at Archive.today 10 January 2014
- "Официальный сайт Татарстана". 2013-12-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-05-25.
- "ماذا تعرف عن تركستان الشرقية". تركستان الإسلامية. No. العددالأول. السنة الأولي شعبان 1429 يوليو 2008. səh. ١٩.
Xarici keçidlər
- (ing.)
- About Historical Role And Significance Of Alikhan Tura In The Liberation Movement Of Eastern Turkistan 2012-03-07 at the Wayback Machine (ing.)
- Alikhan Tura and the Uyghur People 2012-03-07 at the Wayback Machine (ing.)
- 1944-1949-cu illərdə milli-azadlıq hərəkatının dərsləri və nəticələri (rus.)
- The Tragedy of Turkistan (Türkistan Qayghusi) (ing.)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elixan Tore Elixan Tore Saquni Elixan Sakirxocayev uyg ئەلىخان تۆرە ozb Alihon Tura cin 艾力汗 吐烈 21 mart 1884 Tokmak Qirgizistan Yeddisu vilayeti Turkistan general qubernatorlugu Rusiya imperiyasi 28 fevral 1976 Daskend Ozbekistan SSR SSRI Ikinci Serqi Turkistan Respublikasinin ozbek eslilli birinci prezidenti Tore vaxtile Balasaqun indi hazirki Qirgizistanin Tokmak qesebesinde anadan olmus lakin 1920 ci ilde Sovet hokumetinin qurulmasi ile Serqi Turkistandaki Qasqara muhaciret etmisdir 1944 cu ilin aprelinde Elixan Tore Ebdulkerim Abbas ve diger on neferle birlikde Serqi Turkistani Cin Milliyyetci hakimiyyetinden azad etmek ucun Kulcede Yining azadliq teskilati qurdular 1944 cu il noyabrin 11 de SSRI nin desteyi ile Ili usyanini qaldirdilar Elixan Tore SaquniElixan SakirxocayevIkinci Serqi Turkistan Respublikasinin birinci prezidentiVezifededir12 noyabr 1944 16 iyun 1946 ci ildenEvvelkiEhmedcan QasimiSonrakivezife yeni tesis olunubSexsi melumatlarDogum tarixi 21 mart 1885Dogum yeri Tokmak Qirgizistan Yeddisu vilayeti Turkistan general qubernatorlugu Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 20 fevral 1976 90 yasinda Vefat yeri Daskend Ozbekistan SSR SSRIDefn yeri DaskendFealiyyeti siyasetci yazici marsal alim ulemaDini islamRutbesi Milli ordu marsaliElmi fealiyyetiTaninir Siyasetci sair alim Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiElixan Tore Karabaltada diger menbelere gore indi Qirgizistanda Tokmak seherinde dindar bir ailede anadan olmusdur Buxara medresesinde yuksek dini tehsil almisdir Ilahiyyat biliklerine gore etrafdakilardan Tore leqebini almisdir Mekkeye iki defe hecc ziyaretine getmisdir 1905 ve 1924 1915 1923 cu illerde Buxara Islam medresesinde ilahiyyatdan ders demisdir 1920 ci illerde Sovet rejimini tenqid etdiyine gore dord defe tutulmus ve Pispek seherinin hebsxanasinda saxlanilmisdir 1930 cu ilin noyabrinda yeniden SSRI dovlet orqanlari terefinden tutulmus ve mehkeme terefinden 10 il hebs cezasina mehkum edilmisdir QULAQ dusergesine gonderilmezden evvel qacmisdir 1931 ci ilde Sovet Cin serhedini kecerek Kulcede yerlesmisdir Kulcede Quranin tefsiri ve mualice ile mesgul olmus ve qisa muddet sonra yerli mehelle mescidinin imami secilmisdir Elixan Tura tedricen yerli ehali arasinda populyarliq qazanir ve Kulce cume mescidi olan Beytulla nin imami olur 1937 ci ilde Cin eleyhine xutbelere gore hebs edilir Lakin yerli nufuzlu din xadimlerinin mudaxilesi ile 1941 ci ilde hebsden azad edilir Ikinci Serqi Turkistan Respublikasinin yaradilmasinda roluEsas meqale Ikinci Serqi Turkistan Respublikasi Hebsden buraxildiqdan sonra gizli Cin eleyhine fealiyyetlerde feal istirak etmeye baslayir 1943 cu ilde Sarki Turkistan Azatlik Taskilati Serqi Turkistanin Azadliq Teskilati qurumunu yaradir Teskilata Ili bolgesinin muxtelif milletlerden olan esasen turk esilli nufuzlu sexsleri daxil olmusdur Rehimcan Sabirhaciev tatar Abdukerim Abbasov tatar Abdurauf Mexsum uygur Muxitdin uygur Purdunbey uygur Mehemmecan Maxsum uygur Omercanbey uygur Salih canbey ozbek 1943 cu ilde Qani Mametbakiev Fatih Muslumov ve Ekberin rehberlik etdiyi Nilk bolgesinde yerli ehalinin usyani baslayir Usyancilar terefinden Kulce muhasiresi zamani Elixan Torenin teskilati seherdeki cixislara rehberlik edir 1944 cu il noyabrin 12 de Kulce seherinde usyanin elebesinden sonra ertesi gun Serqi Turkistan Respublikasinin yaradildigi elan edildi ve Elixan Tore onun prezidenti secildi Elixan Tore 1945 ci il aprelin 8 de qurulan Ili Milli Ordusunun marsali herbi rutbesine sahib oldu Qacirilmasi ve sonraki heyatiElixan Tore Ikinci Serqi Turkistan Respublikasinin rehberliyinde Iosif Stalinin Ili Milli Ordusunun Urumciye hucumuna son qoymaq ve 1945 ci ilin oktyabrinda Homindan ile danisiqlara baslamaq emrine qarsi cixan yegane sexs idi Urumcide Serqi Turkistan Respublikasi ve Homindan numayendeleri arasinda Serqi Turkistan bohranini hell etmek ucun 1945 ci il oktyabrin 14 den Sovet Ittifaqinin vasiteciliyi ile Can Kaysinin teklifine uygun olaraq baslayan ve 8 ayliq cetin danisiqlardan sonra 1946 ci il iyunun 12 de Sulh Sazisi imzalandiqdan bir ay sonra iyulun 28 de Elixan Tore Sovet xususi xidmet orqanlari terefinden qacirilaraq zorla SSRI ye getirildi Sovet Ittifaqina getirildikden sonra omrunun sonuna qeder ev dustaqliginda saxlanilmisdir Daskendde olarken Islam tarixi ile bagli coxcildli Tarihi Muhamadiya eseri de daxil olmaqla bir nece kitab yazmisdir Emir Teymur nizam intizami ni ozbek diline tercume etmisdir Elixan Tore Serqi Turkistan ve Sincan hadiseleri haqqinda Turkistan kaygisi Turkistan Faciesi adli kitab da yazmisdir Turkistan Islam Partiyasi oz jurnalinin birinci nomresinde bolgenin tarixi haqqinda verilen Turkistanda Islam meqalesinde Elixan Toredan behs edilmisdir 1976 ci il fevralin 28 de 90 yasinda vefat etmisdir Elixan Tore Daskendde Kukca qebiristanliginda defn olunmusdur EserleriTurkistan kaygisi Tashkent Uzbekistan East Publishing House 2003 Tarihiy Muhammadiy Tashkent Uzbekistan Publisher Kutlukkhan Shakirov Drifter SaghuniyIstinadlar王柯 東突厥斯坦獨立運動 1930年代至1940年代 香港中文大學出版社 2013 01 15 seh 第331頁 ISBN 978 962 996 500 6 2021 12 14 tarixinde Istifade tarixi 2021 02 15 劉學銚 新疆史論 知書房 2013年2月 ISBN 978 986 5870 51 5 第192頁 王柯 東突厥斯坦獨立運動 1930年代至1940年代 香港中文大學出版社 2013年 ISBN 978 962 996 500 6 第158頁 杜榮坤 紀大椿 任一飛 劉文遠 新疆三區革命史鑑 中國社會科學出版社 第161頁 Chinese 动荡之源 新疆三区革命的国际背景 西域研究 2013 No 3 Arxivlesdirilib 30 avqust 2014 at Archive today 10 January 2014 Oficialnyj sajt Tatarstana 2013 12 27 tarixinde Istifade tarixi 2012 05 25 ماذا تعرف عن تركستان الشرقية تركستان الإسلامية No العددالأول السنة الأولي شعبان 1429 يوليو 2008 seh ١٩ Xarici kecidler ing About Historical Role And Significance Of Alikhan Tura In The Liberation Movement Of Eastern Turkistan 2012 03 07 at the Wayback Machine ing Alikhan Tura and the Uyghur People 2012 03 07 at the Wayback Machine ing 1944 1949 cu illerde milli azadliq herekatinin dersleri ve neticeleri rus The Tragedy of Turkistan Turkistan Qayghusi ing Hemcinin baxSerqi Turkistan Istiqlaliyyet herekati Ikinci Serqi Turkistan Respublikasi Mehemmed Emin Bugra Ehmedcan Qasimi