Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əl-Xarəzmi (fars. محمد بن موسی خوارزمی, təq. 780[…], bilinmir – təq. 850, bilinmir) — riyaziyyat, astronomiya və coğrafiya sahələrində fəaliyyət göstərmiş məşhur Xarəzmli alim. Riyaziyyat sahəsindəki çalışmaları müasir cəbr elminin inkişafına böyük təkan vermişdir.
| Əl-Xarəzmi | |
|---|---|
| İbn Əl-Xarəzmi | |
 SSRİ (1983) | |
| Doğum adı | أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي |
| Doğum tarixi | təq. 780[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | təq. 850 |
| Vəfat yeri |
|
| Milliyyəti | İran |
| Elm sahələri | Astronomiya, Fizika, Riyaziyyat |
| Elmi dərəcəsi | Alim |
| Elmi adı | Cəbr |
| İş yeri | Hikmətlər evi |
| Tanınır | Alim |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Elmi fəaliyyəti
Əl-Xarəzmi böyük mədəni və elmi yüksəliş dövründə anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini Mavəraünnəhrin və Xarəzmin görkəmli alimlərindən almışdır. Vətənində hind və yunan elmi ilə tanış oldu və tam formalaşmış bir alim kimi Bağdada gəldi.
819-cu ildə əl-Xarəzmi Bağdad ətrafında Kattrabbulaya köçdü. O, həyatının əhəmiyyətli bir dövrünü Bağdadda keçirərək, xəlifə əl-Məmunun (813-833) dövründə “Hikmətlər evi”nə (ərəbcə: Beytül-Hikmə) rəhbərlik etmişdir. Xəlifə olmamışdan əvvəl əl-Məmun xilafətin şərq əyalətlərinin valisi idi və 809-cu ildən etibarən əl-Xarəzminin əl-Mumunun saray alimlərindən biri olması istisna edilmir. Əl-Xarəzmi yazılarının birində Məmunu tərifləyərək, onun “elmə olan sevgisini və alimləri özünə yaxınlaşdırmaq, onları öz himayədarlıq qanadı altına almaq və onlara aydın olmayan şeyləri aydınlaşdırmaqda və onlar üçün çətin olanı asanlaşdırmaqda kömək etmək istəyini” qeyd edib.
“Hikmətlər evi” Suriyadan, Misirdən, Farsdan, Xorasandan, Mavəraünnəhrdən alimlərin çalışdığı bir növ Elmlər Akademiyası idi. Burada çoxlu sayda qədim əlyazmaların olduğu kitabxana və astronomik rəsədxana yerləşirdi. Burada bir çox yunan fəlsəfi və elmi əsərləri ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Eyni zamanda orada Həbəş əl-Həsib, əl-Fərqani, İbn Türk, əl-Kindi və başqa görkəmli alimlər çalışıblar.
Xəlifə əl-Məmunun tapşırığı ilə əl-Xarəzmi yerin həcmini və çevrəsini ölçmək üçün alətlərin yaradılması üzərində işləyirdi.. 827-ci ildə Sincar səhrasında əl-Xarəzmi antik dövrdə tapılmış Yerin çevrəsini dəqiqləşdirmək üçün yerin meridianının qövs dərəcəsinin uzunluğunu ölçməkdə iştirak etmişdir. Sincar səhrasında aparılan ölçmələrin nəticəsi 700 il ərzində ən dəqiq hesablama olaraq qaldı.
Təxminən 830-cu ildə Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi cəbrə dair ilk məlum ərəb traktatını yaratdıdı. Əl-Xarəzmi iki əsərini Bağdad alimlərinə himayədarlıq edən xəlifə əl-Məmuna həsr etmişdir.Xəlifə əl-Vasiqin (842-847) dövründə əl-Xarəzmi xəzərlərə qarşı ekspedisiyaya rəhbərlik edirdi.
Onun haqqında son qeyd 847-ci ilə aiddir.
Dünya elminə töhfəsi
Əl-Xarəzmi cəbri ilk dəfə xətti və kvadrat tənliklərin həllinin ümumi üsulları haqqında müstəqil elm kimi təqdim etmiş və bu tənliklərin təsnifatını vermişdir.
Elm tarixçiləri əl-Xarəzminin həm elmi, həm də populyarlaşdırıcı fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirlər. Məşhur elm tarixçisi Corc Sarton onu “öz dövrünün ən böyük riyaziyyatçısı və bütün şərtlər nəzərə alınmaqla bütün zamanların ən görkəmlilərindən biri” adlandırmışdır.
Əl-Xarəzminin əsərləri ərəb dilindən latın dilinə, sonra isə yeni avropa dillərinə tərcümə edilmişdir. Onların əsasında müxtəlif riyaziyyat dərslikləri yaradılmışdır. Əl-Xarəzminin əsərləri İntibah dövründə elmin inkişafında mühüm rol oynamış, Şərq və Qərb ölkələrində orta əsrlər elmi fikrinin inkişafına səmərəli təsir göstərmişdir.
Riyaziyyat
Əl-Xarəzmi sinus, kosinus, tangens və kotangens funksiyalarını ehtiva edən ətraflı triqonometrik cədvəllər hazırladı. XII-XIII əsrlərdə əl-Xarəzminin kitabları əsasında latın dilində yazılmış “Karmen de Alqorismo” (lat. Alexander de Villa Dei) və “Alqorismus vulqaris” (lat. Johannes de Sacrobosco) əsərləri uzun əsrlər boyu öz aktuallığını saxlamışdır. XVI əsrə qədər onun hesab üzrə kitablarının tərcümələri Avropa universitetlərində riyaziyyat üzrə əsas dərslik kimi istifadə olunurdu..
Astronomiya
Əl-Xarəzmi astronomiyaya dair ciddi əsərlərin müəllifidir. Əsərlərində təqvimlərdən, planetlərin həqiqi mövqelərinin hesablanmasından, parallaks və tutulmaların hesablanmasından, astronomik cədvəllərin tərtibindən (Zic), Ayın görünməsinin müəyyən edilməsindən və s. bəhs edilir. Onun astronomiyaya dair əsərləri hind astronomlarının əsərlərinə əsaslanırdı. O, Günəşin, Ayın və planetlərin mövqelərinin, Günəş tutulmalarının hərtərəfli hesablamalarını aparmışdır. Əl-Xarəzminin astronomik cədvəlləri Avropa və daha sonra Çin dillərinə tərcümə edilmişdir.
Coğrafiya
Coğrafiya sahəsində əl-Xarəzmi “Yerin şəklinin kitabı” (“Kitab surət əl-ərd”) kitabını yazıb və orada Ptolemeyin bəzi fikirlərinə aydınlıq gətirib. Kitabda dünyanın təsviri, xəritə və ən vacib yerlərin koordinatlarının siyahısı var idi. Əl-Xarəzminin xəritəsinin qədim yunan astronomunun xəritəsindən daha dəqiq olmasına baxmayaraq, onun əsərləri Avropada istifadə edilən Ptolemey coğrafiyasını əvəz etməmişdir. Əl-Xarəzmi öz kəşflərindən istifadə edərək Ptolemeyin coğrafiya, astronomiya və astrologiyaya dair araşdırmalarına düzəliş etdi. “Məlum dünyanın” xəritəsini tərtib etmək üçün əl-Xarəzmi 70 coğrafiyaşünasın əsərlərini tədqiq etmişdir.
Tarix
Məhəmməd ibn Musa əl-Xarəzmi Orta Asiyalı tərəfindən tərtib edilmiş ümumdünya tarixinə dair ilk kitabın müəllifidir. Onun “Tarix kitabı” (“Kitab ət-tə’rix”) günümüzə ancaq fraqmentlər şəklində gəlib çatmışdır. “Tarix kitabı”ndan çıxarışlar silsiləsi əl-Xarəzminin əsərinin annallar, yəni salnamə şəklində yazıldığını müəyyən etməyə imkan verir. Ondakı hadisələr ardıcıllıqla, ilbəil təqdim edilirdi. Məsələn, Makedoniyalı İskəndərin anadan olduğu vaxt haqqında, İslamın banisi Məhəmmədin doğum tarixi, “peyğəmbərlik” fəaliyyətinin başlanğıcı və vəfatı haqqında məlumat verib. Məhəmmədin ölümü, xəlifə Əbu Bəkrin hakimiyyətinin başlanğıcı, 631-653-cü illərdə ərəblərin Bizans və İrana qarşı hərbi hərəkətləri, Suriya, İraq, İran və Mavəraünnəhrin ərəblər tərəfindən zəbt edilməsi, 728-731-ci illərdə ərəblər və xəzərlər haqqında məlumat verib. Tarix kitabı təxminən 830-cu ildə onun tərəfindən tamamlandı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Brentjes S. Khwārizmī: Muḥammad ibn Mūsā al‐Khwārizmī (ing.). Springer Science+Business Media, 2007.
- O'Connor J., Robertson E. Abu Ja'far Muhammad ibn Musa Al-Khwarizmi. 1994.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-06-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-04-26.
- "Аль хорезми - создатель алгебры". wasat.ru. 2013-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-03.
- "Мухаммад ибн Муса аль-Хорезми (783—850)". testhistory.ru. 2013-12-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-03.
- "Муса аль-Хорезми". safarisilkroad.com. 2013-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-03.
- "Аль-Хорезми". ziyonet.uz. 2013-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-03.
- Ибрагим Сеид. "Аль-Хорезми – отец алгебры". !. 2016-09-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-05-03.
- П. Г. БУЛГАКОВ, Б. А. РОЗЕНФБЛЬД «КНИГА ИСТОРИИ» АЛ-ХОРЕЗМИ // Общественные науки в Узбекистане. № 7, 1983, с.18-22
 | Şəxs və ya bioqrafiya haqqında olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
El Xarezmi fars محمد بن موسی خوارزمی teq 780 bilinmir teq 850 bilinmir riyaziyyat astronomiya ve cografiya sahelerinde fealiyyet gostermis meshur Xarezmli alim Riyaziyyat sahesindeki calismalari muasir cebr elminin inkisafina boyuk tekan vermisdir El XarezmiIbn El XarezmiSSRI 1983 Dogum adi أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزميDogum tarixi teq 780 Dogum yeri bilinmirVefat tarixi teq 850Vefat yeri bilinmirMilliyyeti IranElm saheleri Astronomiya Fizika RiyaziyyatElmi derecesi AlimElmi adi CebrIs yeri Hikmetler eviTaninir Alim Vikianbarda elaqeli mediafayllarElmi fealiyyetiEl Xarezmi boyuk medeni ve elmi yukselis dovrunde anadan olmusdur Ibtidai tehsilini Maveraunnehrin ve Xarezmin gorkemli alimlerinden almisdir Veteninde hind ve yunan elmi ile tanis oldu ve tam formalasmis bir alim kimi Bagdada geldi 819 cu ilde el Xarezmi Bagdad etrafinda Kattrabbulaya kocdu O heyatinin ehemiyyetli bir dovrunu Bagdadda kecirerek xelife el Memunun 813 833 dovrunde Hikmetler evi ne erebce Beytul Hikme rehberlik etmisdir Xelife olmamisdan evvel el Memun xilafetin serq eyaletlerinin valisi idi ve 809 cu ilden etibaren el Xarezminin el Mumunun saray alimlerinden biri olmasi istisna edilmir El Xarezmi yazilarinin birinde Memunu terifleyerek onun elme olan sevgisini ve alimleri ozune yaxinlasdirmaq onlari oz himayedarliq qanadi altina almaq ve onlara aydin olmayan seyleri aydinlasdirmaqda ve onlar ucun cetin olani asanlasdirmaqda komek etmek isteyini qeyd edib Hikmetler evi Suriyadan Misirden Farsdan Xorasandan Maveraunnehrden alimlerin calisdigi bir nov Elmler Akademiyasi idi Burada coxlu sayda qedim elyazmalarin oldugu kitabxana ve astronomik resedxana yerlesirdi Burada bir cox yunan felsefi ve elmi eserleri ereb diline tercume edilmisdir Eyni zamanda orada Hebes el Hesib el Ferqani Ibn Turk el Kindi ve basqa gorkemli alimler calisiblar Xelife el Memunun tapsirigi ile el Xarezmi yerin hecmini ve cevresini olcmek ucun aletlerin yaradilmasi uzerinde isleyirdi 827 ci ilde Sincar sehrasinda el Xarezmi antik dovrde tapilmis Yerin cevresini deqiqlesdirmek ucun yerin meridianinin qovs derecesinin uzunlugunu olcmekde istirak etmisdir Sincar sehrasinda aparilan olcmelerin neticesi 700 il erzinde en deqiq hesablama olaraq qaldi Texminen 830 cu ilde Mehemmed ibn Musa el Xarezmi cebre dair ilk melum ereb traktatini yaratdidi El Xarezmi iki eserini Bagdad alimlerine himayedarliq eden xelife el Memuna hesr etmisdir Xelife el Vasiqin 842 847 dovrunde el Xarezmi xezerlere qarsi ekspedisiyaya rehberlik edirdi Onun haqqinda son qeyd 847 ci ile aiddir Dunya elmine tohfesiEl Xarezmi cebri ilk defe xetti ve kvadrat tenliklerin hellinin umumi usullari haqqinda musteqil elm kimi teqdim etmis ve bu tenliklerin tesnifatini vermisdir Elm tarixcileri el Xarezminin hem elmi hem de populyarlasdirici fealiyyetini yuksek qiymetlendirirler Meshur elm tarixcisi Corc Sarton onu oz dovrunun en boyuk riyaziyyatcisi ve butun sertler nezere alinmaqla butun zamanlarin en gorkemlilerinden biri adlandirmisdir El Xarezminin eserleri ereb dilinden latin diline sonra ise yeni avropa dillerine tercume edilmisdir Onlarin esasinda muxtelif riyaziyyat derslikleri yaradilmisdir El Xarezminin eserleri Intibah dovrunde elmin inkisafinda muhum rol oynamis Serq ve Qerb olkelerinde orta esrler elmi fikrinin inkisafina semereli tesir gostermisdir Riyaziyyat El Xarezmi sinus kosinus tangens ve kotangens funksiyalarini ehtiva eden etrafli triqonometrik cedveller hazirladi XII XIII esrlerde el Xarezminin kitablari esasinda latin dilinde yazilmis Karmen de Alqorismo lat Alexander de Villa Dei ve Alqorismus vulqaris lat Johannes de Sacrobosco eserleri uzun esrler boyu oz aktualligini saxlamisdir XVI esre qeder onun hesab uzre kitablarinin tercumeleri Avropa universitetlerinde riyaziyyat uzre esas derslik kimi istifade olunurdu Astronomiya El Xarezmi astronomiyaya dair ciddi eserlerin muellifidir Eserlerinde teqvimlerden planetlerin heqiqi movqelerinin hesablanmasindan parallaks ve tutulmalarin hesablanmasindan astronomik cedvellerin tertibinden Zic Ayin gorunmesinin mueyyen edilmesinden ve s behs edilir Onun astronomiyaya dair eserleri hind astronomlarinin eserlerine esaslanirdi O Gunesin Ayin ve planetlerin movqelerinin Gunes tutulmalarinin herterefli hesablamalarini aparmisdir El Xarezminin astronomik cedvelleri Avropa ve daha sonra Cin dillerine tercume edilmisdir Cografiya Cografiya sahesinde el Xarezmi Yerin seklinin kitabi Kitab suret el erd kitabini yazib ve orada Ptolemeyin bezi fikirlerine aydinliq getirib Kitabda dunyanin tesviri xerite ve en vacib yerlerin koordinatlarinin siyahisi var idi El Xarezminin xeritesinin qedim yunan astronomunun xeritesinden daha deqiq olmasina baxmayaraq onun eserleri Avropada istifade edilen Ptolemey cografiyasini evez etmemisdir El Xarezmi oz kesflerinden istifade ederek Ptolemeyin cografiya astronomiya ve astrologiyaya dair arasdirmalarina duzelis etdi Melum dunyanin xeritesini tertib etmek ucun el Xarezmi 70 cografiyasunasin eserlerini tedqiq etmisdir Tarix Mehemmed ibn Musa el Xarezmi Orta Asiyali terefinden tertib edilmis umumdunya tarixine dair ilk kitabin muellifidir Onun Tarix kitabi Kitab et te rix gunumuze ancaq fraqmentler seklinde gelib catmisdir Tarix kitabi ndan cixarislar silsilesi el Xarezminin eserinin annallar yeni salname seklinde yazildigini mueyyen etmeye imkan verir Ondaki hadiseler ardicilliqla ilbeil teqdim edilirdi Meselen Makedoniyali Iskenderin anadan oldugu vaxt haqqinda Islamin banisi Mehemmedin dogum tarixi peygemberlik fealiyyetinin baslangici ve vefati haqqinda melumat verib Mehemmedin olumu xelife Ebu Bekrin hakimiyyetinin baslangici 631 653 cu illerde ereblerin Bizans ve Irana qarsi herbi hereketleri Suriya Iraq Iran ve Maveraunnehrin erebler terefinden zebt edilmesi 728 731 ci illerde erebler ve xezerler haqqinda melumat verib Tarix kitabi texminen 830 cu ilde onun terefinden tamamlandi Hemcinin baxOrta esrlerde Islam olkelerinde riyaziyyatIstinadlarBrentjes S Khwarizmi Muḥammad ibn Musa al Khwarizmi ing Springer Science Business Media 2007 O Connor J Robertson E Abu Ja far Muhammad ibn Musa Al Khwarizmi 1994 Arxivlenmis suret 2022 06 11 tarixinde Istifade tarixi 2015 04 26 Al horezmi sozdatel algebry wasat ru 2013 05 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 03 Muhammad ibn Musa al Horezmi 783 850 testhistory ru 2013 12 14 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 03 Musa al Horezmi safarisilkroad com 2013 05 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 03 Al Horezmi ziyonet uz 2013 05 10 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 05 03 Ibragim Seid Al Horezmi otec algebry 2016 09 11 tarixinde Istifade tarixi 2013 05 03 P G BULGAKOV B A ROZENFBLD KNIGA ISTORII AL HOREZMI Obshestvennye nauki v Uzbekistane 7 1983 s 18 22 Sexs ve ya bioqrafiya haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin