Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şah Sultan Hüseyn və ya Sultan Hüseyn (1668[…], İsfahan – 1726[…], İsfahan), 1694–1722-ci illərdə hakimiyyətdə olan IX Səfəvi şahı. Mir Mahmud Hotakinin rəhbərlik etdiyi əfqan və puştun üsyançılar tərəfindən hakimiyyətdən devrilmişdir.
| Sultan Hüseyn | |
|---|---|
| Şah Sultan Hüseyn | |
 Şah Sultan Hüseynin alman səyyah və rəssamı olan Korneli de Bruin tərəfindən çəkilmiş portreti | |
| 1694 – 1722 | |
| Əvvəlki | Süleyman şah Səfəvi |
| Sonrakı | II Şah Təhmasib |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1668[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 1726[…] |
| Vəfat yeri |
|
| Vəfat səbəbi | baş kəsmə |
| Dəfn yeri | Qum |
| Fəaliyyəti | dini rəhbər[d] |
| Atası | Süleyman şah Səfəvi |
| Anası | Elena Xanım |
| Həyat yoldaşları | Fərda Bəyim Sultan Əminə Bəyim |
| Uşaqları | 12 oğlan, 11 qız |
| Ailəsi | Səfəvilər |
| Dini | Şiə (İslam) |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Səfəvi hökmdarı Şah Süleymanın gürcü knyazının qızı olan izdivacından dünyaya gəlmişdi.
Hakimiyyətə gəlməsi
Şah Süleyman Səfəvi 28 iyul 1694-cü ildə İsfahanda vəfat etdi. Şah Süleyman Səfəvi ölüm yatağlnda olarkən öz hərəm ağalarına və saray əyanlarına vəsiyət edir ki, əgər onlar imperiyanın güclənməsini istəyirlərsə kiçik oğlu Abbas Mirzəni şah elan etsinlər, əgər dinc şəraitdə yaşamaq istəyirlərsə böyük oğlu Sultan Hüseyn Mirzəni şah elan etsinlər. Hərəm ağaları və digər əyanlar Sultan Hüseyni seçdilər. Doqquz gün sonra yəni 6 avqust 1694-cü ildə Şah Süleymanın böyük oğlu Hüseyn Mirzə 26 yaşında Səfəvi dövlətinin şahı oldu. İlk görülən iş Şah Süleymanın dəfni idi. O, Qumda atasının və babasının yanında dəfn edildi. Bundan sonra 3 gün müddətinə müxtəlif şəhərlərdə ehsan verildi.
Şah Sultan Hüseynin tacqoyma mərasimi əmir və əyanların iştirakı ilə keçirildi və bu dəfə onun tacını başına Şeyxülislam Məhəmməd Baqir Məclisi qoydu. Başqa Səfəvi şahlarının tacqoyma məraismləri zamanı şahın belinə şahlıq qılıncını Qızılbaş tayfa başçılarından biri bağlayırdı, lakin Şah Hüseynin belinə şahlıq qılıncını da şeyxülislam bağladı. Bu şahın dindar olmasından irəli gəlirdi və bütün bu mərasimlərin M.B. Məclisi tərəfindən həyata keçirilməsi Şah Hüseynin dövlətin idarə olunmasında ruhanilərə üstünlük verəcəyinə işarə idi.
Bundan sonra Məclisi tacqoyma mərasimində adət olan uzun bir xütbə oxudu. Nəsirinin "" kitabında yazdığına əsasən bu mərasim "" sarayında keçirildi:
"Çox savadlı, əllamə, müctəhidiz-zamani, Şeyxul-islam mövlana Məhəmməd Baqir Məclisini sarayına çağırdılar və o, aləmdən bac alan Şahlıq tacını qoymaqla Şaha başucalığı verdi, kəmər bağlamaq və xəncərlə zinətləndirməklə nurani Şəriətin hökmlərini icra etməyə hazırlaşanı hörmətə mindirdi."
Şah Sultan Hüseyn dövlət işləri ilə maraqlanmırdı, xarici və daxili siyasət barədə ondan nəsə soruşan əyanlara, hərbi başçılara ancaq "yaxşıdır" dediyinə görə, xalq və saray əyanaları öz aralarında şaha "yaxşıdır" ləqəbi qoymuşdular.
Hakimiyyətinin ilk dövrlərində Məclisinin rəhbərlik etdiyi dini şuraya böyük səlahiyyətlər verilmişdi. Sarayda və digər yerlərdə şərab içmək, narkotik maddə qəbul etmək qadağan edilmişdi. Qadınların ictimai həyatda iştirakına məhdudiyyətlər qoyulmuşdu. Əyalət hakimlərinə göndərilən əmrlərdə şəriət qaydalarına riayət olunması tələb edilirdi. 1699-cu ildə Şeyxülislam Məclisi vəfat etdi. Dövlətin idarə edilməsi bundan sonra Şah Süleymannı bibisi Məryəm Bəyimin (Şah Səfinin qızı) əlinə keçdi. Onun birbaşa təsiri ilə Şah Hüseyn spirtli içkilərdən və narkotik maddələrdən asılı hala gətirildi. Onsuzda dövlət işləri ilə çox az maraqlanan Şah Hüseyn, bundan sonra dövlət işləri ilə tamamilə maraqlanmadı, vaxtını öz hərəmində və kef məclislərində keçirdi.
Daxili vəziyyət
Son Səfəvi şahları dövlətin dağılıb parçalanmasını yalnız seyr edirdilər. Üç Azərbaycan bəylərbəylikləri, onların Dərbənd, Bakı, Şəki, Xudat kimi qalalara qoyduqları yerli sultanlar Səfəvi hökumətinə saymazlıqla yanaşırdılar. Xalqın Səfəvilərə ehtiramı qalmamışdı. 1715–1718-ci illər Rusiya elçiliyindən olan A. Lopuxın bütün yol boyu xalqın "… biz şahdan qorxmur və onun sözünə baxmırıq" deyərək, belə bir düşüncədə olmasını görmüşdü. O, Quba əhalisi haqqında yazırdı:
 | Burada yaşayan xalq çox özbaşınadır, öz hökmdarına istəyi yoxdur və ona qulaq asmaq istəməyir; onlarda xan şahın adından qoyulsa da, buranın xalqı yalnız atası ya babası burada xan olanların varislərini xan kimi tanıyır, yaxud xasiyyətcə onlara uyğun bir kimsəni özlərinə xan seçirlər: indiki xan Sultan Əhmədi irsən buranın əhalisi bu qaydada seçmişdir. |  |
Səfir heyətinin rəhbəri A Volinski özü Təbriz əhalisi ilə tanışlıqdan sonra yazmışdı:
| | Burada xalq Şamaxıya nisbətən daha çox özbaşınadır... | |
Bu zaman Azərbaycan bəylərbəylikləri, xüsusilə Şirvan mərkəzi Səfəvi hökumətindən əslində nominal bir asılılıqda idi.
Səfəvi dövləti sistemində Azərbaycanın, Təbriz və Şamaxı kimi şəhərlərin iqtisadi çəkisi böyük idi. Adı çəkilən Rusiya heyət rəhbərinin gündəliyində bu barədə oxuyuruq:
| | Bütün Səfəvi dövlətində mən Osmanlı sərhədindən başlayaraq ən yaxşı əyalətlər İrəvan və Təbrizi sayıram. Onlarda taxıl qıtlığı görmədim, alış-veriş baxımından da İrana az fayda vermirlər, çünki Osmanlıdan gələn böyük karvanlar (bir neçə yüz dəvə ilə) oraya axışır, çoxları da gümüş gətirərək, Təbriz ustalarına ondan Səfəvi pulu çəkdirir, sonra isə bu hazır pula İrandan istədikləri malları, ən çox da ipək alırlar... Xəzər dənizinə yaxın əyalətlərdən Şirvan və Gilan iranlılara böyük fayda gətirir. Mən çox yerlərdə oldum, amma onlardan qazanclısını görmədim. Şirvanda yaşayış yerləri çox, əhalisi sıxdır, hamısının da azuqəsi var, gerçəkdən bu torpaq çox bərəkətli, çörəyi isə boldur (bir çox başqa yerlər də çörəyi buradan alırlar), üzüm və başqa çeşidli mer-meyvəni heç Osmanlı vilayətində də görmədim; burada, xüsusən dəniz yaxınlığında istənilən qədər meşəliklər, bunlar bir yana, saysız yırtıcı heyvan və quş var; mal- qara və balıq da çoxdur, ən çox da ipək işinə maraq göstərirlər, istər dəniz yaxınlığında, istərsə də Kür çayına kimi olan yerlərdə çoxlu barama yetişdirilməkdədir və ipək fabriki olmayan az kənd var. | |
Rus elçiliyindən 8 il öncə, yəni 1707-ci ildə, Şamaxıda olmuş Korneli de Bruin də, Pyotrun tutmaq istədiyi Azərbaycanın varlı bir məmləkət olmasını ayrıca qeyd edirdi. O yazırdı ki, Səfəvi dövlətinin o biri vilayətlərindən Araz çayı ilə ayrılan "quberniya" (burada təkcə Şirvan bəylərbəyliyi deyil, həm də Qarabağ-Gəncə bəylərbəyliyi nəzərdə tutulur) çox böyük gəlir verir. Sonra müəllif pambıq, zəfəran işinin verdiyi gəlirdən, "torpağın çox yaxşı qırmızı və ağ çaxır" üçün üzüm yetirməsindən, "gözəl atların və ev heyvanlarının" çoxluğundan, bu "gözəl və gözəyatımlı vilayətin Gürcüstanla yanaşı çox bərəkətli" olmasından danışaraq, "çar əlahəzrətləri üçün bu vilayətin Rusiyaya qatılması çox yerinə düşər və onun təbəələri üçün çox əlverişli olardı" yazırdı.
Xalq zülm, saysız vergilər boyunduruğu altında idi. Qanunsuzluq, dərəbəylik, rüşvətxorluq hökm sürürdü. Kəndlilər üzərinə ağır mükəlləfiyyətlər yüklənmişdi. Vergi yığımı bəylərbəyinə, xan və sultanlara sonsuz qazanc gətirirdi. Kənd və şəhərlərdən artıqlaması ilə yığılan vergilərin hökmdar xəzinəsinin deyil, yerli hakimlərin (ilk öncə bəylərbəyinin) əlinə keçməsi bir qayda olmuşdu. 1702-ci ildə Şah Hüseyn vergiləri artırdı. Bununla bağlı olaraq, 15 yaşından tutmuş hamı vergi sayımına alınmışdı. Şahın fərmanı üzrə sayımdan yayınıb gizlənən bir kimsə ələ keçərdisə öldürülürdü. Hər şeyə göz yetirən Volinski gündəliyində bunu da yazmışdı:
| | Səfəvilər dövlətinin çörək ağası sayılan Azərbaycanda tarlalar 7 ildir əkilmir, ölkədə aclıq var. | |
Üsyanlar
Şah Hüseynin ilk gördüyü tədbirlərdən biri də bəzi üsyan etmiş Bəluc tayfalarına qarşı hərbi qüvvə göndərməsi olmuşdur. Göndərilmiş qoşunların sayəsində üsyanlar bir qədər də olsa yatırıldı. Əfqanıstanda qalxan üsyanlar yayılaraq Kirman vilayətinə qədər gəlib çatmışdı. Mir Üveys xan Hotaki hücum edərək Qəndəharın Səfəvi canişini Gərgin xanı öldürərək Qəndəharı ələ keçirdi.
1695-ci ildə kürdlərin kompakt yaşadığı ərazilərdə də üsyanlar başladı. Bununla paralel olaraq Xorasana da özbək hücumları başladı. Özbək hücumları nəticəsində Xorasanın bəzi hissələri itirildi və bütün Xorasan demək olar ki, yağmalandı. Özbəklərin Xorasan üzərinə ən böyük yürüşü isə 1710-cu ildə baş vermişdir.
Bu dövrdə Fars körfəzi tərəfindən də Səfəvilər dövləti üçün təhlükə meydana çıxdı. Beləki, Səfəvilərin hakimiyyəti altında olan Bəhreynə Oman tərəfindən mütəmadi dağıdıcı yürüşlər təşkil edilməyə başlandı. Bu yürüşləri təşkil edən Oman imamı İmam Seyfin təşkilatçılığı ilə güclü donanma yaratmışdılar. Bu donanma sayəsində nəinki Bəhreyni özlərinə tabe etmiş, körfəzdəki bütün Səfəvi adalarını özlərinə tabe edərək, demək olar ki, körfəzi Səfəvi dövlətinin ticarət edə bilməməsi üçün qapamışdı. Bəhreynin dini rəhbəri Şeyx Məhəmməd ibn Macid Omanlıların yürüşünə qarşı göndərilməsini xahiş etməsi üçün İsfahana getmiş, şahdan şəxsən bunu xahiş etmişdi. Şah Hüseyn Lütfəli xanın başçılığı altında qoşun göndərsə də, dəniz qüvvəsi olmadığına görə bu baş tutmamışdı. Səfəvi hərbi qüvvələrini Bəhreynə daşımaq üçün Portuqaliyadan yardım istənmişdi. Portuqaliya isə bunun müqabilində Səfəvilərdən xeyli pul istəmişdi. Lütfəli xan pul verməmək üçün fransızlarla danışıqlara başlamışdısa da, bu da bir nəticə verməmişdi. Sonda Lütfəli xan heç bir hərbi əməliyyat keçirmədən İsfahana geri dönmüşdü.
Şahın dini siyasəti imperiya ərazisində yaşayan dini azlıqları — sünniləri, xristianları (xüsusən erməniləri və gürcüləri), zərdüştləri ciddi şəkildə narahat edirdi. Şah Hüseynin hakimiyyətinin ilk illərindən etibarən Məhəmməd Baqir Məclisinin həyata keçirdiyi dini siyasət onun ölümündən sonra varisi və nəvəsi Məhəmməd Hüseyn tərəfindən həyata keçirilirdi. Bir müddət sonra Şah Hüseyn zərdüştlüyün qadağan edilməsini nəzərdə tutan əmr verdi və zərdüştlərə dərhal İslam dinini qəbul etmələri əmr edildi.
Bütün bunlar imperiya ərazisində ümumi narazılıqlara səbəb oldu. 1717–1720-ci illərdə sünni kürdlər və Şirvan bölgəsində yaşayan sünnilər üsyana qalxdı. Şirvanlılara Cənubi Dağıstanlılarda qoşuldu. 1720-ci ildə Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzi olan Şamaxı ələ keçirildi və şəhərdə yaşayan şiələr qətlə yetirildi, bəylərbəyi və ailəsi qətlə yetirildi. Jonas Hanvey yazır ki, şəhər tamamilə talan edildi.
Azərbaycan üsyanlar
Səfəvilərə tabe olan bütün əyalətləri kütləvi çıxışlar bürümüşdü. Nüfuzunu itirmiş xanədana qarşı yönəlmiş bu çıxışların iki başlıca ocağı yaranmışdı. Bunlardan biri Əfqanıstan, o biri isə Azərbaycan idi. Hər ikisində ilkin çıxışlar 1709-cu ildə baş verdi. Həmin ildə Təbriz üsyana qalxdı. Tezliklə Muğan şahsevənləri də ayağa qalxaraq, mərkəzi Səfəvi hökumətini tanımaqdan boyun qaçırdılar. 1711-ci ildə Car vilayəti üsyan etdi. Carlılar şah xəzinəsinə vergilərdən azad idilər. Əksinə, Səfəvi təbəəliyinə qoşulub sərhəd xidmətində sayıldıqları üçün onlara şahın adından illər boyu pul ilə ödənc verilirdi. Şirvan bəylərbəylərinin özbaşınalığı ilə bu ödəncin kəsilməsi onları bərk narazı salmışdı. Carlıların Şəki və Şirvana girməsi bir çox yerlərdə kəndlilərin onlara qoşulması ilə nəticələndi. Üsyan başçıları xalqın narazılığından varlanmaq, özlərinə siyasi nüfuz qazanmaq üçün istifadə edirdilər. Belələrindən Ərəş vilayətinin hakimi Əli Sultanın adını çəkmək olar. (Osmanlı sultanının 1722-ci il tarixli fərmanında o, "Şəki sultanı" adlandırılır). Səfəvi hökmdarı sultan Hüseynin verdiyi əmrlərə baxmayaraq, Şirvan qoşunu bu çıxışı yatıra bilmədi. Əli Sultanın başçılığı ilə üsyançılar Şəki mahalında hökumət qoşununu əzdilər. bu dğyüşdə Şirvan bəylərbəyisi Həsənəli xan öldürüldü. Üsyançı dəstələr Gəncə-Şəmkir-Zəyəm-Qazax-Şəmşədil bölgələrinə basqın etdilər. Gəncə bəylərbəyisi Uğurlu xanın Şəmkir yaxınlığında onların qarşısını almaq istəməsi də uğursuz oldu, xanın qoşunu məğlub oldu. Özü isə Gəncə qalasına sığındı. Şəki hakimi Kiçik xan da məğlub edilərək öldürüldü.
Tezliklə üsyan rəhbərlərindən Hacı Davud ad çıxardı. O, Quba vilayətindəki Müşkür mahalının Dədəli kəndindən idi. Həccə getdikdən sonra Şərqi Qafqazda sünni dini rəhbərlərdən biri olmuş, Qaytaq hakimi Əhməd xan və Qazıqumuq hakimi Surxay xanla ittifaq yaratmışdı. Onlar kütləvi üsyan qaldıraraq, Şirvan və Dağıstanda Səfəvi hökmranlığına son qoymaq istəyirdilər. 1719-cu ildə Hacı Davud tutulub Dərbənd qalasına salındı. O biri il dustaqlıqdan çıxdıqdan sonra o, müttəfiqləri ilə birlikdə Şabran şəhərini tutub dağıtdı. Bu dağıntıdan sonra Şabran şəhəri yer üzündən silindi. Buradan sonra Xudat qalası alındı, burada Əhməd xan Qaytaqlı öldürüldü. Hacı Davud və Surxay xan buradan Bakı qalası üzərinə hücuma keçdilər. Bakı hakimi Dərgahqulu b\y qaladan yarım fərsəx aralı onların qoşununu məğlub etdi (bu yer o dövrdən Qanlı Dərə adlanır). Şamaxını və Dərbəndi ələ keçirmək cəhdi də uğursuz oldu.
Əfqan üsyanı
Şah hüseyn taxta keçdiyi vaxtdan etibarən əfqanlar mütəmadi olaraq üsyan edirdilər. Hələ əsrin əvvəllərində Mir Mahmud Hotakinin atası Mir Üveys Hotəki üsyan qaldıraraq Qəndəharı Səfəvilərdən almışdı.
Mir Mahmud Hotakinin rəhbərliyi altında toplaşan əfqanlar Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək onların üzərinə hücuma keçdilər. İlk hücumlarının qarşısı Yəzd və Kirmanda alınsa da, ikinci hücumun qarşısını almaq münkün olmadı. Şah Hüseyn əfqan üsyançıların qarşısını almaq üçün qoşun yığılması işinə başladı. Vəliəhd-şahzadəsi Təhmasib Mirzəni ordu toplaması üçün şimala göndərdi. 50 minlik qoşun təşkil edən Şah Hüseyn, 1722-ci ilin mart ayında Gülnabad adlı yerdə 20 minlik əfqan ordusu ilə üzləşdi. Səfəvi ordusu məğlub oldu, Şah Hüseyn İsfahana qaçdı. Əfqan ordusu Səfəvi ordusunun geri çəkilməsinə inana bilmirdi və bunu hansısa taktika ilə əlaqələndirdiklərinə görə Səfəvi ordusunu izləmədilər.
İsfahanı mühasirəyə alan əfqan ordusu 8 aylıq mühasirədən sonra şəhəri təslim aldılar. Şah Hüseyn özü gələrək şahlıq tacını Mahmudun başına qoydu və onu İranın yeni şahı elan etdi.
Xarici siyasət
Osmanlı imperiyası ilə münasibətlər
Səfəvi dövlətinin bu dövrdə qərbdə Osmanlı dövləti ilə heç bir problemi yox idi. Dövlətlər arasında mütəmadi olaraq elçi mübadiləsi həyata keçirilirdi. 1696-cı ildə Səfəvi kəşfiyyatçıların mərkəzi dövlətə verdikləri xəbərlərə əsasən osmanlıların başı Avropada bərk qarışmışdı. Səfəvi dövləti tərəfindən osmanlılara bir səfir getdi və Sultan III Əhmədlə görüşdü. Maraqlıdır ki, III Əhməd səfirdən gətirdiyi əsgərlərin onun hüzurunda çovqan oynamalarını istədi. Onlar da oynadılar və osmanlıların şahı "digərlərindən daha yaxşı oyun nümayiş etdirən iki nəfərə iyirmi əşrəfi miqdarından ən’am" verdi. Səfir iki aydan bir az artıq müddətdən sonra Səfəvi dövlətinə qayıtdı. Səfəvilərlə osmanlıların arasında son səfir get-gəli əfqanların üsyanı ərəfəsində oldu. Həmin vaxt osmanlılar tərəfindən Səfəvi dövlətinə səfir gəldi və yazdığı müfəssəl hesabatda Səfəvilər dövlətinin vəziyətini çox böhranlı və dağılmaq ərəfəsində vəsf etdi. adlı həmin səfirin səfərnaməsi kitabında çap edilib. Şah Sultan Hüseynin Osmanlıların səfiri vasitəsilə Osmanlıların şahına göndərdiyi sifariş bu oldu:
| | Mən ona dua edirəm. Onlar ata-babadan cihad edən Xandırlar və onlar həmişə vaxtlarını kafirlərlə müharibədə keçiriblər və onlara dua etmək bizə vacibdir. | |
Rusiya çarlığının Səfəvi imperiyası ərazisinə yürüş etməsi və Xəzəryani vilayətlərin əksəriyyətini ələ keçirməsi Osmanlı imperiyasının böyük narahatlığına səbəb olmuşdu. Rusiyanın yalnız onun tacirlərini öldürmüş adamlardan qisas almaq məqsədinin olmasını bildirməsinə baxmayaraq, Xəzəryani vilayətləri işğal etməsi Osmanlı imperiyasını qəti addımlar atmağa vadar etdi. Hacı Davudu Krım xanları səviyyəsində Şamaxı hakimi kimi tanıdı və ona paşalıq rəmzləri göndərdi.
Rusiyanın yayındırıcı manevrləri işə yaramadı və Osmanlı qoşunları Kartlı, Kaxüetiya və Tiflisi tutdu. bunun ardınca Naxçıvan, İrəvan ələ keçirildi. Rusiya ilə danışıqlar yeninə bərpa edildi və dekabr ayında müqavilə imzalanması prosesinə start verildi.
1724-cü ildə imzalanmış İstanbul sülhünə əsasən Səfəvi torpaqları Osmanlı imperiyası ilə Rusiya çarlığı arasında bölündü.
Bu dövrdə isə, 1722-ci ildə əfqanlar Səfəvi dövlətinin paytaxtını ələ keçirmiş, Şah Hüseyn taxtdan salınmış, oğlu II Təhmasib özünü şah elan etmişdi.
Rusiya çarlığı ilə münasibətlər
Rus çarı I Pyotr (1689–1725) Xəzəryanı bölgələri ələ keçirməyi qərara aldı. O, Xəzər dənizini Rusiyanın daxili dənizinə çevirməyi və Şərq ölkələri ilə Xəzər–Volqa yolu ilə ticarət etməyi, Şərqlə Qərb ticarətində Rusiyanın vasitəçiliyinə nail olmağı planlaşdırmışdı. Öz yaxın adamı A. P. Volinskiyə kəşfiyyat aparmağı tapşıran I Pyotrun əsas məqsədi Xəzərin qərb hissəsini işğal etmək, Cənubi Qafqazda möhkəmlənmək idi. A. P. Volinski karvan yollarını, yol boyu otlaqların olmasını (bu, suvari qoşun üçün lazım idi), yerli qoşunun, müdafiə qurğularının vəziyyətini öyrənməli, buradakı xristianlarla əlaqə yaratmalı idi. Ona həmçinin, burada rus ticarətinin inkişaf etdirilməsi perspektivinin öyrənilməsi də tapşırılmışdı.
1721-ci ilin avqustunda Şirvan üsyanı zamanı Şamaxını ələ keçirən və adamlarının rus tacirlərini öldürmələri Rusiyanın Xəzəryanı bölgələri tutmaq planını qətiləşdirdi. I Pyotr onları həm Rusiyanın, həm də Səfəvilərin ümumi düşməni elan etdi. Bu zaman Hacı Davud kömək üçün Osmanlı sultanı II Əhmədə (1703–1730) müraciət etdi, sonra isə İstanbula gedib özünün Şirvan hakimi təsdiq olunması üçün razılıq aldı. Buna baxmayaraq, Rusiya işğalçılıq niyyətlərindən əl çəkməmişdi. Əvvəla, Rusiya iqtisadiyyatının Azərbaycan xammalına böyük ehtiyacı vardı. İkincisi də Rusiya osmanlıların Cənubi Qafqazda, Xəzəryanı bölgələrdə möhkəmlənmək cəhdlərinin qarşısını almağa çalışırdı.
1722-ci iyunun 18-də I Pyotr Həştərxandan yürüşə başladı. Rus qoşunları iki istiqamətdə-quru və dəniz yolu ilə hərəkət edirdi. Dərbənd yolu üzərində Sultan Mahmudun hücumuna məruz qalmış ruslar bu hücumu dəf edib, 6 kəndi yandırdılar. İşğalçılar belə dağıdıcı basqınlarla yerli əhalini qorxutmağa çalışırdılar. Azərbaycan ərazisinə daxil olan I Pyotr zəifləmiş Səfəvi qoşunu tərəfindən ciddi müqavimətə rast gəlmədi. O, dini amildən də məharətlə istifadə edərək, Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə elan etdi ki, bu yürüşdə məqsəd onları müsəlmanların zülmündən xilas etməkdir. 1722-ci il iyunun 15-də I Pyotr Azərbaycan dilində bəyannamə nəşr etdirərək Şirvana və Xəzəryanı bölgələrə göndərmişdi. Bəyannamədə yenə də rus ordusunun yürüşünün əsas səbəbi ört-basdır edilirdi. I Pyotr Xəzəryani bölgələrdə yaşayan şiə əhalisini inandırmağa çalışırdı ki, o, Səfəvi şahının dostudur, yürüşdən onun məqsədi bu yerlərdə əmin-amanlıq yaratmaqdan və rus tacirlərini qarət edən qiyamçıları cəzalandırmaqdan ibarətdir. Onun bu əraziləri işğal etmək niyyəti yoxdur. O, riyakarcasına bildirirdi ki, Səfəvilərə qarşı usyan edən feodalların, Osmanlı turklərinin bu torpaqları zəbt etməsinin qarşısını alacaq, burada Səfəvilərin hakimiyyətini bərpa edəcəkdir. I Pyotrun belə hiyləgərliyi ilk vaxtlar Xəzəryanı bölgələrdə əhalinin bir qisminin Rusiyaya meyil etməsinə səbəb oldu.
1722-ci il avqustun 15-də rus eskadrası Dərbəndə çatdı. Avqustun 23-də piyada qoşun da şəhərə daxil oldu. Şəhərin naibi İmamqulu bəy qalanın açarlarını rus çarına təqdim etdi. I Pyotr buradan senata göndərdiyi məktubda şəhərdə səmimi qarşılandığını bildirirdi, lakin Azərbaycanın nüfuzlu feodalları rus ordusuna müqavimət göstərməyin tərəfdarı idilər. Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəy və onun tərəfdarları öz güclərinə, həmçinin Hacı Davudun köməyinə arxalanaraq, şəhəri qorumaq və rus qoşununu Bakı qalasına buraxmamaq əzmində idilər. Buna görə də Məhəmməd Hüseyn bəy I Poytrun məktubunu gətirən şəxsi qəbul etmir. Belə bir vaxtda Avropada İsveç tərəfindən Rusiyaya qarşı yeni müharibə təhlükəsi yaranır. Digər tərəfdən rus ordusunun Xəzəryanı bölgələrə təcavüzü Osmanlı dövlətində kəskin etiraza səbəb olur. Hacı Davud dağlarda qoşun toplayaraq rusların hücumunun qarşısını almağa hazırlaşır. Bu cəhətləri nəzərə alan və geri qayıtmağa tələsən I Potr bu işi general-mayor M. Matyuşkinə tapşıraraq Sankt-Peterburqa qayıdır.
Osmanlı ordusunun qarşısına qoyulan əsas vəzifə isə rusların Səfəvi dövlətinin qərbini və Cənubi Qafqazın şərqini ələ keçirməsinə mane olmaq, ilk növbədə isə onların Bakını tutmasının qarşısını almaq olur. Sankt-Peterburqa qayıdan I Pyotr burada Osmanlı ordusunun irəliləməsi xəbərini eşidir. Onun göstərişi ilə 1722-ci ilin dekabrında Rəşt şəhəri zəbt edilir. Rus eskadrası 1723-cüu il iyulun 6-da Bakı körfəzinə daxil olur. Məhəmməd Hüseyn bəy rus komandanlığının təslim olmaq təklifini rədd edərək müqavimət göstərir. Rus qoşunu rədd cavabı alan kimi şəhəri top atəşinə tutur və 1723-cü il iyulun 23-də Bakı zəbt edilir. M. Matyuşkin Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn bəyin guya Hacı Davudla əlaqədə olduğunu bəhanə gətirərək onun həbs olunması haqqında əmr verir. Məhəmməd Hüseyn bəy həbs olunaraq əvvəlcə Həştərxana, sonra isə Roqaçevskə sürgün edilir və orada da vəfat edir. Knyaz İ. Baryatinski Bakının komendantı təyin edilir. I Pyotr Bakının alınmasına hədsiz dərəcədə sevinir və onun göstərişi ilə bu hadisə Sankt-Peterburqda yaylım atəşi ilə qeyd olunur. Bakı tutulduqdan sonra rus qoşunu Salyanı da asanlıqla işğal edir.
Rusiyanın Xəzəryani vilayətləri tutduğu zaman Səfəvilər dövlətində də hakimiyyət dəyişikliyi baş vermişdi. Beləki, 1722-ci ilin oktyabr ayının 22-də Şah Hüseyn əfqan üsyançılara tabe olmuş və Mir Mahmud Hotakini İranın yeni şahı elan etmişdi. lakin Şahzadə Təhmasib Mirzə İsfahandan qaçmağı bacarmış və Qəzvində özünü yeni Səfəvi şahı elan etmişdi.
1723-cü il sentyabrın 12-də II Təhmasibin Peterburqa göndərdiyi elçisi İsmayıl bəy şahdan xəbərsiz olaraq Xəzəryanı bölgələrin-Dərbənddən Gilana qədər olan torpaqların Rusiyaya birləşdirilməsi haqqındakı müqaviləni özbaşına imzaladı. Rusiya bunun əvəzində Səfəvi şahına əfqanlarla müharibədə yardım göstərəcəyini öhdəsinə götürürdü, lakin II Təhmasib müqaviləni təsdiq etmədi. Beləliklə, 1722–1723-cü illərdə Xəzəryanı bölgələrin Rusiya tərəfindən işğalının birinci mərhələsi başa çatdı.
Əsirlik və ölümü
8 ay davam etdi. Mühasirə zamanı şəhər əhalisi küçə itlərini belə kəsib yemişdi. Sonda Şah Hüseyn bütün sülaləsi ilə gedərək Mir Mahmud Hotakiyə təslim oldu və onu İranın yeni şahı elan etdi.
İlk dövrlərdə Mir Mahmud Hotaki Şah Hüseynlə hörmətlə davranırdı, lakin bir gün xəbər yayıldı ki, Səfəvi sülaləsi şahzadələrindən Səfi Mirzə adlı şahzadə İsfahandan qaçmışdır. Bundan qəzəblənən Mir Mahmud Hotaki, 1725-ci ilin fevralında bütün Səfəvi şahzadələrinin öldürülməsi əmrini verir (Şah Hüseyndən başqa). Şah Hüseyn buna mane olmağa çalışarkən yaralanır, nəticə də iki az yaşlı oğlunu ölümdən xilas edə bilir.
Mir Mahmud Hotaki 1725-ci ilin aprel ayının 25-də dəli olaraq vəfat edir. Mir Mahmud Hotakinin yerinə keçən Əşrəf xan ilk dövrlərdə Şah Hüseynlə hörmətlə davranırdı. Əşrəf xan şah Hüseynin qızı ilə evlənməklə İran cəmiyyəti qarşısında legitimlik qazanmaq istəyirdi.
Əşrəf xanın Səfəvi taxtına oturması onun Osmanlı imperiyası ilə müharibəsinə səbəb oldu. 1726-cı ilin payızında Osmanlı imperiyasının Bağdad valisi Əhməd paşa İsfahana doğru irəliləməyə başladı və Əşrəf xana məktub göndərərək İranın qanuni şahına qanuni hakimiyyətini geri qaytarmağa gəldiyini bildirdi. Buna cavab olaraq isə Əşrəf xan Şah Hüseynin başını kəsərək ona göndərmiş və bu sözləri yazmışdır:
| | Ümid edirəm ki, Əhməd paşa buna öz qılıncı və nizəsi ilə cavab verər. | |
Bu cür şəraitdə öldürülən Şah Hüseynin ölümünü Maykl Axvorthy bu cür təsvir edir: Şah Hüseyn ölümüylə sağlığında heç vaxt vermədiyi qədər sərt cavab vermiş oldu.
Ailəsi
Oğlanları
- Şahzadə Mahmud Mirzə (1697 – 8 fevral 1725), (birinci oğul, vəliəhd))
- Şahzadə Səfi Mirzə (1699 – 8 fevral 1725)
- Şəhzadə Təhmasib Mirzə (II Şah Təhmasib)
- Şahzadə Mehr Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Heydər Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Səlim Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Süleyman Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə İsmayıl Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Məhəmməd Mirzə, (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Xəlil Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Məhəmməd Baqir Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Şahzadə Məhəmməd Cəfər Mirzə (ö. 8 fevral 1725)
- Seyid Murtuz Xəlifə Mirzə
Qızları
Qeydlər
- Sultan titulu yox, adıdır
Mənbə
İstinadlar
- Shah of Iran Ḥusayn I // Faceted Application of Subject Terminology.
- Husayn I // Encyclopædia Britannica (ing.).
- "An outline of the history of Persia during the last two centuries (A.D. 1722–1922)". Edward Granville Browne. London: Packard Humanities Institute. səh. 30. 2012-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-09-24.
- Əliyarlı, Süleyman. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı A. 1996.
- Cambridge History of Iran Vol.6 pp.311–312
- Nəsiri, "Dəsture Şəhriyaran"
- Axworthy pp.29–30
- Axworthy pp.30–31
- Volinski, Artemi. Səyahətnamə. Sankt-Peterburq.
- An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea — London. 1762. Т. II. С. 146.
- "Волынский Артемий Петрович". 2021-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-08.
- . Iran Under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press. 2007. səh. 246. ISBN .
In 171 5, the Tsar sent the 28-year-old Artemii Petrovich Volynsky as ambassador to Shah Sultan Husayn (...)
- Rayfield, Donald. Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. 2013. səh. 225. ISBN .
In 1719 Volynsky, Russian ambassador to Iran, negotiated with (...)
- William Bayne Fisher, P. Avery, G. R. G. Hambly, C. Melville. The Cambridge History of Iran, Volume 7 2017-09-11 at the Wayback Machine Cambridge University Press, 10 okt. 1991 ISBN p 319
- "Rusiyanın Xəzəryanı bögələrə hərbi yürüşü". 2021-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-10-08.
- Axworthy pp.64–67
- Axworthy pp.86–88
Ədəbiyyat
- Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII–XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
- Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
- R. İ. Dadaşova. Səfəvilərin son dövrü (ingilisdilli tarixşünaslıqda). Bakı. "Nurlan". 2003. 393 səh.
Xarici keçidlər
Sultan Hüseyn Doğum: 1668 Vəfat: 1726 | ||
| Hakimiyyət titulları | ||
|---|---|---|
| Sələfləri Süleyman şah Səfəvi | {{{titul}}} 1694-1722 | Xələfləri II Şah Təhmasib |
| Xələfləri Mir Mahmud Hotaki (Hotakilər dövləti) | ||
SƏLƏF Süleyman şah Səfəvi |  | Şah Sultan Hüseyn Səfəvi Səfəvilər sülaləsi | | XƏLƏF II Şah Təhmasib |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sah Sultan Huseyn ve ya Sultan Huseyn 1668 Isfahan 1726 Isfahan 1694 1722 ci illerde hakimiyyetde olan IX Sefevi sahi Mir Mahmud Hotakinin rehberlik etdiyi efqan ve pustun usyancilar terefinden hakimiyyetden devrilmisdir Sultan HuseynSah Sultan HuseynSah Sultan Huseynin alman seyyah ve ressami olan Korneli de Bruin terefinden cekilmis portretiSefeviler dovletinin IX sahi1694 1722EvvelkiSuleyman sah SefeviSonrakiII Sah TehmasibSexsi melumatlarDogum tarixi 1668 Dogum yeri Isfahan Merkezi bexsi d Isfahan sehristani Isfahan ostani IranVefat tarixi 1726 Vefat yeri Isfahan Merkezi bexsi d Isfahan sehristani Isfahan ostani IranVefat sebebi bas kesmeDefn yeri QumFealiyyeti dini rehber d Atasi Suleyman sah SefeviAnasi Elena XanimHeyat yoldaslari Ferda Beyim Sultan Emine BeyimUsaqlari 12 oglan 11 qizAilesi SefevilerDini Sie Islam Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sefevi hokmdari Sah Suleymanin gurcu knyazinin qizi olan izdivacindan dunyaya gelmisdi Hakimiyyete gelmesiSah Suleyman Sefevi 28 iyul 1694 cu ilde Isfahanda vefat etdi Sah Suleyman Sefevi olum yataglnda olarken oz herem agalarina ve saray eyanlarina vesiyet edir ki eger onlar imperiyanin guclenmesini isteyirlerse kicik oglu Abbas Mirzeni sah elan etsinler eger dinc seraitde yasamaq isteyirlerse boyuk oglu Sultan Huseyn Mirzeni sah elan etsinler Herem agalari ve diger eyanlar Sultan Huseyni secdiler Doqquz gun sonra yeni 6 avqust 1694 cu ilde Sah Suleymanin boyuk oglu Huseyn Mirze 26 yasinda Sefevi dovletinin sahi oldu Ilk gorulen is Sah Suleymanin defni idi O Qumda atasinin ve babasinin yaninda defn edildi Bundan sonra 3 gun muddetine muxtelif seherlerde ehsan verildi Sah Sultan Huseynin tacqoyma merasimi emir ve eyanlarin istiraki ile kecirildi ve bu defe onun tacini basina Seyxulislam Mehemmed Baqir Meclisi qoydu Basqa Sefevi sahlarinin tacqoyma meraismleri zamani sahin beline sahliq qilincini Qizilbas tayfa bascilarindan biri baglayirdi lakin Sah Huseynin beline sahliq qilincini da seyxulislam bagladi Bu sahin dindar olmasindan ireli gelirdi ve butun bu merasimlerin M B Meclisi terefinden heyata kecirilmesi Sah Huseynin dovletin idare olunmasinda ruhanilere ustunluk vereceyine isare idi Bundan sonra Meclisi tacqoyma merasiminde adet olan uzun bir xutbe oxudu Nesirinin kitabinda yazdigina esasen bu merasim sarayinda kecirildi Cox savadli ellame muctehidiz zamani Seyxul islam movlana Mehemmed Baqir Meclisini sarayina cagirdilar ve o alemden bac alan Sahliq tacini qoymaqla Saha basucaligi verdi kemer baglamaq ve xencerle zinetlendirmekle nurani Serietin hokmlerini icra etmeye hazirlasani hormete mindirdi Sah Sultan Huseyn dovlet isleri ile maraqlanmirdi xarici ve daxili siyaset barede ondan nese sorusan eyanlara herbi bascilara ancaq yaxsidir dediyine gore xalq ve saray eyanalari oz aralarinda saha yaxsidir leqebi qoymusdular Hakimiyyetinin ilk dovrlerinde Meclisinin rehberlik etdiyi dini suraya boyuk selahiyyetler verilmisdi Sarayda ve diger yerlerde serab icmek narkotik madde qebul etmek qadagan edilmisdi Qadinlarin ictimai heyatda istirakina mehdudiyyetler qoyulmusdu Eyalet hakimlerine gonderilen emrlerde seriet qaydalarina riayet olunmasi teleb edilirdi 1699 cu ilde Seyxulislam Meclisi vefat etdi Dovletin idare edilmesi bundan sonra Sah Suleymanni bibisi Meryem Beyimin Sah Sefinin qizi eline kecdi Onun birbasa tesiri ile Sah Huseyn spirtli ickilerden ve narkotik maddelerden asili hala getirildi Onsuzda dovlet isleri ile cox az maraqlanan Sah Huseyn bundan sonra dovlet isleri ile tamamile maraqlanmadi vaxtini oz hereminde ve kef meclislerinde kecirdi Sultan Huseyn eyanlari ile Mehemmed Eli 1721 Daxili veziyyetSon Sefevi sahlari dovletin dagilib parcalanmasini yalniz seyr edirdiler Uc Azerbaycan beylerbeylikleri onlarin Derbend Baki Seki Xudat kimi qalalara qoyduqlari yerli sultanlar Sefevi hokumetine saymazliqla yanasirdilar Xalqin Sefevilere ehtirami qalmamisdi 1715 1718 ci iller Rusiya elciliyinden olan A Lopuxin butun yol boyu xalqin biz sahdan qorxmur ve onun sozune baxmiriq deyerek bele bir dusuncede olmasini gormusdu O Quba ehalisi haqqinda yazirdi Burada yasayan xalq cox ozbasinadir oz hokmdarina isteyi yoxdur ve ona qulaq asmaq istemeyir onlarda xan sahin adindan qoyulsa da buranin xalqi yalniz atasi ya babasi burada xan olanlarin varislerini xan kimi taniyir yaxud xasiyyetce onlara uygun bir kimseni ozlerine xan secirler indiki xan Sultan Ehmedi irsen buranin ehalisi bu qaydada secmisdir Sefir heyetinin rehberi A Volinski ozu Tebriz ehalisi ile tanisliqdan sonra yazmisdi Burada xalq Samaxiya nisbeten daha cox ozbasinadir Bu zaman Azerbaycan beylerbeylikleri xususile Sirvan merkezi Sefevi hokumetinden eslinde nominal bir asililiqda idi Sefevi dovleti sisteminde Azerbaycanin Tebriz ve Samaxi kimi seherlerin iqtisadi cekisi boyuk idi Adi cekilen Rusiya heyet rehberinin gundeliyinde bu barede oxuyuruq Butun Sefevi dovletinde men Osmanli serhedinden baslayaraq en yaxsi eyaletler Irevan ve Tebrizi sayiram Onlarda taxil qitligi gormedim alis veris baximindan da Irana az fayda vermirler cunki Osmanlidan gelen boyuk karvanlar bir nece yuz deve ile oraya axisir coxlari da gumus getirerek Tebriz ustalarina ondan Sefevi pulu cekdirir sonra ise bu hazir pula Irandan istedikleri mallari en cox da ipek alirlar Xezer denizine yaxin eyaletlerden Sirvan ve Gilan iranlilara boyuk fayda getirir Men cox yerlerde oldum amma onlardan qazanclisini gormedim Sirvanda yasayis yerleri cox ehalisi sixdir hamisinin da azuqesi var gercekden bu torpaq cox bereketli coreyi ise boldur bir cox basqa yerler de coreyi buradan alirlar uzum ve basqa cesidli mer meyveni hec Osmanli vilayetinde de gormedim burada xususen deniz yaxinliginda istenilen qeder meselikler bunlar bir yana saysiz yirtici heyvan ve qus var mal qara ve baliq da coxdur en cox da ipek isine maraq gosterirler ister deniz yaxinliginda isterse de Kur cayina kimi olan yerlerde coxlu barama yetisdirilmekdedir ve ipek fabriki olmayan az kend var Rus elciliyinden 8 il once yeni 1707 ci ilde Samaxida olmus Korneli de Bruin de Pyotrun tutmaq istediyi Azerbaycanin varli bir memleket olmasini ayrica qeyd edirdi O yazirdi ki Sefevi dovletinin o biri vilayetlerinden Araz cayi ile ayrilan quberniya burada tekce Sirvan beylerbeyliyi deyil hem de Qarabag Gence beylerbeyliyi nezerde tutulur cox boyuk gelir verir Sonra muellif pambiq zeferan isinin verdiyi gelirden torpagin cox yaxsi qirmizi ve ag caxir ucun uzum yetirmesinden gozel atlarin ve ev heyvanlarinin coxlugundan bu gozel ve gozeyatimli vilayetin Gurcustanla yanasi cox bereketli olmasindan danisaraq car elahezretleri ucun bu vilayetin Rusiyaya qatilmasi cox yerine duser ve onun tebeeleri ucun cox elverisli olardi yazirdi Xalq zulm saysiz vergiler boyundurugu altinda idi Qanunsuzluq derebeylik rusvetxorluq hokm sururdu Kendliler uzerine agir mukellefiyyetler yuklenmisdi Vergi yigimi beylerbeyine xan ve sultanlara sonsuz qazanc getirirdi Kend ve seherlerden artiqlamasi ile yigilan vergilerin hokmdar xezinesinin deyil yerli hakimlerin ilk once beylerbeyinin eline kecmesi bir qayda olmusdu 1702 ci ilde Sah Huseyn vergileri artirdi Bununla bagli olaraq 15 yasindan tutmus hami vergi sayimina alinmisdi Sahin fermani uzre sayimdan yayinib gizlenen bir kimse ele kecerdise oldurulurdu Her seye goz yetiren Volinski gundeliyinde bunu da yazmisdi Sefeviler dovletinin corek agasi sayilan Azerbaycanda tarlalar 7 ildir ekilmir olkede acliq var UsyanlarSah Huseynin ilk gorduyu tedbirlerden biri de bezi usyan etmis Beluc tayfalarina qarsi herbi quvve gondermesi olmusdur Gonderilmis qosunlarin sayesinde usyanlar bir qeder de olsa yatirildi Efqanistanda qalxan usyanlar yayilaraq Kirman vilayetine qeder gelib catmisdi Mir Uveys xan Hotaki hucum ederek Qendeharin Sefevi canisini Gergin xani oldurerek Qendehari ele kecirdi 1695 ci ilde kurdlerin kompakt yasadigi erazilerde de usyanlar basladi Bununla paralel olaraq Xorasana da ozbek hucumlari basladi Ozbek hucumlari neticesinde Xorasanin bezi hisseleri itirildi ve butun Xorasan demek olar ki yagmalandi Ozbeklerin Xorasan uzerine en boyuk yurusu ise 1710 cu ilde bas vermisdir Bu dovrde Fars korfezi terefinden de Sefeviler dovleti ucun tehluke meydana cixdi Beleki Sefevilerin hakimiyyeti altinda olan Behreyne Oman terefinden mutemadi dagidici yurusler teskil edilmeye baslandi Bu yurusleri teskil eden Oman imami Imam Seyfin teskilatciligi ile guclu donanma yaratmisdilar Bu donanma sayesinde neinki Behreyni ozlerine tabe etmis korfezdeki butun Sefevi adalarini ozlerine tabe ederek demek olar ki korfezi Sefevi dovletinin ticaret ede bilmemesi ucun qapamisdi Behreynin dini rehberi Seyx Mehemmed ibn Macid Omanlilarin yurusune qarsi gonderilmesini xahis etmesi ucun Isfahana getmis sahdan sexsen bunu xahis etmisdi Sah Huseyn Lutfeli xanin basciligi altinda qosun gonderse de deniz quvvesi olmadigina gore bu bas tutmamisdi Sefevi herbi quvvelerini Behreyne dasimaq ucun Portuqaliyadan yardim istenmisdi Portuqaliya ise bunun muqabilinde Sefevilerden xeyli pul istemisdi Lutfeli xan pul vermemek ucun fransizlarla danisiqlara baslamisdisa da bu da bir netice vermemisdi Sonda Lutfeli xan hec bir herbi emeliyyat kecirmeden Isfahana geri donmusdu Sahin dini siyaseti imperiya erazisinde yasayan dini azliqlari sunnileri xristianlari xususen ermenileri ve gurculeri zerdustleri ciddi sekilde narahat edirdi Sah Huseynin hakimiyyetinin ilk illerinden etibaren Mehemmed Baqir Meclisinin heyata kecirdiyi dini siyaset onun olumunden sonra varisi ve nevesi Mehemmed Huseyn terefinden heyata kecirilirdi Bir muddet sonra Sah Huseyn zerdustluyun qadagan edilmesini nezerde tutan emr verdi ve zerdustlere derhal Islam dinini qebul etmeleri emr edildi Butun bunlar imperiya erazisinde umumi naraziliqlara sebeb oldu 1717 1720 ci illerde sunni kurdler ve Sirvan bolgesinde yasayan sunniler usyana qalxdi Sirvanlilara Cenubi Dagistanlilarda qosuldu 1720 ci ilde Sirvan beylerbeyliyinin merkezi olan Samaxi ele kecirildi ve seherde yasayan sieler qetle yetirildi beylerbeyi ve ailesi qetle yetirildi Jonas Hanvey yazir ki seher tamamile talan edildi Azerbaycan usyanlar Sefevilere tabe olan butun eyaletleri kutlevi cixislar burumusdu Nufuzunu itirmis xanedana qarsi yonelmis bu cixislarin iki baslica ocagi yaranmisdi Bunlardan biri Efqanistan o biri ise Azerbaycan idi Her ikisinde ilkin cixislar 1709 cu ilde bas verdi Hemin ilde Tebriz usyana qalxdi Tezlikle Mugan sahsevenleri de ayaga qalxaraq merkezi Sefevi hokumetini tanimaqdan boyun qacirdilar 1711 ci ilde Car vilayeti usyan etdi Carlilar sah xezinesine vergilerden azad idiler Eksine Sefevi tebeeliyine qosulub serhed xidmetinde sayildiqlari ucun onlara sahin adindan iller boyu pul ile odenc verilirdi Sirvan beylerbeylerinin ozbasinaligi ile bu odencin kesilmesi onlari berk narazi salmisdi Carlilarin Seki ve Sirvana girmesi bir cox yerlerde kendlilerin onlara qosulmasi ile neticelendi Usyan bascilari xalqin naraziligindan varlanmaq ozlerine siyasi nufuz qazanmaq ucun istifade edirdiler Belelerinden Eres vilayetinin hakimi Eli Sultanin adini cekmek olar Osmanli sultaninin 1722 ci il tarixli fermaninda o Seki sultani adlandirilir Sefevi hokmdari sultan Huseynin verdiyi emrlere baxmayaraq Sirvan qosunu bu cixisi yatira bilmedi Eli Sultanin basciligi ile usyancilar Seki mahalinda hokumet qosununu ezdiler bu dgyusde Sirvan beylerbeyisi Heseneli xan olduruldu Usyanci desteler Gence Semkir Zeyem Qazax Semsedil bolgelerine basqin etdiler Gence beylerbeyisi Ugurlu xanin Semkir yaxinliginda onlarin qarsisini almaq istemesi de ugursuz oldu xanin qosunu meglub oldu Ozu ise Gence qalasina sigindi Seki hakimi Kicik xan da meglub edilerek olduruldu Tezlikle usyan rehberlerinden Haci Davud ad cixardi O Quba vilayetindeki Muskur mahalinin Dedeli kendinden idi Hecce getdikden sonra Serqi Qafqazda sunni dini rehberlerden biri olmus Qaytaq hakimi Ehmed xan ve Qaziqumuq hakimi Surxay xanla ittifaq yaratmisdi Onlar kutlevi usyan qaldiraraq Sirvan ve Dagistanda Sefevi hokmranligina son qoymaq isteyirdiler 1719 cu ilde Haci Davud tutulub Derbend qalasina salindi O biri il dustaqliqdan cixdiqdan sonra o muttefiqleri ile birlikde Sabran seherini tutub dagitdi Bu dagintidan sonra Sabran seheri yer uzunden silindi Buradan sonra Xudat qalasi alindi burada Ehmed xan Qaytaqli olduruldu Haci Davud ve Surxay xan buradan Baki qalasi uzerine hucuma kecdiler Baki hakimi Dergahqulu b y qaladan yarim fersex arali onlarin qosununu meglub etdi bu yer o dovrden Qanli Dere adlanir Samaxini ve Derbendi ele kecirmek cehdi de ugursuz oldu Efqan usyani Sah huseyn taxta kecdiyi vaxtdan etibaren efqanlar mutemadi olaraq usyan edirdiler Hele esrin evvellerinde Mir Mahmud Hotakinin atasi Mir Uveys Hoteki usyan qaldiraraq Qendehari Sefevilerden almisdi Mir Mahmud Hotakinin rehberliyi altinda toplasan efqanlar Sefevi dovletinin zeiflemesinden istifade ederek onlarin uzerine hucuma kecdiler Ilk hucumlarinin qarsisi Yezd ve Kirmanda alinsa da ikinci hucumun qarsisini almaq munkun olmadi Sah Huseyn efqan usyancilarin qarsisini almaq ucun qosun yigilmasi isine basladi Veliehd sahzadesi Tehmasib Mirzeni ordu toplamasi ucun simala gonderdi 50 minlik qosun teskil eden Sah Huseyn 1722 ci ilin mart ayinda Gulnabad adli yerde 20 minlik efqan ordusu ile uzlesdi Sefevi ordusu meglub oldu Sah Huseyn Isfahana qacdi Efqan ordusu Sefevi ordusunun geri cekilmesine inana bilmirdi ve bunu hansisa taktika ile elaqelendirdiklerine gore Sefevi ordusunu izlemediler Isfahani muhasireye alan efqan ordusu 8 ayliq muhasireden sonra seheri teslim aldilar Sah Huseyn ozu gelerek sahliq tacini Mahmudun basina qoydu ve onu Iranin yeni sahi elan etdi Xarici siyasetOsmanli imperiyasi ile munasibetler Sefevi dovletinin bu dovrde qerbde Osmanli dovleti ile hec bir problemi yox idi Dovletler arasinda mutemadi olaraq elci mubadilesi heyata kecirilirdi 1696 ci ilde Sefevi kesfiyyatcilarin merkezi dovlete verdikleri xeberlere esasen osmanlilarin basi Avropada berk qarismisdi Sefevi dovleti terefinden osmanlilara bir sefir getdi ve Sultan III Ehmedle gorusdu Maraqlidir ki III Ehmed sefirden getirdiyi esgerlerin onun huzurunda covqan oynamalarini istedi Onlar da oynadilar ve osmanlilarin sahi digerlerinden daha yaxsi oyun numayis etdiren iki nefere iyirmi esrefi miqdarindan en am verdi Sefir iki aydan bir az artiq muddetden sonra Sefevi dovletine qayitdi Sefevilerle osmanlilarin arasinda son sefir get geli efqanlarin usyani erefesinde oldu Hemin vaxt osmanlilar terefinden Sefevi dovletine sefir geldi ve yazdigi mufessel hesabatda Sefeviler dovletinin veziyetini cox bohranli ve dagilmaq erefesinde vesf etdi adli hemin sefirin sefernamesi kitabinda cap edilib Sah Sultan Huseynin Osmanlilarin sefiri vasitesile Osmanlilarin sahina gonderdiyi sifaris bu oldu Men ona dua edirem Onlar ata babadan cihad eden Xandirlar ve onlar hemise vaxtlarini kafirlerle muharibede keciribler ve onlara dua etmek bize vacibdir Rusiya carliginin Sefevi imperiyasi erazisine yurus etmesi ve Xezeryani vilayetlerin ekseriyyetini ele kecirmesi Osmanli imperiyasinin boyuk narahatligina sebeb olmusdu Rusiyanin yalniz onun tacirlerini oldurmus adamlardan qisas almaq meqsedinin olmasini bildirmesine baxmayaraq Xezeryani vilayetleri isgal etmesi Osmanli imperiyasini qeti addimlar atmaga vadar etdi Haci Davudu Krim xanlari seviyyesinde Samaxi hakimi kimi tanidi ve ona pasaliq remzleri gonderdi Rusiyanin yayindirici manevrleri ise yaramadi ve Osmanli qosunlari Kartli Kaxuetiya ve Tiflisi tutdu bunun ardinca Naxcivan Irevan ele kecirildi Rusiya ile danisiqlar yenine berpa edildi ve dekabr ayinda muqavile imzalanmasi prosesine start verildi 1724 cu ilde imzalanmis Istanbul sulhune esasen Sefevi torpaqlari Osmanli imperiyasi ile Rusiya carligi arasinda bolundu Bu dovrde ise 1722 ci ilde efqanlar Sefevi dovletinin paytaxtini ele kecirmis Sah Huseyn taxtdan salinmis oglu II Tehmasib ozunu sah elan etmisdi Rusiya carligi ile munasibetler Rus cari I Pyotr 1689 1725 Xezeryani bolgeleri ele kecirmeyi qerara aldi O Xezer denizini Rusiyanin daxili denizine cevirmeyi ve Serq olkeleri ile Xezer Volqa yolu ile ticaret etmeyi Serqle Qerb ticaretinde Rusiyanin vasiteciliyine nail olmagi planlasdirmisdi Oz yaxin adami A P Volinskiye kesfiyyat aparmagi tapsiran I Pyotrun esas meqsedi Xezerin qerb hissesini isgal etmek Cenubi Qafqazda mohkemlenmek idi A P Volinski karvan yollarini yol boyu otlaqlarin olmasini bu suvari qosun ucun lazim idi yerli qosunun mudafie qurgularinin veziyyetini oyrenmeli buradaki xristianlarla elaqe yaratmali idi Ona hemcinin burada rus ticaretinin inkisaf etdirilmesi perspektivinin oyrenilmesi de tapsirilmisdi 1721 ci ilin avqustunda Sirvan usyani zamani Samaxini ele keciren ve adamlarinin rus tacirlerini oldurmeleri Rusiyanin Xezeryani bolgeleri tutmaq planini qetilesdirdi I Pyotr onlari hem Rusiyanin hem de Sefevilerin umumi dusmeni elan etdi Bu zaman Haci Davud komek ucun Osmanli sultani II Ehmede 1703 1730 muraciet etdi sonra ise Istanbula gedib ozunun Sirvan hakimi tesdiq olunmasi ucun raziliq aldi Buna baxmayaraq Rusiya isgalciliq niyyetlerinden el cekmemisdi Evvela Rusiya iqtisadiyyatinin Azerbaycan xammalina boyuk ehtiyaci vardi Ikincisi de Rusiya osmanlilarin Cenubi Qafqazda Xezeryani bolgelerde mohkemlenmek cehdlerinin qarsisini almaga calisirdi 1722 ci iyunun 18 de I Pyotr Hesterxandan yuruse basladi Rus qosunlari iki istiqametde quru ve deniz yolu ile hereket edirdi Derbend yolu uzerinde Sultan Mahmudun hucumuna meruz qalmis ruslar bu hucumu def edib 6 kendi yandirdilar Isgalcilar bele dagidici basqinlarla yerli ehalini qorxutmaga calisirdilar Azerbaycan erazisine daxil olan I Pyotr zeiflemis Sefevi qosunu terefinden ciddi muqavimete rast gelmedi O dini amilden de meharetle istifade ederek Cenubi Qafqazin xristian ehalisine elan etdi ki bu yurusde meqsed onlari muselmanlarin zulmunden xilas etmekdir 1722 ci il iyunun 15 de I Pyotr Azerbaycan dilinde beyanname nesr etdirerek Sirvana ve Xezeryani bolgelere gondermisdi Beyannamede yene de rus ordusunun yurusunun esas sebebi ort basdir edilirdi I Pyotr Xezeryani bolgelerde yasayan sie ehalisini inandirmaga calisirdi ki o Sefevi sahinin dostudur yurusden onun meqsedi bu yerlerde emin amanliq yaratmaqdan ve rus tacirlerini qaret eden qiyamcilari cezalandirmaqdan ibaretdir Onun bu erazileri isgal etmek niyyeti yoxdur O riyakarcasina bildirirdi ki Sefevilere qarsi usyan eden feodallarin Osmanli turklerinin bu torpaqlari zebt etmesinin qarsisini alacaq burada Sefevilerin hakimiyyetini berpa edecekdir I Pyotrun bele hiylegerliyi ilk vaxtlar Xezeryani bolgelerde ehalinin bir qisminin Rusiyaya meyil etmesine sebeb oldu 1722 ci il avqustun 15 de rus eskadrasi Derbende catdi Avqustun 23 de piyada qosun da sehere daxil oldu Seherin naibi Imamqulu bey qalanin acarlarini rus carina teqdim etdi I Pyotr buradan senata gonderdiyi mektubda seherde semimi qarsilandigini bildirirdi lakin Azerbaycanin nufuzlu feodallari rus ordusuna muqavimet gostermeyin terefdari idiler Baki hakimi Mehemmed Huseyn bey ve onun terefdarlari oz guclerine hemcinin Haci Davudun komeyine arxalanaraq seheri qorumaq ve rus qosununu Baki qalasina buraxmamaq ezminde idiler Buna gore de Mehemmed Huseyn bey I Poytrun mektubunu getiren sexsi qebul etmir Bele bir vaxtda Avropada Isvec terefinden Rusiyaya qarsi yeni muharibe tehlukesi yaranir Diger terefden rus ordusunun Xezeryani bolgelere tecavuzu Osmanli dovletinde keskin etiraza sebeb olur Haci Davud daglarda qosun toplayaraq ruslarin hucumunun qarsisini almaga hazirlasir Bu cehetleri nezere alan ve geri qayitmaga telesen I Potr bu isi general mayor M Matyuskine tapsiraraq Sankt Peterburqa qayidir Osmanli ordusunun qarsisina qoyulan esas vezife ise ruslarin Sefevi dovletinin qerbini ve Cenubi Qafqazin serqini ele kecirmesine mane olmaq ilk novbede ise onlarin Bakini tutmasinin qarsisini almaq olur Sankt Peterburqa qayidan I Pyotr burada Osmanli ordusunun irelilemesi xeberini esidir Onun gosterisi ile 1722 ci ilin dekabrinda Rest seheri zebt edilir Rus eskadrasi 1723 cuu il iyulun 6 da Baki korfezine daxil olur Mehemmed Huseyn bey rus komandanliginin teslim olmaq teklifini redd ederek muqavimet gosterir Rus qosunu redd cavabi alan kimi seheri top atesine tutur ve 1723 cu il iyulun 23 de Baki zebt edilir M Matyuskin Baki hakimi Mehemmed Huseyn beyin guya Haci Davudla elaqede oldugunu behane getirerek onun hebs olunmasi haqqinda emr verir Mehemmed Huseyn bey hebs olunaraq evvelce Hesterxana sonra ise Roqacevske surgun edilir ve orada da vefat edir Knyaz I Baryatinski Bakinin komendanti teyin edilir I Pyotr Bakinin alinmasina hedsiz derecede sevinir ve onun gosterisi ile bu hadise Sankt Peterburqda yaylim atesi ile qeyd olunur Baki tutulduqdan sonra rus qosunu Salyani da asanliqla isgal edir Rusiyanin Xezeryani vilayetleri tutdugu zaman Sefeviler dovletinde de hakimiyyet deyisikliyi bas vermisdi Beleki 1722 ci ilin oktyabr ayinin 22 de Sah Huseyn efqan usyancilara tabe olmus ve Mir Mahmud Hotakini Iranin yeni sahi elan etmisdi lakin Sahzade Tehmasib Mirze Isfahandan qacmagi bacarmis ve Qezvinde ozunu yeni Sefevi sahi elan etmisdi 1723 cu il sentyabrin 12 de II Tehmasibin Peterburqa gonderdiyi elcisi Ismayil bey sahdan xebersiz olaraq Xezeryani bolgelerin Derbendden Gilana qeder olan torpaqlarin Rusiyaya birlesdirilmesi haqqindaki muqavileni ozbasina imzaladi Rusiya bunun evezinde Sefevi sahina efqanlarla muharibede yardim gostereceyini ohdesine gotururdu lakin II Tehmasib muqavileni tesdiq etmedi Belelikle 1722 1723 cu illerde Xezeryani bolgelerin Rusiya terefinden isgalinin birinci merhelesi basa catdi Esirlik ve olumu8 ay davam etdi Muhasire zamani seher ehalisi kuce itlerini bele kesib yemisdi Sonda Sah Huseyn butun sulalesi ile gederek Mir Mahmud Hotakiye teslim oldu ve onu Iranin yeni sahi elan etdi Ilk dovrlerde Mir Mahmud Hotaki Sah Huseynle hormetle davranirdi lakin bir gun xeber yayildi ki Sefevi sulalesi sahzadelerinden Sefi Mirze adli sahzade Isfahandan qacmisdir Bundan qezeblenen Mir Mahmud Hotaki 1725 ci ilin fevralinda butun Sefevi sahzadelerinin oldurulmesi emrini verir Sah Huseynden basqa Sah Huseyn buna mane olmaga calisarken yaralanir netice de iki az yasli oglunu olumden xilas ede bilir Mir Mahmud Hotaki 1725 ci ilin aprel ayinin 25 de deli olaraq vefat edir Mir Mahmud Hotakinin yerine kecen Esref xan ilk dovrlerde Sah Huseynle hormetle davranirdi Esref xan sah Huseynin qizi ile evlenmekle Iran cemiyyeti qarsisinda legitimlik qazanmaq isteyirdi Esref xanin Sefevi taxtina oturmasi onun Osmanli imperiyasi ile muharibesine sebeb oldu 1726 ci ilin payizinda Osmanli imperiyasinin Bagdad valisi Ehmed pasa Isfahana dogru irelilemeye basladi ve Esref xana mektub gondererek Iranin qanuni sahina qanuni hakimiyyetini geri qaytarmaga geldiyini bildirdi Buna cavab olaraq ise Esref xan Sah Huseynin basini keserek ona gondermis ve bu sozleri yazmisdir Umid edirem ki Ehmed pasa buna oz qilinci ve nizesi ile cavab verer Bu cur seraitde oldurulen Sah Huseynin olumunu Maykl Axvorthy bu cur tesvir edir Sah Huseyn olumuyle sagliginda hec vaxt vermediyi qeder sert cavab vermis oldu AilesiOglanlari Sahzade Mahmud Mirze 1697 8 fevral 1725 birinci ogul veliehd Sahzade Sefi Mirze 1699 8 fevral 1725 Sehzade Tehmasib Mirze II Sah Tehmasib Sahzade Mehr Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Heyder Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Selim Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Suleyman Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Ismayil Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Mehemmed Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Xelil Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Mehemmed Baqir Mirze o 8 fevral 1725 Sahzade Mehemmed Cefer Mirze o 8 fevral 1725 Seyid Murtuz Xelife Mirze Qizlari Raziya SultanQeydlerSultan titulu yox adidirMenbeIstinadlar Shah of Iran Ḥusayn I Faceted Application of Subject Terminology Husayn I Encyclopaedia Britannica ing An outline of the history of Persia during the last two centuries A D 1722 1922 Edward Granville Browne London Packard Humanities Institute seh 30 2012 03 10 tarixinde Istifade tarixi 2010 09 24 Eliyarli Suleyman Azerbaycan tarixi Baki Azerbaycan nesriyyati A 1996 Cambridge History of Iran Vol 6 pp 311 312 Nesiri Desture Sehriyaran Axworthy pp 29 30 Axworthy pp 30 31 Volinski Artemi Seyahetname Sankt Peterburq An Historical Account of the British Trade Over the Caspian Sea London 1762 T II S 146 Volynskij Artemij Petrovich 2021 07 29 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 08 Iran Under the Safavids Cambridge Cambridge University Press 2007 seh 246 ISBN 978 0521042512 In 171 5 the Tsar sent the 28 year old Artemii Petrovich Volynsky as ambassador to Shah Sultan Husayn Rayfield Donald Edge of Empires A History of Georgia Reaktion Books 2013 seh 225 ISBN 978 1780230702 In 1719 Volynsky Russian ambassador to Iran negotiated with William Bayne Fisher P Avery G R G Hambly C Melville The Cambridge History of Iran Volume 7 2017 09 11 at the Wayback Machine Cambridge University Press 10 okt 1991 ISBN 0521200954 p 319 Rusiyanin Xezeryani bogelere herbi yurusu 2021 09 25 tarixinde Istifade tarixi 2018 10 08 Axworthy pp 64 67 Axworthy pp 86 88 Edebiyyat Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm 2007 592 seh 56 seh illustrasiya Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh R I Dadasova Sefevilerin son dovru ingilisdilli tarixsunasliqda Baki Nurlan 2003 393 seh Xarici kecidlerVikimenbede Sultan Huseyn ile elaqeli melumatlar var Vikianbarda Sultan Huseyn ile elaqeli mediafayllar var Sultan HuseynSefeviler sulalesiDogum 1668 Vefat 1726Hakimiyyet titullariSelefleri Suleyman sah Sefevi titul 1694 1722 Xelefleri II Sah TehmasibXelefleri Mir Mahmud Hotaki Hotakiler dovleti SELEF Suleyman sah Sefevi Sah Sultan Huseyn Sefevi Sefeviler sulalesi XELEF II Sah Tehmasib