Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
1973 Çili hərbi çevrilişi (isp. Golpe de Estado en Chile de 1973) — 1973-cü il 11 sentyabr tarixində Çilidə baş vermiş hərbi çevriliş. Çevriliş nəticəsində Salvador Alyende hakimiyyətdən salınmış və Auqusto Pinoçetin rəhbərliyi altında hərbi xunta yaradılmışdır. Amerika Birləşmiş Ştatlarının icazəsi və dəstəyi ilə həyata keçirilmiş hərbi çevriliş nəticəsində, dünyada seçim yolu ilə hakimiyyətə gəlmiş ilk sosialist hökumət devrilmiş və əvəzində 17 il davam edəcək diktator hakimiyyəti qurulmuşdur.
Çilidə Alyende dönəmi
Salvador Alyende, 1970-ci ildə keçirilən prezident seçkiləri zamanı səslərin 36,3% toplayaraq prezident seçildi. Alyende prezident seçildikdən sonra genişmiqyaslı reform layihələrinin icrasına başladı. Keçirilməsi nəzərdə tutulan reformlardan ən önəmlisi sənayenin (xüsusən mis sənayesinin) üzərində dövlət nəzarətinin tətbiq edilməsi və torpağların yenidən bölüşdürlüməsi idi. Alyende tərəfindən həyata keçirilən reformlar, ilk illərdən etibarən çox uğurlu alındı və Çili iqtisadiyyatı 8.6% genişəndi. Ancaq bu uğurlu nəticələr növbəti cari ildə təkrarlanmadı və 1972-ci ildəki, 140% infilyasiya ölkə iqtisadiyyatını yararsız hala saldı. Ölkədə ərzaq qıtlığı yaşanmağa başladı və qara bazar şəbəkəsi sürətlə genişləndi. 1971 və 1972-ci illərdə dünya bazarında mis qiymətlərinin aşağı düşmsəi, ixracatının hardasa tamamilə ilə misdən ibarət olan Çili iqtisadiyyatına ağır zərbə vurdu.
1971-ci ildə Kuba dövlət başçısı Fidel Kastro, Çiliyə rəsmi səfər etdi. Dörd həftə davam etmiş səfər zamanı, Amerika Birləşmiş Ştatları başda olmaqla bir çox kapitalist ölkələr Çilinin Kuba kimi sosialist bir ölkə olmasından ehtiyat edirdilər. Ölkə iqtisadiyyatının ağır bir durumda olmasına baxmayaraq 1973-cü ildə keçirilən seçkilər zamanı Salvador Alyende səslərin 43% əldə etdi. Bu nəticə Alyendenin rəqiblərini razı salmadı və mühafizəkarlar, miliyyətçilər və Xristian demokratlar birləşərək Alyendeyə qarşı Demokrat koalisiyası adlı bir birlik yaratdılar. 1973-cü ildə ölkədə müxalifət və iqtidar arasında ki, problemlər daha da dərinləşdi, Çilidə bir çox siyasi krizlər yaşanmağa başladı.
1973-cü ilin 22 avqust tarixində Xristian demokratlar və Mühafizakarların nəzarətlərində olan Çili parlamentində Çili demokratiyasının məhv edilmə təhlükəsi adlı qanun layihəsi qəbul edildi. Parlament tərəfindən qəbul olunan qərarda, göstərilirdi ki, Salvador Alyende konstitusiyadan sui-istifadə edir və ölkədə diktatorluq yaratmaq niyyətindədir.
Mövcud problemi həll etmək və Çilidə yenidən demokratik bir hakimiyyət formalaşdırmaq üçün, ordunun məsələyə müdaxilə etməsi parlament tərəfindən tələb olunurdu. Salvador Alyende ölkə parlamentində qəbul edilən bu qanun layihəsinə 2 gündən sonra münasibət bildirdi. Alyende qəbul edilən bu qanunun Ölkənin xaricdəki nüfuzunu zədələmək və ölkə daxilidə ixtilaf yaratmağa hesablandığını bəyan etdi.
Çevriliş
1973-cü ilin 11 sentyabr tarixində, səhər saatlarından etibarən Çilinin paytaxtı Santyaqo şəhərində general Avqusto Pinoçet rəhbərliyində hərbi çevriliş başladı. Ölkədə silahlı qüvvələr qiyamçı birliklərə tabe edildi. Çili hava qüvvələri Prezident sarayı La Monedanı bombalamağa başladı və daha sonra əsgərlər prezident sarayına daxil oldular. Hərbi çevriliş zamanı Salvador Alyende intihar etdi. Çevrilişdən sonra Çili ordusunun rəhbəri elan edilən Avqusto Pinoçet hakimiyyətə gəldi. Bununlada Avqusto Pinoçetin 1990-cı ilə qədər davam edəcək, 17 illik diktatorluq dönəmi başladı.
ABŞ-nin rolu
Rəsmi Vaşinqton sosialist Salvador Alyendenin hakimiyyətə gəlməsindən narazı idi. Alyendenin ABŞ şirkətlərinin nəzarətində olan mis sənayesinin üzərində dövlət nəzarətinin bərpa edilməsi barədə cəhtləri, Amerikanın narazılığını daha da artırırdı. ABŞ prezidenti Riçard Niksonun dövlət katibi Henri Kissincer tərəfindən 1970-ci ilin 5 noyabr tarixində hazırlanan sənəddə Alyendenin hakimiyyətə gəlməsi Cənub yarım kürəsində rastlaşdığımız ən böyük problemlərdən biri kimi qiymətləndirilib. Bu səbəbdən ABŞ Salvador Alyendenin hakimiyyətdən salınması yolunda məxfi planlar hazırlamağa başladı.
1970-ci illər boyunca Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi Salvador Alyendenin siyasi rəqiblərini maliyyə yardımı edərək dəstəkləmişdir. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biridə, Alyendenin prezident seçilməsinin qarşısını almaqdan ibarət olmuşdur. Bu plan baş tutmadıqda, Alyendenin hərbi çevriliş yolu ilə hakimiyyətdən salıması ilə bağlı gizli işlər aparılmışdır. 1970-ci ilin 16 noyabr tarixində Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə Çilidə hakimiyyətin devilməsi üçün plan hazırlamaq göstərişi verilmişdir.
Amerika Birləşmiş Ştatları, 1964-1970-ci illər arasında Çili dövlətinə təxminən 1 milyard dollar həcmində maliyyə yardımı göstərmişdir. 1970-ci ildə Alyendenin hakimiyyətə gəlməsindən sonra bu maliyyə yardımları dayandırılmışdır. 1972 - 1973-cü illərdə dünya üzrə mis məmulatının qiymətinin düşməsi və ABŞ-nin göstərdiyi maliyyə yardımlarının dayandırlması kimi mühüm problemlər üst-üstə gəlincə Çili iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə düşmüşdür.
Ədəbiyyat
- Simon Collier & William F. Sater (1996). A History of Chile: 1808–1994. Cambridge: Cambridge University Press.
- Julio Faundez (1988). Marxism and democracy in Chile: From 1932 to the fall of Allende, New Haven: Yale University Press.
- Ignacio González Camus, ed. (1988). El día en que murió Allende (The day that Allende Died), Chilean Institute of Humanistic Studies (ICHEH) / CESOC.
- Anke Hoogvelt (1997). Globalisation and the postcolonial world, London: Macmillan.
- Thomas Karamessines (1970). Operating guidance cable on coup plotting in Chile, Washington: .
- (1979). "Dictatorships and Double Standards", , November, pp 34–45.
- (1970). National Security Decision 93: Policy Towards Chile, Washington: National Security Council.
- Richard Norton-Taylor (1999). "Truth will out: Unearthing the declassified documents in America which give the lie to Lady Thatcher's outburst", The Guardian, 8 July 1999, London.
- (1986). Socialism, Economics and Development, London: Allen & Unwin.
- James F. Petras & Morris H. Morley (1974). How Allende fell: A study in U.S.–Chilean relations, Nottingham: Spokesman Books.
- Sigmund, P.E. (1986). "Development Strategies in Chile, 1964–1983: The Lessons of Failure", Chapter 6 in I.J. Kim (Ed.), Development and Cultural Change: Cross-Cultural Perspectives, New York: Paragon House Publishers, pp. 159–178.
- Valenzuela, J.S., & Valenzuela, A. (1993). "Modernisation and Dependency: Alternative Perspectives in the Study of Latin-American Underdervelopment", in M.A. Seligson & J.T. Pass-Smith (Eds.), Development and Underdevelopment: The Political Economy of Inequality, Boulder: Lynnes Rienner, pp. 203–216.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
1973 Cili herbi cevrilisi isp Golpe de Estado en Chile de 1973 1973 cu il 11 sentyabr tarixinde Cilide bas vermis herbi cevrilis Cevrilis neticesinde Salvador Alyende hakimiyyetden salinmis ve Auqusto Pinocetin rehberliyi altinda herbi xunta yaradilmisdir Amerika Birlesmis Statlarinin icazesi ve desteyi ile heyata kecirilmis herbi cevrilis neticesinde dunyada secim yolu ile hakimiyyete gelmis ilk sosialist hokumet devrilmis ve evezinde 17 il davam edecek diktator hakimiyyeti qurulmusdur Cilide Alyende donemi1973 cu il 11 sentyabr seher saatlari Cevrilisciler terefinden Cili Prezident Binasi La Monedanin bombalanmasi Salvador Alyende 1970 ci ilde kecirilen prezident seckileri zamani seslerin 36 3 toplayaraq prezident secildi Alyende prezident secildikden sonra genismiqyasli reform layihelerinin icrasina basladi Kecirilmesi nezerde tutulan reformlardan en onemlisi senayenin xususen mis senayesinin uzerinde dovlet nezaretinin tetbiq edilmesi ve torpaglarin yeniden bolusdurlumesi idi Alyende terefinden heyata kecirilen reformlar ilk illerden etibaren cox ugurlu alindi ve Cili iqtisadiyyati 8 6 genisendi Ancaq bu ugurlu neticeler novbeti cari ilde tekrarlanmadi ve 1972 ci ildeki 140 infilyasiya olke iqtisadiyyatini yararsiz hala saldi Olkede erzaq qitligi yasanmaga basladi ve qara bazar sebekesi suretle genislendi 1971 ve 1972 ci illerde dunya bazarinda mis qiymetlerinin asagi dusmsei ixracatinin hardasa tamamile ile misden ibaret olan Cili iqtisadiyyatina agir zerbe vurdu 1971 ci ilde Kuba dovlet bascisi Fidel Kastro Ciliye resmi sefer etdi Dord hefte davam etmis sefer zamani Amerika Birlesmis Statlari basda olmaqla bir cox kapitalist olkeler Cilinin Kuba kimi sosialist bir olke olmasindan ehtiyat edirdiler Olke iqtisadiyyatinin agir bir durumda olmasina baxmayaraq 1973 cu ilde kecirilen seckiler zamani Salvador Alyende seslerin 43 elde etdi Bu netice Alyendenin reqiblerini razi salmadi ve muhafizekarlar miliyyetciler ve Xristian demokratlar birleserek Alyendeye qarsi Demokrat koalisiyasi adli bir birlik yaratdilar 1973 cu ilde olkede muxalifet ve iqtidar arasinda ki problemler daha da derinlesdi Cilide bir cox siyasi krizler yasanmaga basladi 1973 cu ilin 22 avqust tarixinde Xristian demokratlar ve Muhafizakarlarin nezaretlerinde olan Cili parlamentinde Cili demokratiyasinin mehv edilme tehlukesi adli qanun layihesi qebul edildi Parlament terefinden qebul olunan qerarda gosterilirdi ki Salvador Alyende konstitusiyadan sui istifade edir ve olkede diktatorluq yaratmaq niyyetindedir Movcud problemi hell etmek ve Cilide yeniden demokratik bir hakimiyyet formalasdirmaq ucun ordunun meseleye mudaxile etmesi parlament terefinden teleb olunurdu Salvador Alyende olke parlamentinde qebul edilen bu qanun layihesine 2 gunden sonra munasibet bildirdi Alyende qebul edilen bu qanunun Olkenin xaricdeki nufuzunu zedelemek ve olke daxilide ixtilaf yaratmaga hesablandigini beyan etdi Cevrilis1973 cu ilin 11 sentyabr tarixinde seher saatlarindan etibaren Cilinin paytaxti Santyaqo seherinde general Avqusto Pinocet rehberliyinde herbi cevrilis basladi Olkede silahli quvveler qiyamci birliklere tabe edildi Cili hava quvveleri Prezident sarayi La Monedani bombalamaga basladi ve daha sonra esgerler prezident sarayina daxil oldular Herbi cevrilis zamani Salvador Alyende intihar etdi Cevrilisden sonra Cili ordusunun rehberi elan edilen Avqusto Pinocet hakimiyyete geldi Bununlada Avqusto Pinocetin 1990 ci ile qeder davam edecek 17 illik diktatorluq donemi basladi ABS nin rolu11 sentyabr tarixinde seher saatlarinda cekilmis sekil Sekilde Salvador Alyende La Monedan binasindan cixir Bu sekil Alyendenin oldurulmesinden bir nece saat evvel cekilib ve Alyendenin son sekilidir Resmi Vasinqton sosialist Salvador Alyendenin hakimiyyete gelmesinden narazi idi Alyendenin ABS sirketlerinin nezaretinde olan mis senayesinin uzerinde dovlet nezaretinin berpa edilmesi barede cehtleri Amerikanin naraziligini daha da artirirdi ABS prezidenti Ricard Niksonun dovlet katibi Henri Kissincer terefinden 1970 ci ilin 5 noyabr tarixinde hazirlanan senedde Alyendenin hakimiyyete gelmesi Cenub yarim kuresinde rastlasdigimiz en boyuk problemlerden biri kimi qiymetlendirilib Bu sebebden ABS Salvador Alyendenin hakimiyyetden salinmasi yolunda mexfi planlar hazirlamaga basladi 1970 ci iller boyunca Merkezi Kesfiyyat Idaresi Salvador Alyendenin siyasi reqiblerini maliyye yardimi ederek desteklemisdir Merkezi Kesfiyyat Idaresinin qarsisinda dayanan esas meselelerden biride Alyendenin prezident secilmesinin qarsisini almaqdan ibaret olmusdur Bu plan bas tutmadiqda Alyendenin herbi cevrilis yolu ile hakimiyyetden salimasi ile bagli gizli isler aparilmisdir 1970 ci ilin 16 noyabr tarixinde Merkezi Kesfiyyat Idaresine Cilide hakimiyyetin devilmesi ucun plan hazirlamaq gosterisi verilmisdir Amerika Birlesmis Statlari 1964 1970 ci iller arasinda Cili dovletine texminen 1 milyard dollar hecminde maliyye yardimi gostermisdir 1970 ci ilde Alyendenin hakimiyyete gelmesinden sonra bu maliyye yardimlari dayandirilmisdir 1972 1973 cu illerde dunya uzre mis memulatinin qiymetinin dusmesi ve ABS nin gosterdiyi maliyye yardimlarinin dayandirlmasi kimi muhum problemler ust uste gelince Cili iqtisadiyyati iflic veziyyetine dusmusdur EdebiyyatSimon Collier amp William F Sater 1996 A History of Chile 1808 1994 Cambridge Cambridge University Press Julio Faundez 1988 Marxism and democracy in Chile From 1932 to the fall of Allende New Haven Yale University Press Ignacio Gonzalez Camus ed 1988 El dia en que murio Allende The day that Allende Died Chilean Institute of Humanistic Studies ICHEH CESOC Anke Hoogvelt 1997 Globalisation and the postcolonial world London Macmillan Thomas Karamessines 1970 Operating guidance cable on coup plotting in Chile Washington 1979 Dictatorships and Double Standards November pp 34 45 1970 National Security Decision 93 Policy Towards Chile Washington National Security Council Richard Norton Taylor 1999 Truth will out Unearthing the declassified documents in America which give the lie to Lady Thatcher s outburst The Guardian 8 July 1999 London 1986 Socialism Economics and Development London Allen amp Unwin James F Petras amp Morris H Morley 1974 How Allende fell A study in U S Chilean relations Nottingham Spokesman Books Sigmund P E 1986 Development Strategies in Chile 1964 1983 The Lessons of Failure Chapter 6 in I J Kim Ed Development and Cultural Change Cross Cultural Perspectives New York Paragon House Publishers pp 159 178 Valenzuela J S amp Valenzuela A 1993 Modernisation and Dependency Alternative Perspectives in the Study of Latin American Underdervelopment in M A Seligson amp J T Pass Smith Eds Development and Underdevelopment The Political Economy of Inequality Boulder Lynnes Rienner pp 203 216