Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bırranqa (saxa dilində bıran— təpə, dağ, silsilə) — Şərqi Sibirin ucqar şimalında, Krasnodar vilayəti ərazisində, Taymır yarımadasında yerləşən dağ sistemi. İstər Rusiya istərsə dünyanın şimal qütbünə ən yaxın dağ sistemidir.
| Bırranqa | |
|---|---|
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Mütləq hündürlüyü | 1125 m |
| Uzunluğu | 1100 km |
| Eni | 80 - 200 km |
| Hündür nöqtəsi | Lednikovaya dağı |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə |  Rusiya |
| | |
Dağ sustemi paralel və konusvari şəkildə silsilələr əmələ gətirir. Onların hündürlüyü 240-400 arasında dəyişir. Geniş platolarda isə hündürlük 900 metrə çatır. Silsilələr və platolar bir-birindən alcaq təpəliklərlə ayrılır. Burada dərin kanyonlar mövcuddur. Bırranqa dağları 1100 km məsafədə Kara dənizinə daxil olan Yenisey körfəzi sahillətindən başlayaraq Laptevlər dənizi sahillərinə qədər uzanır. Silsilənin ən enli hissəsi 200 km-dir. Dağlar 1736-cı ilə Vasili Pronçişevin rəhbərlik etdiyi zamanı kəşf edilmişdir.
Adının mənası
Bırranqa dağları ərazisinə hətta belə ayaq basmırdılar. Onlar bu yer haqqında deyirdilər: «Burada zalım ruhların çarlığı, daş və buz başqa hecnə yoxdur. Burada ölüm vardır». Nqanaslara görə «bırranqa» «çayların axdığı və iri daşları dolanaraq keçdiyi, mamır və şibyə ilə örtülmüş dağlardır». Bu ad ilk dəfə Aleksandr Middenforf tərəfindən xəritəyə salınmışdır.
Tarixi araşdırma
1736-ci ildə Vasili Pronçişev Taymır yarımadası sahillərini üzərkən şərq hissədə Bırranqa dağlarını aşkarlayır. 1739-cu ildə qışlamaq məqsədi ilə Taymırın şərq sahillərinə yan almışdı. O və onun komandası yarımadanı araşdırmağa cəhd göstərir. Bosman Medvedevin komandası Pyasin çayı vadisini araşdırır. Geodeziyaçı Nikifor Çekin it xizəklərində 1740-cı ilin aprelində Taymır gölünə çatır. Buradan isə Bırranqa dağlarını Taymır çayının vadisi ilə keçir. O, özünün gündəliyində ilk dəfə dağların mərkəzi hissəsi haqqında məlumat vermişdir. 1741-ci ilin aprel-may ayları isə Xritov Larsen Taymır çayı ilə Bırranqa dağlarını keçmişdir. Laptev isə bu hissə haqqında rəsmi məlumatı verir...
1843-ci ildə Bırranqa dağlarını Aleksandr Middendorf tətqiq etmişdir. Xritov Laptevin yazılarına əməl edərək tarixdə ilk dəfə Bırranqa dağlarının xəritəsini tərtib etmişdir. İlk dəfə o dağları bırranqa adı ilə xəritəyə daxil edir. Təbii ki, nqanasların verdiyi adı eyni ilə tətbiq etmişdir. 1915-ci ildə Bırranqanın cənub-qərbini Nikifor Beqiçev tətqiq etmişdir. XX əsrin ortalarına qədər Bırranqa dağları olduqca zəif araşdırılır. 1950-ci ildə təsadüf nəticəsində 900 metr yüksəklikdə dağ buzlağı aşkarlanır. Buna qədər düşünülürdü ki, burada buzlaq yoxdur. 1967-ci ildə dağların əlçatmaz bölbələri tətqiq edilmişdir.
Relyefinin quruluşu
Bırranqa dağları Ural dağları ilə eyni dövrdə meydana gəlmişdir. Bırranqanın ərazisi üç yerə bölünür:qərbi, mərkəzi və şərqi. Qərb hissə Yenisey körfəzi ilə Pyasin çayı arasında yerləşir. Hündürlüyü 250-320 metr arasında dəyişir. Mərkəzi hissə Pyasindən Taymır çayı qədər uzanır və 400-600 metr arasında dəyişir. Taymırdan şərqdəki ərazilər isə şərq hissə adlamır. Burada hündürlük 600-1125 metr təşkil edir. Şərq hissədə müasir buzlaqlar yerləşir. Onların ümumi sahəsi 30 km² təşkil edir. Onlar 600-900 metr yüksəkliklərdən başlayır.
Uzun zaman düşünülürdü ki, silsilənin ən hündür zirvəsi 1146 metr olan Lednikovaya dağı hesab edilird. Sonradan bu zirvənin hündürlüyü 1119 olması məlum olur. Dağların ən hündür zirvəsi 1125 metr olan Lednikovayadan 100 km şərqdə yerləşən dağdır. Dağlar çoxlu sayda cərgələr əmələ gətirir. Dəniz sahili əraxilərdə sıldırımlar yaxınlığında Laqunlar meydana gəlmişdir.
Qağlar giı, alevrolit, çınqıl, dolerit, əhəng daşı və azda olsa mərmərə rast gəlinir. Burada daimi qrut buzların qalınlığı cənubda 200 metr, şərq hissəsə isə 300-400 metr arasında dəyişir. Bəzi hissələrində qalınlıq 1000 metrə qədər çatır. Qrunt buzlaqlarda temperatur −10 ; −15 °C arasında dəyişir. Temperaturun birdən enişi daşlarda çatlar meydana gətirir. 1960-cı illərə qədər dağ ərazisində sıx çay şəbəkəsinin olması ehtimal edilirdi. Ancaq araşfırmalar bunun əksini göstərmişdir. Cənub hissələrdə çoxlu sayda göl vardır. Ən iri gölü Taymır gölüdür. Digər gölləri: , , .
İqlimi
İqlimi sərtdir. Olduqca kəskin kontinentaldır. Sərt qışa və qısa yaya malikdirdir. Dolqanlar dağları «Ölülər ölkəsi» adlandırırlar. Yanvarda orta temperatur −35 °C, iyulda isə +3-5 °C təşkil edir. Yaz iyunda başlayır. Sentyabrda qış başlayır. Şərqində temperatur qərbinə nisbətdə daha soyuqdur. İl ərzində 100–400 mm arası yağıntı düşür. Yağıntının yarısı qardır. Ən çox yağıntı yaya təsadüf edir. Adədən sentyabrdan noyabra qədər və iyunda daha çox yağıntı düşür. Fevral-apreldə ən az yağıntı düən dövrdür.
Qar örtüyü ilk qarın yağmasından tutmuş mayın sonları və iyunun əvvələrinə qədər qalər. Bu müddət 270 gündür. Qar qatının qalınlığı 70-90 sm arasında dəyişir. Halbuki bəzi hissələrdə bu qalınlıq küləyin təsiri ilə 2 metrə çatır. İlin 80 günü 17 m/s təşkil edir. Qışda küləyin orta sürəti 7 m/s-dir.
Bitki və heyvanlar aləmi
Cənub ətəklərində tundra, şimal ətəklərində 500—700 metr yüksəklikdə arktik tundra və daha yüksəkliklərdə isə arktik səhralar və buzlaqlar yayılmışdır. hövzəsində dünyada şimal qütbünə yaxın ən kol bitkilərindən təşkil olunan cəngəllikdir. Koluqlar əsasən söyüd və qızılağac ibarətdir. Qayalıqlarda (500–700 m) nadir hallarda şibyələrə rast gəlinir.
Ən çox yayılan kiçik canlılar arasında lemminqlər üstünlük təşkil edir. Birada onların iki növünə rast gəlinir: və . Onlar bölgədə yırtıcıların əsas qidasını təşkil edir. Burada belə görünür. Qayalıqlar yaxınlığında rast gəlmək olar.
Ən geniş yayılmış yırtıcı tülküdür. Ən irisi isə canavardır. Onlar gizli həyat sürdüyündən sayları dəqiq bilinmir. nadir hallarda rast gəlinir.
Çütdırnaqlılardan burada şimal maralı və Müşk öküzü yayılmıdır. Şimal maralları aprel-may ayları Bırranq dağlarına, avqust-sentyabr ayları isə geriyə miqrasiya edir. Onların sayı on minlərlə ölçülür. Müşk öküzləri isə 1974-cü ildə ki bölgəyə gətirilmişdir. Harırda Şərq hissədə sayları daha çoxdur. 2000-ci ildə sayları 2000 baş olmuşdur. Sayları ildən-ilə artır. Əsasən hövzəsində cəmləşmişlər. Dağlarda ördəklər, qazlar, , qağayılar, qırmızıdöş qaz, və ağ kəkliklərə rast gəlmək olur. Adi şimal sərçəsi Bırranqa dağlarında yuva quran yeganə quşdur (400 m).
Ərazisinin bir qismində Böyük Arktik qoruğu və yerləşir.
Faydalı qazıntıları
Zəif öyrənilməsi və faydalı qazıntıların çıxarılmasının çətinliyi səbəbindən buradan heç bir yeraltı sərvət çıxarılmır. Potensialı isə olduqca zəngindir. Qiymətli metallardan ən əsası qızıldır. Burada üstəlik sink, gümüş, Qurğuşun ehtiyatları vardır. Böyük ehtimal ki, burada uran belə mövcuddur.
Yanacaq tipli faydalı qazıntılar arasında zəngin daş kömür və ehtiyatları vardır.
Mənimsənilməsi
Regionda yaşayış məntəqəsi yoxdur. Öndalıq və vadi ərazilərində maralçılıq inkişaf etmişdir. Burada dağ turizmi təşkil mövcuddur. İnsanlar Taymır gölünün sahilidə yerləşən qütb stansiyası mövcuddur. Dağların ərazisinə ancaq Norilsk, Dikson və Xatanqadan helikopterlə gəlmək mümkündür.
İstinadlar
- [ölü keçid] O dağlar ki, hansıki fəth etmək olmur — [Zavolyarnaya pravda. № 55 ; 18.04.2008]
- . 2013-12-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-18.
- Троицкий В. А. Географические открытия Н. А. Бегичева на Таймыре. 2020-09-30 at the Wayback Machine //Летопись Севера, т. 8. М., Мысль
- "Bırranqa dağları". 2023-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-24.
- По данным государственного водного реестра Ниркайка-Тари 2018-12-09 at the Wayback Machine (rus.)
Mənbə
- L. Qavaruxov - Bırannanqa dağları
- Məqalə[ölü keçid]
- Məqalə
- Bırranqa dağları
- «Bırranqa dağları» şəkillər
- Qərbi Bırranqa
- Taymır qoruğunun bitkilər aləmi 2005-02-22 at the Wayback Machine
- Taymır qoruğunun heyvanlar aləmi 2005-02-22 at the Wayback Machine
- SSRİ relyefi 2012-01-11 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Birranqa saxa dilinde biran tepe dag silsile Serqi Sibirin ucqar simalinda Krasnodar vilayeti erazisinde Taymir yarimadasinda yerlesen dag sistemi Ister Rusiya isterse dunyanin simal qutbune en yaxin dag sistemidir BirranqaUmumi melumatlarMutleq hundurluyu 1125 mUzunlugu 1100 kmEni 80 200 kmHundur noqtesi Lednikovaya dagiYerlesmesi74 29 16 sm e 96 01 43 s u Olke RusiyaBirranqa Dag sustemi paralel ve konusvari sekilde silsileler emele getirir Onlarin hundurluyu 240 400 arasinda deyisir Genis platolarda ise hundurluk 900 metre catir Silsileler ve platolar bir birinden alcaq tepeliklerle ayrilir Burada derin kanyonlar movcuddur Birranqa daglari 1100 km mesafede Kara denizine daxil olan Yenisey korfezi sahilletinden baslayaraq Laptevler denizi sahillerine qeder uzanir Silsilenin en enli hissesi 200 km dir Daglar 1736 ci ile Vasili Proncisevin rehberlik etdiyi zamani kesf edilmisdir Adinin menasiBirranqa daglari erazisine hetta bele ayaq basmirdilar Onlar bu yer haqqinda deyirdiler Burada zalim ruhlarin carligi das ve buz basqa hecne yoxdur Burada olum vardir Nqanaslara gore birranqa caylarin axdigi ve iri daslari dolanaraq kecdiyi mamir ve sibye ile ortulmus daglardir Bu ad ilk defe Aleksandr Middenforf terefinden xeriteye salinmisdir Tarixi arasdirma1736 ci ilde Vasili Proncisev Taymir yarimadasi sahillerini uzerken serq hissede Birranqa daglarini askarlayir 1739 cu ilde qislamaq meqsedi ile Taymirin serq sahillerine yan almisdi O ve onun komandasi yarimadani arasdirmaga cehd gosterir Bosman Medvedevin komandasi Pyasin cayi vadisini arasdirir Geodeziyaci Nikifor Cekin it xizeklerinde 1740 ci ilin aprelinde Taymir golune catir Buradan ise Birranqa daglarini Taymir cayinin vadisi ile kecir O ozunun gundeliyinde ilk defe daglarin merkezi hissesi haqqinda melumat vermisdir 1741 ci ilin aprel may aylari ise Xritov Larsen Taymir cayi ile Birranqa daglarini kecmisdir Laptev ise bu hisse haqqinda resmi melumati verir Birranqa daglarini dunyaya tanidan sexs 1843 ci ilde Birranqa daglarini Aleksandr Middendorf tetqiq etmisdir Xritov Laptevin yazilarina emel ederek tarixde ilk defe Birranqa daglarinin xeritesini tertib etmisdir Ilk defe o daglari birranqa adi ile xeriteye daxil edir Tebii ki nqanaslarin verdiyi adi eyni ile tetbiq etmisdir 1915 ci ilde Birranqanin cenub qerbini Nikifor Beqicev tetqiq etmisdir XX esrin ortalarina qeder Birranqa daglari olduqca zeif arasdirilir 1950 ci ilde tesaduf neticesinde 900 metr yukseklikde dag buzlagi askarlanir Buna qeder dusunulurdu ki burada buzlaq yoxdur 1967 ci ilde daglarin elcatmaz bolbeleri tetqiq edilmisdir Relyefinin qurulusuBirranqa daglari Ural daglari ile eyni dovrde meydana gelmisdir Birranqanin erazisi uc yere bolunur qerbi merkezi ve serqi Qerb hisse Yenisey korfezi ile Pyasin cayi arasinda yerlesir Hundurluyu 250 320 metr arasinda deyisir Merkezi hisse Pyasinden Taymir cayi qeder uzanir ve 400 600 metr arasinda deyisir Taymirdan serqdeki eraziler ise serq hisse adlamir Burada hundurluk 600 1125 metr teskil edir Serq hissede muasir buzlaqlar yerlesir Onlarin umumi sahesi 30 km teskil edir Onlar 600 900 metr yuksekliklerden baslayir Uzun zaman dusunulurdu ki silsilenin en hundur zirvesi 1146 metr olan Lednikovaya dagi hesab edilird Sonradan bu zirvenin hundurluyu 1119 olmasi melum olur Daglarin en hundur zirvesi 1125 metr olan Lednikovayadan 100 km serqde yerlesen dagdir Daglar coxlu sayda cergeler emele getirir Deniz sahili eraxilerde sildirimlar yaxinliginda Laqunlar meydana gelmisdir Qaglar gii alevrolit cinqil dolerit eheng dasi ve azda olsa mermere rast gelinir Burada daimi qrut buzlarin qalinligi cenubda 200 metr serq hissese ise 300 400 metr arasinda deyisir Bezi hisselerinde qalinliq 1000 metre qeder catir Qrunt buzlaqlarda temperatur 10 15 C arasinda deyisir Temperaturun birden enisi daslarda catlar meydana getirir 1960 ci illere qeder dag erazisinde six cay sebekesinin olmasi ehtimal edilirdi Ancaq arasfirmalar bunun eksini gostermisdir Cenub hisselerde coxlu sayda gol vardir En iri golu Taymir goludur Diger golleri IqlimiIqlimi sertdir Olduqca keskin kontinentaldir Sert qisa ve qisa yaya malikdirdir Dolqanlar daglari Oluler olkesi adlandirirlar Yanvarda orta temperatur 35 C iyulda ise 3 5 C teskil edir Yaz iyunda baslayir Sentyabrda qis baslayir Serqinde temperatur qerbine nisbetde daha soyuqdur Il erzinde 100 400 mm arasi yaginti dusur Yagintinin yarisi qardir En cox yaginti yaya tesaduf edir Adeden sentyabrdan noyabra qeder ve iyunda daha cox yaginti dusur Fevral aprelde en az yaginti duen dovrdur Qar ortuyu ilk qarin yagmasindan tutmus mayin sonlari ve iyunun evvelerine qeder qaler Bu muddet 270 gundur Qar qatinin qalinligi 70 90 sm arasinda deyisir Halbuki bezi hisselerde bu qalinliq kuleyin tesiri ile 2 metre catir Ilin 80 gunu 17 m s teskil edir Qisda kuleyin orta sureti 7 m s dir Bitki ve heyvanlar alemiCenub eteklerinde tundra simal eteklerinde 500 700 metr yukseklikde arktik tundra ve daha yuksekliklerde ise arktik sehralar ve buzlaqlar yayilmisdir hovzesinde dunyada simal qutbune yaxin en kol bitkilerinden teskil olunan cengellikdir Koluqlar esasen soyud ve qizilagac ibaretdir Qayaliqlarda 500 700 m nadir hallarda sibyelere rast gelinir En cox yayilan kicik canlilar arasinda lemminqler ustunluk teskil edir Birada onlarin iki novune rast gelinir ve Onlar bolgede yirticilarin esas qidasini teskil edir Burada bele gorunur Qayaliqlar yaxinliginda rast gelmek olar En genis yayilmis yirtici tulkudur En irisi ise canavardir Onlar gizli heyat surduyunden saylari deqiq bilinmir nadir hallarda rast gelinir Musk okuzu Birranqa daglarinin yeni sakini Cutdirnaqlilardan burada simal marali ve Musk okuzu yayilmidir Simal marallari aprel may aylari Birranq daglarina avqust sentyabr aylari ise geriye miqrasiya edir Onlarin sayi on minlerle olculur Musk okuzleri ise 1974 cu ilde ki bolgeye getirilmisdir Harirda Serq hissede saylari daha coxdur 2000 ci ilde saylari 2000 bas olmusdur Saylari ilden ile artir Esasen hovzesinde cemlesmisler Daglarda ordekler qazlar qagayilar qirmizidos qaz ve ag kekliklere rast gelmek olur Adi simal sercesi Birranqa daglarinda yuva quran yegane qusdur 400 m Erazisinin bir qisminde Boyuk Arktik qorugu ve yerlesir Faydali qazintilariZeif oyrenilmesi ve faydali qazintilarin cixarilmasinin cetinliyi sebebinden buradan hec bir yeralti servet cixarilmir Potensiali ise olduqca zengindir Qiymetli metallardan en esasi qizildir Burada ustelik sink gumus Qurgusun ehtiyatlari vardir Boyuk ehtimal ki burada uran bele movcuddur Yanacaq tipli faydali qazintilar arasinda zengin das komur ve ehtiyatlari vardir MenimsenilmesiRegionda yasayis menteqesi yoxdur Ondaliq ve vadi erazilerinde maralciliq inkisaf etmisdir Burada dag turizmi teskil movcuddur Insanlar Taymir golunun sahilide yerlesen qutb stansiyasi movcuddur Daglarin erazisine ancaq Norilsk Dikson ve Xatanqadan helikopterle gelmek mumkundur Istinadlar olu kecid O daglar ki hansiki feth etmek olmur Zavolyarnaya pravda 55 18 04 2008 2013 12 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 18 Troickij V A Geograficheskie otkrytiya N A Begicheva na Tajmyre 2020 09 30 at the Wayback Machine Letopis Severa t 8 M Mysl Birranqa daglari 2023 07 04 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 24 Po dannym gosudarstvennogo vodnogo reestra Nirkajka Tari 2018 12 09 at the Wayback Machine rus MenbeL Qavaruxov Birannanqa daglari Meqale olu kecid Meqale Birranqa daglari Birranqa daglari sekiller Qerbi Birranqa Taymir qorugunun bitkiler alemi 2005 02 22 at the Wayback Machine Taymir qorugunun heyvanlar alemi 2005 02 22 at the Wayback Machine SSRI relyefi 2012 01 11 at the Wayback Machine