Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səfəvi–Şeybani müharibəsi — 1510-cu ildən etibarən Şeybanilər xanlığı və Səfəvilər İmperiyası arasında baş vermiş və Səfəvi qalibiyyəti ilə nəticələnmiş müharibə. Müharibə zamanı Şeybani ordusuna Məhəmməd Şeybani, Səfəvi ordusuna isə Şah İsmayıl Xətai rəhbərlik edirdi. Səfəvilər dövləti müharibədən qalib çıxmış, Məhəmməd Şeybani isə Mərv döyüşündə həlak olmuşdur.
| Səfəvi-Şeybani müharibəsi | |||
|---|---|---|---|
| Məhəmməd Şeybaninin hərbi yürüşləri | |||
 Şah İsmayıl və Şeybani xanı arasındakı döyüş (Muin Musəvvir, təx. 1688) | |||
| Tarix | 1510–cı ildən başlayaraq | ||
| Yeri | Böyük Xorasan | ||
| Səbəbi | Şeybanilərlə Səfəvilər arasındakı rəqabət | ||
| Nəticəsi | Səfəvi dövlətinin qələbəsi. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
1510-cu ildə başlamış hərbi əməliyyatlar uzun müddət davam etmişdir.
Mərv döyüşündə xilas olunan əsirlərdən biri Zahirəddin Məhəmməd Baburun bacısı idi. Bu hadisədən sonra Şah İsmayıl və Böyük Moğol İmperiyası arasında dostluq yaranmışdır.
Münaqişə
Münaqişənin başlanması
1500-cü ildə Şeybani sülaləsi Buxara xanlığının əsasını qoydu. Bu dövlətin paytaxtı Səmərqənd şəhəri id. Bir qədər keçdikdən sonra Şeybanilər Məvaraünnəhr, Xarəzm, hətta Xorasanın önəmli bir hissəsini ələ keçirdilər. Səfəvi dövləti və ya Dövlət-e Qızılbaş dövləti də 1501-ci ildə yaradılmış və öz növbəsində o da, ətraf bölgələr hesabına genişlənməyə başlamışdı. Dövlətin əsasını türk Səfəvi sülaləsi qoymuşdu.
Şeybani xan (Məhəmməd Şeybani) işğallar nəticəsində Xorasana çatdıqdan sonra I Şah İsmayılla müharibənin çox da uzaqda olmadığı bəlli oldu. Şeybani xan və İsmayıl bir-birilərinə hədə-qorxu dolu məktublar göndərirdi. Şeybani xan, Şah İsmayıldan "şiə bidətçiliyi"ndən əl çəkməyi, əks halda özünün Xorasana yürüş edəcəyini bildirirdi. Şah İsmayıl isə, Xorasana olan yürüşlərin dərhal dayandırılmasını istəyirdi. Şah ismayıla özünün Çingiz xan soyundan gəldiyini və beləliklə, "hökmdarlığın və qılıncın varisi" vurğulayan Şeybani xan, keçmiş impeirya olan Teymurilərin torpaqlarına öz iddiasını ortaya qoyurdu. Səfəvi Şah İsmayıl Şeybanilərin hərbi uğurlarından narahatlıq duymağa başlamışdı. Bu məsələdə hərbi-siyasi maraqlardan başqa, dini mübarizə də var idi. Buna görədir ki, Şeybanilərin Səfəvi dövləti ərazisinə olan yürüşlər "kafirlərə qarşı yürüş" kimi qiymətləndirilir, "qazavat" adlandırılırdı. Şiələrin kafir olduğu düşüncəsi Şeybani dövlətinin ictimai fikrində də qəbul edilmiş düşüncələrdən idi. Xorasana edilən yürüşlərdə iştirak etmiş şəxslərə "Əbü-l-qazi" (iman döyüşçüsü) deyilirdi. Beləliklə, Yakubovskiyə görə, Səfəvi coğrafiyası ilə Türküstan arasında 900 ildir mövcud olan qarşılıqlı əlaqələr yerini qarşılıqlı yürüşlərə buraxmışdı.
Həmçinin Şeybanilər Səfəvi imperiyası ərazilərinə olan hücumlara legitimlik qazandırmaq üçün din fətvalardan da istifadə etmişdirlər. Bu fətvalar kafir adlandırılan Səfəvilər üzərinə olan hücumlara bir növ "hüquqi baza" yaradırdı. Bu tip fərvan qəbul edən ilk hökmdar II Abdullah xan (1583–1598) olmuşdur. Öz dövlətinin sərhədlərini genişləndirmək etdiyi hücumlar nəticəsində o, Xorasanın içlərinə doğru irəliləmiş və Heratı ələ keçirmişdi. Bu zaman regionda yaşayan insanların xeyli hissəsi Buxaraya əsir kimi köçürülmüşdür.
Mərv döyüşü
Məvarünnəhrdə 1495-ci ildə Şeybani özbəklərinin hakimiyyətə gəlməsindən sonra, xanları Şeybani xan Heratdakı Teymuri torpaqlarını özünə birləşdirmək üçün fürsət gözləyirdi. 1507-ci ildə Özbək xanın yerdə qalan Teymuri torpaqlarını da ələ keçirməsiylə bu fürsət yarandı. Şah İsmayılın yanına qaçmış və sarayına sığınmış Teymuri şahzadəsi Bədiüzzaman Mirzə onu Xorasana yürüş etməyə təhrik edir.
Şah İsmayılla müharibəyə hazırlaşarkən, Şeybani xan öz şimal-şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1510-cu ilin qışında Çingizilərdən olan Burunduk və Qasım xanların, yəni Qazax xanlığı üzərinə yürüş etdi. Lakin bu yürüşlər uğursuz oldu.
1510-cu ilin noyabrında birləşmiş Səfəvi ordusu şimal-şərq sərhədləri istiqamətində əməliyyatlara başladı. 1510-cu ildə Şeybani xan artıq Heratda idi. Şeybani xan hazaralarla olan döyüşdə uğursuz olmasından xəbər tutan Şah İsmayıl, Qərbi Xorasanı ələ keçirərək, sürətlə Herata doğru hücuma keçdi. Bu dönəm ərzində Səfəvilər Xorasanın Məşhəd, Nişapur, Tus və Səbzəvar kimi önəmli şəhərlərini Şeybanilərdən azad etdilər. Bu yürüşlərin başlanğıcında Şeybani xan Məşhəddən 300 km uzaqlıqda yerləşən Herat şəhərində idi və əlində olan ordu o qədər də güclü deyildi. Onun ordusunun əsas hissəsi şimalda yerləşən Məvaraünnəhrdə Amudərya çayı boyunca yerləşdirilmişdi və Qazax xanlığına qarşı olan yürüşlərini davam etdirirdilər.
Mümkün məğlubiyyət ehtimallarını öz yaxınları və vəzirləri ilə müzakirə edən Şeybani xan, Mərv şəhərində qalmağı və qala divarlarının da yardımı ilə özünü müdafiə etmək qərarına gəldi . Bu zaman müddətində Səfəvi ordusu ətraf bölgələri sürətlə ələ keçirməkdə idi və Mərvə getdikcə daha da yaxınlaşırdı.
Astrabad, ardıyca da Seraxs ələ keçirildi. Xorasandakı bütün özbək əmirləri Mərvə öz hökmdarlarının yanına gəldilər. Şeybani xan öz vassalları olan Buxara hakimi Übeydulla xana, Səmərqənd hakimi olan Məhəmməd Teymur Sultana müraciət edərək yardım göndərmələrini əmr etdi.
Bu zaman artıq Səfəvi ordusu çatmış və şəhəri mühasirəyə almışdı. Mərv uğurla müdafiə olunurdu və yaxın zamanda Buxaradan, Səmərqənddən yardım gələcəyinə ümid edirdi. Həmçinin mühasirəyə alan ordu da şəhəri ələ keçirə bilmirdi.
Qaynaqlara görə, Məhəmməd Şeybani xanın arvadlarından biri olan Ayşə Sultan Xanım və ya digər adı Moğol xanımın özbək cəmiyyətində böyüknüfuza malik idi. Qaynaq bildirir ki, kəngəşdə geri çəkilən Qızılbaş ordusuna hücum edib-etməməyi müzakirə edərkən, özbək əmirləri hücum etməməyi, Buxara və Səmərqənddən gələn köməkçi qüvvələrin çatması üçün 2–3 gün gözləməyi təklif etdilər. Bu zaman söz alan Moğol xanım, "və özbək olan siz qoxursunuz! Əgər siz qorxursunuzsa, mən özüm ordunu götürəcəm və onları izləəcəm. İndi ən doğru andır, birdə bunu kimi imkan olmayacaqdır" deyir. Moğol xanımın bu sözlərindən sonra hamı utanır və Qızılbaş ordusunu izləmə qərarı verilir. Bu qərar nəticəsində Şeybani xan canını itirdi.
1510-cu ilin dekabrında Məhəmməd Şeybani xan əlavə qüvvələrin gəlib çatmasını gözləmədən, Şah İsmayılın tələsinə düşərək şəhəri tərk etdi və İsmayılın ordusunu izləməyə başladı. İzləmə prosesi davam edərkən Şeybani xan, Şah İsmayılın ustalıqla onun üçün qurduğu tələyə düşdü. Mərv yaxınlığındakı Mahmudabad kəndində baş vermiş döyüşdə Şeybani xan da daxil olmaqla, özbək aristokratiyasının xeyli hissəsi həyatını itirdi. Şah İsmayılın Şeybanı xanı şəhərdən uzaqlaşdırmaq üçün qurduğu plan uğurlu oldu.
Gicduvan döyüşü
1507-ci ildə Teymurilər dövlətinin Şeybanilər tərəfindən ortadan qaldırılması Orta Asiyada güc dəyişikliklərinə səbəb olmuşdu. Teymuri nəslindən olan Fərqanə hakimi Babur ali Teymuri taxtını ələ keçirmək üçün mübarizə aparsa da, bunda uğursuz oldu. Bu məqsəd uğrunda onun ən yaxın tərəfdaşı isə, Səfəvi imperiyası idi. Lakin özbəkləri məğlub etməkdə uğursuz olan Babur, tədricən 1508-ci ildə ilk dəfə hücum edib, uğur əldə etdiyi Hindistana yönəldi. Bu yönəlmə özbəklərə qarşı Məvarəünnəhrdəki məğlubiyyətlərdən sonra daha da sürətləndi və sonda Böyük Moğol imperiyasının yaradılması ilə nəticələndi.
Kül Mələk döyüşündə özbəklərə məğlub olan Böyük Moğol hökmdarı Babur Şah İsmayıldan yardım istəyir. Biram xan Qaramanlının komandanlığında göndərilmiş yardımdan sona özbəklər Hisar adlanan bölgədən geri çəkilməyə məcbur olurlar. Bu qələbədən cəsarətlənnə Babur, Şah İsmayıla birləşərək özbəklə Məvarünnəhrdən tamamilə qovmağı təklif edir. Bu təklif istiqamətində Səfəvi ordusu Nəcmi Sani komandanlığında yardım üçün göndərilir.
Bəlxə çatdıqda Nəcm Sanibəy şəxsən Herat valisini, Xorasan əmirlərini və Bəlx xanı Biramı da götürərək Mavəraünnəhrə getməyə qərar verdi. Səfər əsnasında Nəcm Amudəryanı keçdi və tezliklə Baburla birləşərək, 60.000 nəfərlik güclü ordu yaratdı. Birləşmiş ordu Karşıda özbəklərə toqquşmaya girdi. Lakin sonda yürüşü Buxaraya qədər davam etdirib, oranı ələ keçirmək mümkün olmadı. Gicduvan adlanan yerdə iki ordu qarşı-qarşıya gəldi. Nəcm Saninin digər sərkərdələrlə məsləhətləşmədən verdiyi qərarlar Qızılbaş əmirlərində qəzəb yaratmışdı. Döyüşün əvvəllərində birləşmiş ordunun hərbi başçılarından biri olan Biram xan Qaramanlının oxla yararlanması Səfəv-Moğol ordusunda çaşqınlığa səbəb oldu. Sonda birləşmiş ordu məğlub oldu. Babur Hisara qaçdı. Döyüşdə Nəcm Sani öldürüldü. Bir ehtimala görə, Qızılbaş əmirləri ilə məsləhətləşmədən səhv qərarlar verməklə onların qəzəbinə səbəb olan Nəcm Sani döyüşdə çətin vəziyyətdə olarkən qızılbaşlar bilərəkdən ona yardım etməmişdir. Sağ qalan Qızılbaş ordusu cənuba enərək, çayı keçib Xorasana daxil olub, burada birləşdilər.
Bu döyüşdəki məğlubiyyət Baburun atalarının Fərqanədəki imperiyasını yenidən bərpa etmə cəhdlərinə tamamilə son qoydu. Qələbədən təsirlənən özbəklə Amudəryanı keçərək Xorasana yürüş etməyə başladılar. Bundan xəbər tutan Şah İsmayıl dərhal Xorasana irəlilədi və onun gəliş xəbəri özbəklərə çatan kimi tələsik geri çəkildilər. Şah İsmayıl, Xorasana olan özbək hücumunu dəf etdikdən sonra Gicduvandakı məlubiyyətdə günhakar bildiyi sərkərdələri edam etdirdi. Bu qələbə ilə taxtı zəifləməkdə olan Şeybanilər Buxara və Səmərqənddə hakimiyyətlərini davam etdirmə imkanı əldə etdilər.
Cam döyüşü
1512-ci ildəki Gicduvan döyüşündəki qələbədən sonra özbəklər öz mövqelərini qəti olaraq Məvaraünnəhrdə möhkəmləndirdilər. 1520-ci ildən başlayaraq isə, iki dövlət arasında Xorasan uğrundakə mübarizənin yeni mərhələsi başladı. 1526-cı ildə özbəklərin yeni hücumu yaşandı. Amudərya çayını keçən özbəklər Tus şəhərini ələ keçirdilər. 1527-ci ildə isə, Gürgan da ələ keçirildi. Ubeydulla xanın komandanlığı altında Heratı 7 ay mühasirə də saxlayan özbəklər I Təhmasibin yaxınlaşdığı xəbərini eşidən kimi gri çəkildilər.
1528-ci ildə yeni hücumu başladı. Şiələrə qarşı cihad elanı ilə başlayan yürüş zamanı o, çox böyük ordu toplamağı bacarmışdı. Özbək Şeybanilərinin ordusunun Xorasana yaxınlaşması xəbəri Səfəvi şahı I Təhmasibə çatdı. Səfəvilər tələsik ordularını səfərbər etdilər. Ordular arasındakı döyüş Xorasanın Cam vilayətinin Zurabad qəsəbəsində baş verdi. Döyüşün əvvəlində Səfəvi qoşunlarının cinahları özbəklərin hücumlarına məğlub olaraq bir qədər geri çəkildilər, lakin tab gətirə bildilər. Köməyə gələn Səfəvi qoşunlarının gücü sayəsində yenidən hücuma keçdilər. Günortadan sonra döyüş Səfəvilərin məğlubiyyəti ilə başa çatdı. I Təhmasib, sağ qalan kiçik ordusu ilə birlikdə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Düşmənin məğlub olacağına inanan Şeybani qoşunları sevinirdilər və onlar öldürülən əsgərlərdən qənimət (silah, texnika, at, yemək) toplamağa başladılar. Özbək qoşunları daha çox qənimət toplamaq üçün döyüş yerinin ətrafına səpələndilər.
Sonrakı döyüşlər
I Təhmasibin Zülfüqar xanın üsyanını yatırmaq üçün Bağdada getməsindən bir müddət sonra Ubeydulla xan yenidən Xorasana hücum etmək üçün hərəkətə keçdi və Məşhədin, daha sonra Xorasanın ən böyük şəhəri olan Heratı işğal etdi. 1529-cu ilin sonunda I Təhmasib yenidən 70.000 nəfərlik bir ordu ilə Xorasana gəldi və Heratı geri etdi. Bu dəfə ordusunun əhəmiyyətli bir hissəsini Xorasanda qoydu və Heratda şah idarə üsulu təyin edildi. 1531-ci ildə Herat yenidən özbəklər tərəfindən mühasirəyə alındı və çətinliklə də olsa köməklik nəticəsində xilas ola bildi.
Aramsız hücumlar, böyül orduların hərəkəti Xorasanda böyük narazılıqların və üsyanların meydana çıxmasına səbəb oldu. Xaosdan istifadə edərək 1534-cü ildə Ubaydulla xan yenidən Xorasana hücum etdi və 1535-ci ilin mayında Heratı yenidən işğal etdi. Məşhəd hakimi Sufi-Xəlifə Rumlu Herat kömək üçün gəlsə də, qoşunları Nişapur yaxınlığında özbəklər tərəfindən məğlub edildi, özü də öldürüldü. Ubeydulla xan Buxaraya — paytaxtına qayıtdı.
Vəfat etmiş Sufi-Xəlifə Rumlunun yerinə Xızır Çələbi təyin edildi. Bu təyinata etiraz əlaməti olaraq heratlılar üsyan qaldıraraq kömək üçün Ubeydulla xana müraciət etdilər. 1536-cı ilin martında Ubeydulla xan bir ordu ilə Herata gəldi və şəhəri mühasirəyə aldı. Beş aylıq mühasirədən sonra şəhər dağıdıldı və şəhərin Səfəvi müdafiəçiləri öldürüldü. Öz missiyasını başa vuran özbəklər, böyük səfəvi ordusunun yaxınlaşması barədə məlumat alaraq Buxaraya qayıtdılar. Sonrakı illərdə, 1543–1570-ci illər arasındakı dövrdə, özbəklər periyodik olaraq (15 dəfədən çox) Xorasana hücum etdilər, lakin xüsusi nəticələr əldə etmədilər. Çünki Səfəvi dövləti Şah Təhmasibin azyaşlı olmasından qaynaqlanan daxili qarışıqlıq mərhələsini başa vuraraq, feodal mübarizələrini durdurmağı bacarmış və Xorasanın özbəklərə qarşı müdafiəsini daha effektiv təşkil etməyə başlamışdı.
Nəticəsi
Məhəmməd Şeybaninin Mərv döyüşündə vəfat etməsindən sonra, Şeybanilər xanlığı çox zəifləyir. Məvaraünnəhrdə əsas güc olaraq isə Babur meydana çıxır. Lakin Şeybani xanın qardaşı oğlu Ubeydulla xan qısa zaman kəsiyində dövlətin əvvəlki gücünü bərpa etməyi bacarır. İnsanların sevgisini qazanmaqda usta olan Ubeydulla xan qısa zamanda Səfəviləri məğlub etməklə Şeybanilərin ayrıca güc kimi mövcuduyyətini zəmanət altına atır. Tarixçilər bu qələbəni böyük qiymətləndirirlər. Beləki, bu qələbə sayəsində özbəklər Səfəvi dövlətindən ayrıca müstəqilliklərini qorumaqla birlikdə, sünni kimliklərini qorumağa davam etmişdirlər.
Osmanlı imperiyası ilə Şeybanilərin bir ittifaqda hərəkət etməsi Səfəvi imperiyasını eyni anda iki cəbhədə mübarizə aparmağa vadar etməklə birlikdə, çox çətin vəziyyətə düşmsinə səbəb olurdu. Sultan Səlim dönəmində yaradılmış bu ittifaq sonrakı dövrdə də davam etmişdir. Ubeydulla xanın dövründə 1529 və 1536-cı illər olmaqla iki dəfə Herat ələ keçirilsə də, 5 dəfə (1524–25), (1526–28), (1529–31), (1532–33), (1535 −38) Xorasana yürüşlər təşkil edilsə də, sonda heç bir əməli uğur qazanılmadı.
İstinadlar
- Бартольд В. В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. II. Moskva. 1963. səh. 163.
- Savory, 2007. səh. 34
- (ingilis). onwar.com. 2019-03-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-06.
- "Medieval Persia 1040-1797". 2019-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 1 yanvar 2015.
- Holden, Eduard S. The Mogul Emperors of Hindustan (1398-1707 A.D). Yeni Dehli, Hindistan: Asian Educational Services. 2004. 74–76. ISBN .
- "www.warconflict.ru". www.warconflict.ru. 7 November 2020. 28 March 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 18 iyun 2022.
- Nicola di Cosmo, Allen J. Frank and Peter B. Golden. The Cambridge history of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press. 2009. səh. 292.
- Yuri Bregel. "BUKHARA iv. Khanate of Bukhara and Khorasan". iranicaonline.org. 2000. 2022-05-18 tarixində . İstifadə tarixi: 18 İyun 2022.
- По данным «Алам ара-и Сефеви». Туркменистан и туркмены в конце XV — первой половине XVI в. По данным «Алам ара-и Сефеви». Aşqabad: Elm. 1981. səh. 101-103.
- Mukminova R. G. The Shaybanids in History of civilizations of Central Asia. V. UNESCO publishers. Chahryar Adle and Irfan Habib. 2003. səh. 36.
- Riçards, Con F. The Mughal Empire. Cambridge University Press. 1995. səh. 6. ISBN . 2016-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-02.
- The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books. 2004. səh. 22. ISBN . 2013-05-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-02. (#first_missing_last)
- Balabanlilar, Liza. Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia. I.B.Tauris. 2012. səh. 2. ISBN . 2016-06-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-02.
- Boz, Suqata; Cəlal, Ayşə. Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Routledge. 2004. səh. 28. ISBN . 2019-12-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-06-02.
- Farooqi, Naimur Rahman. Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748 (ingilis). Idarah-i Adabiyat-i Delli. 1989. 2019-04-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-06-17.
- Erskine, William. A History of India Under the Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humáyun. Longman, Brown, Green, and Longmans. 1854. 325–327.
ghazhdewan.
- Erskine, William. A History of India Under Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humágun (ingilis). Longman, Brown, Green, and Longmans. 1854. 2022-06-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-06-17.
- Martin B. Dickson. Shah Tahmasp and the Uzbeks (The Duel for Khurasan with ʿUbayd Khan. 930-946/1524-1540. — USA, Princeton: Princeton University, 1958. — P. 456. Shah Tahmasp and the Uzbeks (The Duel for Khurasan with ʿUbayd Khan. 930-946/1524-1540. Princeton: Princeton University Press. 1958. səh. 456.
Mənbə
- Roger Savory. Iran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press. 2007. 288. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sefevi Seybani muharibesi 1510 cu ilden etibaren Seybaniler xanligi ve Sefeviler Imperiyasi arasinda bas vermis ve Sefevi qalibiyyeti ile neticelenmis muharibe Muharibe zamani Seybani ordusuna Mehemmed Seybani Sefevi ordusuna ise Sah Ismayil Xetai rehberlik edirdi Sefeviler dovleti muharibeden qalib cixmis Mehemmed Seybani ise Merv doyusunde helak olmusdur Sefevi Seybani muharibesiMehemmed Seybaninin herbi yurusleriSah Ismayil ve Seybani xani arasindaki doyus Muin Musevvir tex 1688 Tarix 1510 ci ilden baslayaraqYeri Boyuk XorasanSebebi Seybanilerle Sefeviler arasindaki reqabetNeticesi Sefevi dovletinin qelebesi Munaqise terefleriSefeviler Imperiyasi Teymuriler dovleti 1512 e qeder Seybaniler Osmanli imperiyasi Qazax xanligiKomandan lar Sah I Ismayil I Tehmasib Babur Mehemmed Seybani Kuckunci xan Kiston Qara Sultan Ebdulxair Sultan 1510 cu ilde baslamis herbi emeliyyatlar uzun muddet davam etmisdir Merv doyusunde xilas olunan esirlerden biri Zahireddin Mehemmed Baburun bacisi idi Bu hadiseden sonra Sah Ismayil ve Boyuk Mogol Imperiyasi arasinda dostluq yaranmisdir MunaqiseMunaqisenin baslanmasi 1500 cu ilde Seybani sulalesi Buxara xanliginin esasini qoydu Bu dovletin paytaxti Semerqend seheri id Bir qeder kecdikden sonra Seybaniler Mevaraunnehr Xarezm hetta Xorasanin onemli bir hissesini ele kecirdiler Sefevi dovleti ve ya Dovlet e Qizilbas dovleti de 1501 ci ilde yaradilmis ve oz novbesinde o da etraf bolgeler hesabina genislenmeye baslamisdi Dovletin esasini turk Sefevi sulalesi qoymusdu Seybani xan Mehemmed Seybani isgallar neticesinde Xorasana catdiqdan sonra I Sah Ismayilla muharibenin cox da uzaqda olmadigi belli oldu Seybani xan ve Ismayil bir birilerine hede qorxu dolu mektublar gonderirdi Seybani xan Sah Ismayildan sie bidetciliyi nden el cekmeyi eks halda ozunun Xorasana yurus edeceyini bildirirdi Sah Ismayil ise Xorasana olan yuruslerin derhal dayandirilmasini isteyirdi Sah ismayila ozunun Cingiz xan soyundan geldiyini ve belelikle hokmdarligin ve qilincin varisi vurgulayan Seybani xan kecmis impeirya olan Teymurilerin torpaqlarina oz iddiasini ortaya qoyurdu Sefevi Sah Ismayil Seybanilerin herbi ugurlarindan narahatliq duymaga baslamisdi Bu meselede herbi siyasi maraqlardan basqa dini mubarize de var idi Buna goredir ki Seybanilerin Sefevi dovleti erazisine olan yurusler kafirlere qarsi yurus kimi qiymetlendirilir qazavat adlandirilirdi Sielerin kafir oldugu dusuncesi Seybani dovletinin ictimai fikrinde de qebul edilmis dusuncelerden idi Xorasana edilen yuruslerde istirak etmis sexslere Ebu l qazi iman doyuscusu deyilirdi Belelikle Yakubovskiye gore Sefevi cografiyasi ile Turkustan arasinda 900 ildir movcud olan qarsiliqli elaqeler yerini qarsiliqli yuruslere buraxmisdi Hemcinin Seybaniler Sefevi imperiyasi erazilerine olan hucumlara legitimlik qazandirmaq ucun din fetvalardan da istifade etmisdirler Bu fetvalar kafir adlandirilan Sefeviler uzerine olan hucumlara bir nov huquqi baza yaradirdi Bu tip fervan qebul eden ilk hokmdar II Abdullah xan 1583 1598 olmusdur Oz dovletinin serhedlerini genislendirmek etdiyi hucumlar neticesinde o Xorasanin iclerine dogru irelilemis ve Herati ele kecirmisdi Bu zaman regionda yasayan insanlarin xeyli hissesi Buxaraya esir kimi kocurulmusdur Merv doyusu Sah IsmayilSeybani xan Mevarunnehrde 1495 ci ilde Seybani ozbeklerinin hakimiyyete gelmesinden sonra xanlari Seybani xan Heratdaki Teymuri torpaqlarini ozune birlesdirmek ucun furset gozleyirdi 1507 ci ilde Ozbek xanin yerde qalan Teymuri torpaqlarini da ele kecirmesiyle bu furset yarandi Sah Ismayilin yanina qacmis ve sarayina siginmis Teymuri sahzadesi Bediuzzaman Mirze onu Xorasana yurus etmeye tehrik edir Sah Ismayilla muharibeye hazirlasarken Seybani xan oz simal serq serhedlerinin tehlukesizliyini temin etmek ucun 1510 cu ilin qisinda Cingizilerden olan Burunduk ve Qasim xanlarin yeni Qazax xanligi uzerine yurus etdi Lakin bu yurusler ugursuz oldu 1510 cu ilin noyabrinda birlesmis Sefevi ordusu simal serq serhedleri istiqametinde emeliyyatlara basladi 1510 cu ilde Seybani xan artiq Heratda idi Seybani xan hazaralarla olan doyusde ugursuz olmasindan xeber tutan Sah Ismayil Qerbi Xorasani ele kecirerek suretle Herata dogru hucuma kecdi Bu donem erzinde Sefeviler Xorasanin Meshed Nisapur Tus ve Sebzevar kimi onemli seherlerini Seybanilerden azad etdiler Bu yuruslerin baslangicinda Seybani xan Meshedden 300 km uzaqliqda yerlesen Herat seherinde idi ve elinde olan ordu o qeder de guclu deyildi Onun ordusunun esas hissesi simalda yerlesen Mevaraunnehrde Amuderya cayi boyunca yerlesdirilmisdi ve Qazax xanligina qarsi olan yuruslerini davam etdirirdiler Mumkun meglubiyyet ehtimallarini oz yaxinlari ve vezirleri ile muzakire eden Seybani xan Merv seherinde qalmagi ve qala divarlarinin da yardimi ile ozunu mudafie etmek qerarina geldi Bu zaman muddetinde Sefevi ordusu etraf bolgeleri suretle ele kecirmekde idi ve Merve getdikce daha da yaxinlasirdi Astrabad ardiyca da Seraxs ele kecirildi Xorasandaki butun ozbek emirleri Merve oz hokmdarlarinin yanina geldiler Seybani xan oz vassallari olan Buxara hakimi Ubeydulla xana Semerqend hakimi olan Mehemmed Teymur Sultana muraciet ederek yardim gondermelerini emr etdi Bu zaman artiq Sefevi ordusu catmis ve seheri muhasireye almisdi Merv ugurla mudafie olunurdu ve yaxin zamanda Buxaradan Semerqendden yardim geleceyine umid edirdi Hemcinin muhasireye alan ordu da seheri ele kecire bilmirdi Qaynaqlara gore Mehemmed Seybani xanin arvadlarindan biri olan Ayse Sultan Xanim ve ya diger adi Mogol xanimin ozbek cemiyyetinde boyuknufuza malik idi Qaynaq bildirir ki kengesde geri cekilen Qizilbas ordusuna hucum edib etmemeyi muzakire ederken ozbek emirleri hucum etmemeyi Buxara ve Semerqendden gelen komekci quvvelerin catmasi ucun 2 3 gun gozlemeyi teklif etdiler Bu zaman soz alan Mogol xanim ve ozbek olan siz qoxursunuz Eger siz qorxursunuzsa men ozum ordunu goturecem ve onlari izleecem Indi en dogru andir birde bunu kimi imkan olmayacaqdir deyir Mogol xanimin bu sozlerinden sonra hami utanir ve Qizilbas ordusunu izleme qerari verilir Bu qerar neticesinde Seybani xan canini itirdi 1510 cu ilin dekabrinda Mehemmed Seybani xan elave quvvelerin gelib catmasini gozlemeden Sah Ismayilin telesine duserek seheri terk etdi ve Ismayilin ordusunu izlemeye basladi Izleme prosesi davam ederken Seybani xan Sah Ismayilin ustaliqla onun ucun qurdugu teleye dusdu Merv yaxinligindaki Mahmudabad kendinde bas vermis doyusde Seybani xan da daxil olmaqla ozbek aristokratiyasinin xeyli hissesi heyatini itirdi Sah Ismayilin Seybani xani seherden uzaqlasdirmaq ucun qurdugu plan ugurlu oldu Isfahandaki Cehel Sutun sarayinin divarinda Sah Ismayil ile Seybani xan ve onlarin qosunlari arasindaki Merv doyusunu eks etdiren miniatur Gicduvan doyusu 1507 ci ilde Teymuriler dovletinin Seybaniler terefinden ortadan qaldirilmasi Orta Asiyada guc deyisikliklerine sebeb olmusdu Teymuri neslinden olan Ferqane hakimi Babur ali Teymuri taxtini ele kecirmek ucun mubarize aparsa da bunda ugursuz oldu Bu meqsed ugrunda onun en yaxin terefdasi ise Sefevi imperiyasi idi Lakin ozbekleri meglub etmekde ugursuz olan Babur tedricen 1508 ci ilde ilk defe hucum edib ugur elde etdiyi Hindistana yoneldi Bu yonelme ozbeklere qarsi Mevareunnehrdeki meglubiyyetlerden sonra daha da suretlendi ve sonda Boyuk Mogol imperiyasinin yaradilmasi ile neticelendi Kul Melek doyusunde ozbeklere meglub olan Boyuk Mogol hokmdari Babur Sah Ismayildan yardim isteyir Biram xan Qaramanlinin komandanliginda gonderilmis yardimdan sona ozbekler Hisar adlanan bolgeden geri cekilmeye mecbur olurlar Bu qelebeden cesaretlenne Babur Sah Ismayila birleserek ozbekle Mevarunnehrden tamamile qovmagi teklif edir Bu teklif istiqametinde Sefevi ordusu Necmi Sani komandanliginda yardim ucun gonderilir Belxe catdiqda Necm Sanibey sexsen Herat valisini Xorasan emirlerini ve Belx xani Birami da goturerek Maveraunnehre getmeye qerar verdi Sefer esnasinda Necm Amuderyani kecdi ve tezlikle Baburla birleserek 60 000 neferlik guclu ordu yaratdi Birlesmis ordu Karsida ozbeklere toqqusmaya girdi Lakin sonda yurusu Buxaraya qeder davam etdirib orani ele kecirmek mumkun olmadi Gicduvan adlanan yerde iki ordu qarsi qarsiya geldi Necm Saninin diger serkerdelerle meslehetlesmeden verdiyi qerarlar Qizilbas emirlerinde qezeb yaratmisdi Doyusun evvellerinde birlesmis ordunun herbi bascilarindan biri olan Biram xan Qaramanlinin oxla yararlanmasi Sefev Mogol ordusunda casqinliga sebeb oldu Sonda birlesmis ordu meglub oldu Babur Hisara qacdi Doyusde Necm Sani olduruldu Bir ehtimala gore Qizilbas emirleri ile meslehetlesmeden sehv qerarlar vermekle onlarin qezebine sebeb olan Necm Sani doyusde cetin veziyyetde olarken qizilbaslar bilerekden ona yardim etmemisdir Sag qalan Qizilbas ordusu cenuba enerek cayi kecib Xorasana daxil olub burada birlesdiler Bu doyusdeki meglubiyyet Baburun atalarinin Ferqanedeki imperiyasini yeniden berpa etme cehdlerine tamamile son qoydu Qelebeden tesirlenen ozbekle Amuderyani kecerek Xorasana yurus etmeye basladilar Bundan xeber tutan Sah Ismayil derhal Xorasana ireliledi ve onun gelis xeberi ozbeklere catan kimi telesik geri cekildiler Sah Ismayil Xorasana olan ozbek hucumunu def etdikden sonra Gicduvandaki melubiyyetde gunhakar bildiyi serkerdeleri edam etdirdi Bu qelebe ile taxti zeiflemekde olan Seybaniler Buxara ve Semerqendde hakimiyyetlerini davam etdirme imkani elde etdiler Cam doyusu 1512 ci ildeki Gicduvan doyusundeki qelebeden sonra ozbekler oz movqelerini qeti olaraq Mevaraunnehrde mohkemlendirdiler 1520 ci ilden baslayaraq ise iki dovlet arasinda Xorasan ugrundake mubarizenin yeni merhelesi basladi 1526 ci ilde ozbeklerin yeni hucumu yasandi Amuderya cayini kecen ozbekler Tus seherini ele kecirdiler 1527 ci ilde ise Gurgan da ele kecirildi Ubeydulla xanin komandanligi altinda Herati 7 ay muhasire de saxlayan ozbekler I Tehmasibin yaxinlasdigi xeberini esiden kimi gri cekildiler 1528 ci ilde yeni hucumu basladi Sielere qarsi cihad elani ile baslayan yurus zamani o cox boyuk ordu toplamagi bacarmisdi Ozbek Seybanilerinin ordusunun Xorasana yaxinlasmasi xeberi Sefevi sahi I Tehmasibe catdi Sefeviler telesik ordularini seferber etdiler Ordular arasindaki doyus Xorasanin Cam vilayetinin Zurabad qesebesinde bas verdi Doyusun evvelinde Sefevi qosunlarinin cinahlari ozbeklerin hucumlarina meglub olaraq bir qeder geri cekildiler lakin tab getire bildiler Komeye gelen Sefevi qosunlarinin gucu sayesinde yeniden hucuma kecdiler Gunortadan sonra doyus Sefevilerin meglubiyyeti ile basa catdi I Tehmasib sag qalan kicik ordusu ile birlikde geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Dusmenin meglub olacagina inanan Seybani qosunlari sevinirdiler ve onlar oldurulen esgerlerden qenimet silah texnika at yemek toplamaga basladilar Ozbek qosunlari daha cox qenimet toplamaq ucun doyus yerinin etrafina sepelendiler Sonraki doyusler I Tehmasibin Zulfuqar xanin usyanini yatirmaq ucun Bagdada getmesinden bir muddet sonra Ubeydulla xan yeniden Xorasana hucum etmek ucun herekete kecdi ve Meshedin daha sonra Xorasanin en boyuk seheri olan Herati isgal etdi 1529 cu ilin sonunda I Tehmasib yeniden 70 000 neferlik bir ordu ile Xorasana geldi ve Herati geri etdi Bu defe ordusunun ehemiyyetli bir hissesini Xorasanda qoydu ve Heratda sah idare usulu teyin edildi 1531 ci ilde Herat yeniden ozbekler terefinden muhasireye alindi ve cetinlikle de olsa komeklik neticesinde xilas ola bildi Aramsiz hucumlar boyul ordularin hereketi Xorasanda boyuk naraziliqlarin ve usyanlarin meydana cixmasina sebeb oldu Xaosdan istifade ederek 1534 cu ilde Ubaydulla xan yeniden Xorasana hucum etdi ve 1535 ci ilin mayinda Herati yeniden isgal etdi Meshed hakimi Sufi Xelife Rumlu Herat komek ucun gelse de qosunlari Nisapur yaxinliginda ozbekler terefinden meglub edildi ozu de olduruldu Ubeydulla xan Buxaraya paytaxtina qayitdi Vefat etmis Sufi Xelife Rumlunun yerine Xizir Celebi teyin edildi Bu teyinata etiraz elameti olaraq heratlilar usyan qaldiraraq komek ucun Ubeydulla xana muraciet etdiler 1536 ci ilin martinda Ubeydulla xan bir ordu ile Herata geldi ve seheri muhasireye aldi Bes ayliq muhasireden sonra seher dagidildi ve seherin Sefevi mudafiecileri olduruldu Oz missiyasini basa vuran ozbekler boyuk sefevi ordusunun yaxinlasmasi barede melumat alaraq Buxaraya qayitdilar Sonraki illerde 1543 1570 ci iller arasindaki dovrde ozbekler periyodik olaraq 15 defeden cox Xorasana hucum etdiler lakin xususi neticeler elde etmediler Cunki Sefevi dovleti Sah Tehmasibin azyasli olmasindan qaynaqlanan daxili qarisiqliq merhelesini basa vuraraq feodal mubarizelerini durdurmagi bacarmis ve Xorasanin ozbeklere qarsi mudafiesini daha effektiv teskil etmeye baslamisdi NeticesiMehemmed Seybaninin Merv doyusunde vefat etmesinden sonra Seybaniler xanligi cox zeifleyir Mevaraunnehrde esas guc olaraq ise Babur meydana cixir Lakin Seybani xanin qardasi oglu Ubeydulla xan qisa zaman kesiyinde dovletin evvelki gucunu berpa etmeyi bacarir Insanlarin sevgisini qazanmaqda usta olan Ubeydulla xan qisa zamanda Sefevileri meglub etmekle Seybanilerin ayrica guc kimi movcuduyyetini zemanet altina atir Tarixciler bu qelebeni boyuk qiymetlendirirler Beleki bu qelebe sayesinde ozbekler Sefevi dovletinden ayrica musteqilliklerini qorumaqla birlikde sunni kimliklerini qorumaga davam etmisdirler Osmanli imperiyasi ile Seybanilerin bir ittifaqda hereket etmesi Sefevi imperiyasini eyni anda iki cebhede mubarize aparmaga vadar etmekle birlikde cox cetin veziyyete dusmsine sebeb olurdu Sultan Selim doneminde yaradilmis bu ittifaq sonraki dovrde de davam etmisdir Ubeydulla xanin dovrunde 1529 ve 1536 ci iller olmaqla iki defe Herat ele kecirilse de 5 defe 1524 25 1526 28 1529 31 1532 33 1535 38 Xorasana yurusler teskil edilse de sonda hec bir emeli ugur qazanilmadi IstinadlarBartold V V Raboty po istorii i filologii tyurkskih i mongolskih narodov II Moskva 1963 seh 163 Savory 2007 seh 34 ingilis onwar com 2019 03 25 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 02 06 Medieval Persia 1040 1797 2019 03 06 tarixinde Istifade tarixi 1 yanvar 2015 Holden Eduard S The Mogul Emperors of Hindustan 1398 1707 A D Yeni Dehli Hindistan Asian Educational Services 2004 74 76 ISBN 81 206 1883 1 www warconflict ru www warconflict ru 7 November 2020 28 March 2019 tarixinde Istifade tarixi 18 iyun 2022 Nicola di Cosmo Allen J Frank and Peter B Golden The Cambridge history of Inner Asia Cambridge Cambridge University Press 2009 seh 292 Yuri Bregel BUKHARA iv Khanate of Bukhara and Khorasan iranicaonline org 2000 2022 05 18 tarixinde Istifade tarixi 18 Iyun 2022 Po dannym Alam ara i Sefevi Turkmenistan i turkmeny v konce XV pervoj polovine XVI v Po dannym Alam ara i Sefevi Asqabad Elm 1981 seh 101 103 Mukminova R G The Shaybanids in History of civilizations of Central Asia V UNESCO publishers Chahryar Adle and Irfan Habib 2003 seh 36 Ricards Con F The Mughal Empire Cambridge University Press 1995 seh 6 ISBN 978 0 521 56603 2 2016 05 29 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 02 The Empire of the Great Mughals History Art and Culture Reaktion Books 2004 seh 22 ISBN 978 1 86189 185 3 2013 05 28 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 02 first missing last Balabanlilar Liza Imperial Identity in Mughal Empire Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia I B Tauris 2012 seh 2 ISBN 978 1 84885 726 1 2016 06 10 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 02 Boz Suqata Celal Ayse Modern South Asia History Culture Political Economy Routledge 2004 seh 28 ISBN 978 0 203 71253 5 2019 12 11 tarixinde Istifade tarixi 2018 06 02 Farooqi Naimur Rahman Mughal Ottoman relations a study of political amp diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire 1556 1748 ingilis Idarah i Adabiyat i Delli 1989 2019 04 05 tarixinde Istifade tarixi 2022 06 17 Erskine William A History of India Under the Two First Sovereigns of the House of Taimur Baber and Humayun Longman Brown Green and Longmans 1854 325 327 ghazhdewan Erskine William A History of India Under Two First Sovereigns of the House of Taimur Baber and Humagun ingilis Longman Brown Green and Longmans 1854 2022 06 17 tarixinde Istifade tarixi 2022 06 17 Martin B Dickson Shah Tahmasp and the Uzbeks The Duel for Khurasan with ʿUbayd Khan 930 946 1524 1540 USA Princeton Princeton University 1958 P 456 Shah Tahmasp and the Uzbeks The Duel for Khurasan with ʿUbayd Khan 930 946 1524 1540 Princeton Princeton University Press 1958 seh 456 MenbeRoger Savory Iran under the Safavids Cambridge Cambridge University Press 2007 288 ISBN 978 0521042512