Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Azərbaycanda din — Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə Azərbaycan dünyəvi dövlətdir. Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. 2015-ci ilin statiskalarına görə Azərbaycan əhalisinin 93,4 %-i müsəlman, 3,1 %-i xristian, 3 % isə hər hansı bir dinə bağlı deyildir. Yerdə qalan 0,5 %-ə isə digər dinin mənsubları aiddir. Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət tərəfindən rəsmi qeydiyyatdan keçmiş 500-dən çox dini icma fəaliyyət göstərir.
Azərbaycanda qeyri-müsəlman dinləri
Din və xalqın inancları problemi Azərbaycan toplumunu vaxtaşırı həyəcanlandıran önəmli problemlərdən biri olaraq qalmaqdadır. Bu sahədə sovetlər sonrası dönəmdə nəzərəçarpan dəyişikliklər baş vermişdir.
Ötən illər boyu bu dəyişikliklər heç də birmənalı qarşılanmamış, bir çox durumlarda ziddiyyətli olmuşdur. Bir yandan sovet ideoloji sisteminin dağılması insanların mənəvi yaşamlarında boşluqlar yaratmışdır. Əksəriyyət kommunist ideologiyasının əsassız olduğunu görmüş, mənəvi yaşamlarını dəyişdirərək, çeşidli dinlərə üz tutmuşdur. Məsələ burasındadır ki, Sovet sistemi dinlərə qarşı ateizm siyasəti aparırdı. Din çox vaxt xalqın adətləri və milli dəyərləri ilə qarışıq şəkildə təqdim edildiyindən ona qayıdış mədəni və əxlaqi köklərimizə dönüş kimi dəyərləndirilmişdir.
Dinə dönüş proseslərinə Azərbaycandakı dayanıqlı olmayan hərbi-siyasi durum da öz təsirini göstərmişdir. Ermənistanla savaş, çoxlu sayda qurbanların verilməsi və qaçqınların ortalığa çıxması ilə sonuclanmışdır. Elə bu olaylar da dinə meyilliliyə yol açmışdır. Çünki bu kimi ekstremal durumlarda bir çox insanlar faciələrin nədən yaranmasının köklərini arayaraq, bunların səbəblərini özlərinin və toplumun günahkar olmasında görürlər. Belə duyğular isə onları xilasın dində olduğu fikrinə gətirib çıxarırdı.
Sovet sisteminin dağılması və sərhədlərin açılması xarici dini missionerlərin ölkəmizə gəlməsinə gətirib çıxarmışdır. 1980-ci illərin sonundan etibarən azərbaycanlıların ayrı-ayrı dinlərə və təriqətlərə axını başlamışdır.
Krişnaçılar, yəhudilər və fəaliyyəti
Missioner aktivliyini ilk olaraq ardıcılları göstərmişlər. Bakı və başqa şəhərlərin mərkəzi küçələrinə çıxaraq öz inanclarını mütəmadi təbliğ edən krişnaçıların yığıncaqlarında həmin dövrdə çoxlu adam iştirak etmişdir. Adi insanlarla söhbətlər etmək, onları yığıncaqlarına çağırmaq, kitabları satmaq onların təbliğat formaları idi.
1980-ci illərdə apardıqları aktiv təbliğata baxmayaraq, krişnaçıların populyarlığı azaldı, xalq kütlələri arasında öz inanclarını yaya bilmədilər. Onların təlimi bir çox məqamlarda mürəkkəb olduğundan, sadə insanlar onu qavramaqda çətinlik çəkirdilər. Beynəlxalq Krişna Şüuru Cəmiyyətinin vitse-prezidentinin sözlərinə görə, günümüzdə Bakıda yerləşən krişnaçıların yığıncaqlarına 350 nəfərdən artıq insan qatılmır. Onlardan isə inanclarında aktiv olanların sayı 150-dən çox deyildi. 1996-cı ildə ələ keçirilmiş 20.000-i kitab, 2002-ci ildə Beynəlxalq Krişna Şüuru Cəmiyyətinin səlahiyyətliləri tərəfindən Bakıya geri qaytarılmışdır.
Yəhudi dinin ardıcıllarının sayı respublikada on minlərlədir, onların əksəriyyətini tatlar təşkil edir. Quba rayonunun Qırmızıkənd qəsəbəsində kompakt halda yaşayan tatlar Oğuzda və respublikamızın digər şimal rayonlarında da məskunlaşmışlar. Paytaxtımızda isə onlardan başqa Avropa yəhudiləri də yaşayırlar. Bakıda, Qubada, Oğuzda müstəqillik dönəmində bir neçə yeni sinaqoq tikilmiş, bəzilərində isə əsaslı yenidənqurma və bərpa işləri aparılmışdır. Azərbaycanda 16.000-dən çox Yəhudi yaşayır, onlardan 11.000-i Dağ Yəhudiləridir. Dövlətimizin ərazisində 3 Yəhudi icması var: Dağ Yəhudiləri, Aşkenazi Yəhudiləri və Gürcüstan Yəhudiləri. Ölkəmizdə bir neçə Yəhudi təşkilatı mövcuddur. Azərbaycanın Yəhudi icmaları "Sokhnut", "Agudit İsrael" və "Teshuva İsrael" kimi beynəlxalq təşkilatlarla, eləcə də ABŞ, İngiltərə və Avropa icmaları ilə sıx əlaqələr saxlayır. Azərbaycanda Yəhudilər üçün kolleclər və məktəblər, eyni zamanda İbrani, Yəhudilik və Yəhudi mədəniyyəti kursları mövcuddur.
Müstəqillik illərində bəhai icmaları da Azərbaycanda fəaliyyətlərini bərpa etmişdir. Bəhailik XIX yüzilliyin sonu — XX yüzilliyin ilk illərində indiki Azərbaycan Respublikası ərazisində yayılmağa başlamışdır. Bu inancın kökləri o zaman İranı bürümüş Babilər hərəkatından gəlir. Bəhailər XX yüzilliyin 90-cı illərində Gəncə, Bakı, Sumqayıt və Səlyanda öz icmalarını yaratmışdılar. Hazırda respublikamızda 9 bəhai icması fəaliyyət göstərir. Onların fəaliyyəti rəsmi dövlət qurumları ilə razılaşdırılmışdır.
Xristian icmalarının çağdaş durumu
Rus Pravoslav Kilsəsi
Azərbaycanın ənənəvi xristian kilsələrindən biri Rus Pravoslav Kilsəsidir. Onu təmsil edən ən böyük və nüfuzlu qurum Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasıdır. Ölkəmizdəki pravoslavların sayı müsəlmanlardan sonra ikincidir. Son zamanlar respublikada bir çox köhnə pravoslav kilsəsi təmir olunub ibadət üçün açılmışdır. Rus Pravoslav Kilsəsinin və digər pravoslav kilsələrin yüksək nümayəndələri vaxtaşırı Azərbaycana gəlir, onların ölkə başçıları və müsəlman xadimləri ilə çox yaxşı münasibətləri vardır. Azərbaycanda yaşayan pravoslavların fəaliyyəti ölkə qanunvericiliyinə tam uyğundur.
Alban-Udin xristian icması
2003-cü ildə Alban-Udin xristian icması rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçmişdir. Bu da keçmişdə mövcud olmuş Alban kilsəsinin yenidən qurulması yönündə ilk addım kimi dəyərləndirilir. Alban kilsəsinin varlığına XIX yüzilliyin birinci yarısında son qoyulmuş, onun strukturu və əmlakı Erməni kilsəsinə verilmişdir. Bu səbəbdən də Erməni kilsəsi bütün Azərbaycan ərazisini öz kanonik yeri saymaqla bərabər, erməni təcavüzünü dəstəkləyir və Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını haqlı hesab edir.
Alban kilsəsinin ardıcıllarının sayı o qədər də çox deyildir, beş minə yaxın yaxındır.
Katolik və Lüteran kilsələri
Respublikamızda katolik və lüteranlar azlıq təşkil edir. Lüteranlar yığıncaqlarını Rusiya imperiyası dönəmində paytaxtımızda inşa edilən Kirxada keçirirlər. Bundan başqa, vaxtilə böyük alman icmasının yaşadığı Göygöl rayonunda da tarixi lüteran kilsəsi təmir edilmiş, ibadət üçün açılmışdır. Katoliklər üçün isə Bakıda kilsə ucaldılmışdır. Onlar, həmçinin kimsəsizlər üçün ev də saxlayırlar.
Başqa kilsələrin missionerlik fəaliyyəti
Digər xristian təriqətləri və denominasiyaları isə Ermənistanla savaşın qızğın çağlarında Azərbaycanda xüsusi fəallıq göstərməmişlər. Bu da onların təhlükəsizliyi baxımından doğru addım olmuşdur. Çünki həmin dövrdə xristian yönümlü inancların yayılmasına cəhd edilməsi düşmən təbliğatına dəstək vermək kimi dəyərləndirilə bilərdi. Əslində Azərbaycan-Ermənistan savaşı heç zaman dinlərarası qarşıdurma halını almamışdır. Buna baxmayaraq, savaşın aktiv fazası zamanı Xristian təbliğatçıları öz inanclarını açıq şəkildə yaymaqdan çəkinmişlər. Bəzi xristian təriqətləri isə hələ o çağlarda öz işlərini yarıgizli olaraq həyata keçirmişlər.
1994-cü ildə Ermənistanla atəşkəs anlaşması bağlanandan sonra Azərbaycan onu bürümüş dərin böhrandan çıxmağa başladı. Bu yeni durumda xarici ölkələrdən gəlmiş missionerlər Azərbaycan əhalisi arasında genişmiqyaslı açıq təbliğata başlamışdılar. Xüsusilə Qərb ölkələrindən gəlmiş çeşidli protestant kilsələrinin dəvətçiləri Bakı, Gəncə və başqa şəhərlərdə öz yığıncaqlarını keçirmiş, bu məqsədlə geniş konsert zallarını icarəyə götürmüş, orada dualar, və dini məzmunlu mühazirələr oxumuşdular.
Həmin dövrdə xaricdən ölkəmizə gəlmiş xristian-protestant mühazirəçilər və din xadimlərinin səyləri nəticəsində dini təriqətlərə çoxlu adam cəlb edilmişdi. Bir çox dini dəvətçilər kəndlərdə, eləcə də sadə insanların yaşadıqları yerlərdə evləri icarəyə götürərək xalqla ünsiyyətə girib, orada təbliğat aparmış, gəncləri öz təriqətlərinə cəlb etmişdilər.
Onların missioner çalışmaları nəticəsində, bir çox həmyerlimiz bu təriqətlərin inanclarını mənimsədilər. Bunun bir çox subyektiv və obyektiv səbəbləri var idi. Birinci növbədə sosial səbəblər gəlirdi. Həmin illərdə ölkənin durumu olduqca pisləşmiş, insanların bu günə və gələcəyə inamları yoxa çıxmışdı. İqtisadi problemlər, əhalinin yoxsulluğu da bir çoxların dini təbliğatlara uymağa məcbur edirdi. Çünki tarixin bu kimi çağlarında xalqlar sakrallığa meyilli olur, ideal dünyada xilaskar axtarışında olur, möcüzələrə inanır, məsih-xilaskarı gözləyirlər. Elə təriqət təbliğatçıları da onlara psixoloji təsir göstərərək ardıcıllarını dini trans hallarına salır, vədlər verirdilər. Xarici təriqətlərin dəvətçiləri göylərdən gələn xilas vədləri ilə kifayətlənməmiş, həm də dünyəvi vasitələrdən də istifadə etmişlər.
Əhalinin o zamankı yoxsul durumundan yararlanaraq, azərbaycanlılara maddi yardımlar etmiş, yaşamlarında olan çeşidli problemlərini çözmüşdülər. Bu və ya başqa təriqətin üzvü olmaq bəziləri üçün çox əlverişli olmuşdur. Bundan başqa, onlar dini təriqətlərin vasitəsilə ingilis və başqa Avropa dillərinə yiyələnmə, xarici təhsil ocaqlarında oxuma, yaxşı iş tapma şanslarını əldə edirdilər. Həm də təriqətlərə üzv olmaq insanların xarici ölkələrə köçmək imkanlarını da asanlaşdırmış olurdu. Bu isə o zamankı ağır durumda çox adamın arzusu idi.
Bəzən isə yabançı din təriqətçilərinin təbliğatı siyasi xarakter daşımışdır. Onlardan bəziləri öz dinlərinin ermənilərlə azərbaycanlıların barış əldə etməsinə yardımçı olacağını iddia edirdilər. Onların fikrincə, bu halda azərbaycanlılar da ermənilər kimi, xristian olacaq və xristian qardaşlığı ideyaları ilə bu savaşı çözmək mümkün olacaqdır.
Eyni zamanda azərbaycanlılara, onların yurdlarının əslində ərəb, sonra isə türk "istilaçıları" tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılan tarixi xristian ölkəsi olduğu fikri aşılanırdı. Deməli, İslam dini Azərbaycana xas olmayan yad inanc kimi qələmə verilirdi.
Azərbaycanda Xristianlığın "bərpa edilməsi" mövzusunu qaldıran xarici təriqətçi qurumların nümayəndələri millətlərarası problemlərə də toxunurdular. Öncədən onların hamısı azərbaycanlıların İslamın praktiki tələblərini icra etməsələr belə, kütləvi şəkildə Xristianlığa üz tutmalarının mümkünsüz olduğunu bilirdilər. Çünki İslam dini bu xalqın şüuraltı qatında yer almış və azərbaycanlılar öz milli kimliklərini və mədəniyyətini bu dinlə bağlayırlar.
Bu səbəbdən də təriqətçilər ölkədə özəlliklə milli azlıqlara yönəlmiş təbliğat aparmışlar. Təşviqatda prioritet yönüm kimi, onlar respublikanın şimalında yaşayan Qafqaz mənşəli xalqlara önəm vermişlər. Onlar bu xalqları Qafqaz Albaniyasının birbaşa varisləri kimi qələmə verərək, bu fikri onlara yeritmişlər. Azərbaycanın türk və iran mənşəli əhalisini isə gəlmə, qafqazlılara yad olan İslam dinini aşılayan xalqlar kimi təqdim etmişlər.
Beləliklə, xarici missioner təriqətlərinin Azərbaycandakı fəaliyyəti bəzi durumlarda millətlərarası gərginlik yaratmış və əhalinin bir hissəsində separatist əfval-ruhiyyənin yaranmasına təkan vermişdir. Bu kimi problemlər üzrə Azərbaycan mətbuatında vaxtaşırı materiallar yayımlanmışdır.
Erməni tərəfi də Xristianlığın Azərbaycanda yaşayan etnik azlıqların arasında yayılmasını dəstəkləmiş, etnik qarşıdurmalar yolu ilə ölkəni parçalamaq istəyində olmuşlar. Həmin mövzular üzrə İrəvanda bu günədək konfranslar keçirilməkdədir.
Həm də çeşidli missioner qurumlarının üzvləri və təbliğatçıları İslam əleyhinə təşviqatlar aparmışlar. Onlar İslamı mürtəce və vəhşi din kimi dəyərləndirmiş, müsəlman mədəniyyətinə, inanclı müsəlmanlara qarşı təhqirlər səsləndirmişlər.
Ayrı-ayrı təriqətlərin təlimlərini qəbul etmiş azərbaycanlılara onlara uyğun gəlməyən cəmiyyətlə və ailələrlə ixtilafa girmək fikri aşılanırdı. Missionerlərin dilə gətirdikləri məqsədləri bütün Azərbaycanın xristianlaşması olmuşdur. Bu yolda, ilk olaraq, hər beşinci azərbaycanlını xristian etmək planı açıqlanırdı.
Təriqətçilər gənclər arasında daha fəal olmuş, ordu sıralarında da öz təbliğatlarını aparmağa cəhd göstərmişlər. Missionerlər "humanizm" prinsiplərini gənclərə aşılamış, onları ələ silah almaqdan çəkindirmişlər. Bununla belə, onlar ermənilərin xristian azərbaycanlıların din qardaşları olması duyğularını aşılamışlar. Sonra isə həmin təriqətlərin əksəriyyətinin erməni əks-kəşfiyyatı ilə bağlantıda olması faktı ortalığa çıxmışdır.
Qanunvericiliyin möhkəmlənməsi və missioner fəallığının zəifləməsi
Ancaq təriqətçilərin hamısı neqativ işlərlə məşğul olmamışlar. Onların arasında səmimi inanclılar da olmuşdur, Ancaq bütövlükdə, bu dini qurumların fəaliyyəti yuxarıda göstərilən amillər üzrə Azərbaycan dövlətçiliyinə zidd olmuşdur. Buna görə də möhkəmlənmiş dövlətimiz 1995-ci ildən sonra təhlükəli təriqətlərə qarşı aktiv tədbirlər planı həyata keçirməyə başlamışdır. Destruktiv fəaliyyətlə məşğul olan xarici dini təbliğatçılar ölkədən qovulmuş, çeşidli dini qurumların maliyyə axınları gözaltına alınmışdır. Çünki bütün dini qurumlar öz fəaliyyətlərini Azərbaycan qanunvericiliyi ilə uyğunlaşdırmalı idilər.
Bu istiqamətdə tədbirlər həyata keçirildikdən sonra təriqətçi qurumların aktivliyi azalmış və xalq arasında nüfuzlarını itirmişlər. Onların üzvlərinin sayı minimum həddə enmiş və insanlar getdikcə bu təriqətlərdən uzaqlaşmışlar. Günümüzdə Azərbaycan qanunvericiliyinə zidd olmayan təriqətlər ölkədə fəaliyyətlərini davam etməkdədirlər. Rəsmi dairələrin bildirdiklərinə görə, qeyri-ənənəvi təriqətlərin ardıcıllarının sayı o qədər də çox deyildir və bu dini icmaların heç biri Azərbaycanın milli maraqlarına təhlükə törətmirlər/
Bununla belə, bəzi beynəlxalq qurumlar Azərbaycanda aparılan din siyasətini tənqid edib ölkə rəsmilərini dini azadlığın boğulmasında suçlayırlar. Buna örnək kimi ABŞ Dövlət Departamentinin 2010-cu ildə yayımlanan hesabatını göstərmək olar. Ancaq Azərbaycan rəsmiləri bu kimi hesabatı tamamlanmamış, dəqiqləşdirilməmiş və düzəlişlərə ehtiyacı olan sənəd kimi dəyərləndirirlər. Məsələ burasındadır ki, Azərbaycanda dini qurumların fəaliyyəti üçün qanunvericilik işlənib hazırlanmışdır. Sözügedən təriqətlərin hamısı yalnız ölkə qanunlarına zidd işlərə yol vermədikləri halda fəaliyyət göstərə bilərlər.
Təriqətçi qurumların fəaliyyətinin zəifləməsinin əsas səbəbi təkcə qanunvericilik bazasının yaradılması yox, Azərbaycanın əvvəllər yaşadığı böhranlı vəziyyətdən çıxması olmuşdur. Tədricən insanların bir çox problemləri çözülmüş, onlar yaxşı yaşamağa, bu günə və sabaha inamla baxmağa başlamışlar. Eyni zamanda cəbhə xətti sabitləşmiş, hərbi geriləməyə son qoyulmuş, ordu möhkəmləndirilmişdir. Ölkənin güclənməsi yabançı dini qurumların Azərbaycanı xristianlaşdırmaq planlarını pozmuşdur.
Xristian dini təriqətçiliyinin qarşısında daha önəmli bir amil də olmuşdur: yüzilliklər boyu sürmüş azərbaycanlıların adət-ənənələri. Bu adət-ənənələr çox vaxt İslam dünyagörüşü ilə qarışıq olaraq özünü göstərməkdədir. İslam azərbaycanlılar üçün praktiki cəhətdən icra edilən dindən çox, mədəniyyətlərinin ayrılmaz parçasıdır. Buna görə də Azərbaycan toplumunun böyük hissəsi yabançı təriqətlərin aktiv təbliğatına qarşı olmuşdur. Ölkə vətəndaşlarının çoxu bu təbliğatı anlamaq belə istəməmiş, ona uyanları isə qınamışlar. Ailələrdə və ictimai yerlərdə bu zəmində qarşıdurmalar da olmuşdur. Bəlkə də elə həmin təriqətlərin aktivləşməsi əhalinin bu cür reaksiyasına gətirib çıxarmışdır.
Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının müstəqillik illərində qeyri-İslam təriqətləri yönümündə aparılan siyasəti uğurlu saymaq olar. Bu siyasətin sayəsində ölkədə dini dözümlülük hökm sürür, bütün dinlər və təriqətlər qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərirlər.
Azərbaycanda İslam
Rəsmi rəqəmlərə görə, müsəlmanlar ölkə əhalisinin 93–96 % təşkil edirlər. İslam dini təkcə ibadət ediləcək inanclar sistemi deyil, həm də Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin tərkib hissəsidir.
Azərbaycan əhalisinin İslamın hansı qollarına aid olması barədə son zamanlarda heç bir dəqiq statistika aparılmamışdır. Buna görə, Azərbaycan müsəlmanlarının 60%-nin şiə, 40%-nin sünni olduğu güman edilir. Bununla belə, Azərbaycanda sekulyar (dünyəvi) prinsiplər üstünlük təşkil edir. Buna görə, vətəndaşların böyük çoxluğu öz gündəlik həyatlarında İslam ehkamlarını tətbiq etmir və müsəlman təriqətlərinin arasındakı fərqlərə varmır. Beləliklə, Azərbaycanda şiə-sünni bölgüsü çox vaxt formal xarakter daşıyır.
Cənubi Qafqazda islam
Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının arasında yayılan dünyəvi düşüncənin yeni dönəmimizdə artıq 150 illik tarixi vardır. Bilindiyi kimi, onlar rus-türk və rus-iran savaşlarının sonunda Rus imperiyasının tərkibinə qatılmağa zorlanmışdırlar. Qafqazda yaşayan müsəlmanların çoxu türk soylular idi, onlar da çağdaş azərbaycanlıların çoxusunun əcdadları hesab edilir. Onların soyu Səlcuqlara, Səfəvilərə, Əfşarlara, Qacarlara gedib çıxırdı. Türk soylular isə ruslardan öncə bu yerlərdə öndə olan hakim imperiya xalqı idi. Elə bu yerlərdə olan xanlıqları da türk soylular yaradıb idarə edirdilər.
Buna görə də Cənubi Qafqaz Rusiya imperiyasına qatılandan sonra türk soylu maarifçilər arasında keçmişdə böyük imperiya xalqı olan türklərin enməsi və ruslara yenilib, müstəmləkəyə çevrilərək mövqelərini itirməsi səbəblərini axtarırdılar. Onlardan bir çoxları bunu millətin həddən artıq dini ehkamlara və adətlərə bağlı olmasında görmüşdürlər. Onların fikrincə, dini ehkamlarla çərçivələnmiş türklər irəlləyiş edə bilməmişdirlər. Onların rəqibləri isə bütün ehkamlardan azad olaraq, sərbəst olmuş, türklərin üzərində üstünlük əldə edə bilmişdirlər.
Beləliklə, 19-cu yüzilliyin ikinci yarısında Cənubi Qafqazda türk maarifçilərinin fəaliyyəti başlanmışdır. Bu fəaliyyətin ən başlıca məqsədi irəliləyən Avropa mədəniyyətinə yiyələnmək idi, Ancaq bu yolda əsas maneə milli və dini adətlər olmuşdurlar. Buna görə də elə bu dəyərlər maarifçilərin kəskin tənqidlərinə uğramışdırlar. Demək olar, o çağların bütün tanınmış şairləri, yazarları, düşünürləri dünyəvi ideyaları ortalığa atmış, bir çox ənənələri və ehkamları tənqid etmişdirlər. Bununla belə, onlar dini tam inkar da etməmiş, sadəcə onun cəmiyyətdəki rolunun və nüfuzunun azaldılmasını istəyirdilər. Bununla paralel olaraq, Avropa dəyərlərinə yiyələnmə istəyi ilə yanaşı, milli özünü tanıma prosesi də güclənmişdir.
Bütün bu proseslər, eləcə də Rusiya imperiyasının dağılması 1918-ci ildə müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) yaranması ilə sonlanmışdır. Yeni yaranmış ölkənin üstünlük verdiyi başlıca prinsiplər dünyəvi milliyətçilik və avropalaşma olmuşdur. Bununla belə, İslam dəyərləri də millətin mədəni dəyəri kimi qiymətləndirilmişdir.
Sovet dönəmi
ADR-ə bolşeviklərin basqını son qoymuş, ancaq onun yerinə sovet Azərbaycanı yaranmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Sovet Sosializmi dövründə ölkədə ateizm və komunizm ideyası təbliğ edilirdi. Habelə, məscidlərin, dinin ölkədə öz nüfuzunun zəifləməsi, marksizm-leninizmin, ateizm idealogiyasının geniş yayılması müşahidə olunurdu. Bu dönəmdə dünyəviləşmə prosesləri davam etmişdir. Bununla belə, bu dönəmdə ifratlara da yol verilmişdir. Bunun da səbəbi, xalqımızın dini dəyərləri tanımayan o zamankı bolşevizm ideologiyasında olmuşdur. Azərbaycanın 71 il Sovetlər Birliyində olmasının sonunda yurddaşlarımızın dinə bağlılıqları ən aşağı həddə gəlib çatmışdır. İslam dininin ehkamlarına və rituallarına çox az adam riayət edirdi. Məscidlərin sayı minimuma endirilmişdir, dini məktəblər heç olmamışdır. Azsaylı din xadimlərini Orta Asiyanın mədrəsələrində yetişdirirdilər, lakin daha sonradan xalqımızın öz dininə geri qayıtması, habelə Sovet Sosializmi dövründə dağıdılan məscidlərin və İslam dininin xalqımızın milli-mənəvi dəyəri kimi bərpa edilməsi müşahidə edilirdi.
Bütün bunlarla yanaşı, o dönəmdə xalq ayrı-ayrı dini bayramları keçirdi, ölüləri İslam qaydaları ilə torpağa tapşırırdı, işlərinin düzəlməsi üçün sədəqələr verib qurbanlar kəsirdi, dini qaydalarla kəbin kəsirdi, Ancaq din o zaman mövhumat formasını almışdır. Hər yerdə ölü müqəddəslərin məzarlarına və başqa sakral obyektlərə ziyarətlər edilirdi. Onların araçılığı ilə insanlar xəstəliklərdən saqalma və öz işlərinin düzəlməsini diləyirdilər.
O çağlarda bəlli qədər dini sinkretizm də olmuşdur. Özlərini müsəlman sayan bir çox kəslər öz problemlərinin çözülməsini diləmək üçün xristian kilsələrinə gəlirdilər. Ənənəvi xristian olan sakinlər isə müsəlmanların ziyarət etdikləri müqəddəs yerlərə üz verirdilər. Bakıda fəaliyyət göstərən iki mərkəzi məscidlərin girəcəklərində kilsələrdəki kimi şamlar yandırılırdı.
Müstəqillik dönəmi
Azərbaycan yenidən müstəqillik qazanandan sonra ölkədə İslam haqqında bilgilər çoxalmış, yeni məscidlər tikilmiş, mədrəsələr və universitetlər qurulmuş, gənclər xarici ölkələrdə ilahiyyat elmləri üzrə təhsil almağa getmişdirlər. Buna baxmayaraq, yuxarıda göstərilən mövhumatlar sadə xalq arasında günümüzdə də qalmaqdadır. Hətta bütün bunlar daha da inkişaf etmişdir.
Ölmüş müqəddəslərin məzarları və başqa sakral obyektlər daha da abadlaşdırılmış, onların üstündə dini mahiyyətli binalar ucaldılmışdır. Orada nəzirlərin yığımı davam etdirilmişdir. Çoxlu insanlar o yerlərə inanclarını bağlayıb ziyarətə çıxırlar. Bunun nəticəsində problemlərinin çözülməsinə inanırlar. Xalq arasında kiminsə o yerlərə ziyarət etdiyindən sonra sağalması, kiminsə işlərinin çözülməsi kimi rəvayətlər yayılır.
Müqəddəs ölülərin məzarlarından başqa, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində totemizmə yaxınlaşan ibtidai inanclar da vardır. Örnək üçün Bakının yaxınlığında dəvə və ilan ocaqları vardır. Oraya gələn uşaqları olmayan qadınlar dəvənin altından keçərək hamilə olacaqlarını sanırlar, ilanlardan isə sağalma diləyirlər. Animistik (ölülərin ruhların gəlişinə inanc) inanclar da vardır.
Bu inancların çox əski köklərinin olmasına baxmayaraq, xalq içində onların hamısını İslamla bağlayırlar. Deməli bu kimi sadə xalq inancları müsəlman dəyərləri ilə qarışmış və "islamlaşdırılmışdır".
Birbaşa İslam dininə bağlı olan strukturlara, qurumlara, təhsil və ibadət ocaqlarına gəldikdə isə, Azərbaycanın müstəqilliyi boyu onların sayı görünəcək qədər artmışdır. 2011 ildə ölkədə məscidlərin sayı 1802-ə yüksəlmişdir. Onlardan çoxusu hələ Sovetlər dönəmindən öncə tikilmiş köhnə binalardır. Yeni tikilən məscidlərin sayı isə 595 olmuşdur. Həmin ilə qədər Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində çoxusu müsəlmanların olan 534 dini icmalar qydiyyatdan keçmişdir.
Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) fəaliyyəti
Din-dövlət münasibətlərini düzənləmək, dini qurumları qeydiyyata almaq, onların Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğunlaşdırmaq üçün 2001-ci ildə Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) yaradılmışdır. Bu Komitədə qeydiyyanından keçməyən dini icmaların fəaliyyəti qanuna uyğun sayılmır. Həmdə bu Komitədə ölkəmizə xaricdən gələn dini ədəbiyyata nəzarət edilir, onun dinşunaslıq ekspertizasından keçməyən kitabların satışa buraxılmasının qabağı alınır. Dini ədəbiyyat isə yalnız özəl, icazəsi olan yerlərdə satıla bilər.
Dinşünaslıq ekspertizasının gördüyü çox gərəkli işlərə baxmayaraq, ölkədə yayılması üçün məsləhət görülməyən ədəbiyyat İntertet və başqa çağdaş informasiya kanalları ilə yenə də özünə yol tapır. Buna görə də gələcəkdə bu işin səmərə verəcəyi şübhə altında qalmaqdadır. İnternetdə saytların və başqa resursların yaradılması ilə çeşidli dini icmalar bu ekspertizanın rəyinə baxmayaraq istifadəçilərə öz istənilən ədəbiyyatlarını və informasiyanı çatdıra bilirlər. Artıq İnternetdə saytların və forumların yaradılması, eləcə də sosial şəbəkələrdə səhifələrlə bloqların açılması hər bir dini qurumun fəaliyyətinin tərkib hissəsidir. Son zamanlar onların Azərbaycana yayımlanan şəbəkəsi çox genişlənmişdir. Günümüzdə çox iri tutumlu dini-siyasi və ehkamçı portallar, eləcə də elektron kitabxanalar və başqa bu kimi resurslar yaradılmışdır.
Bundan başqa, Azərbaycanda vaxtaşırı dəyişikliklərə uğrayan "Vicdan azadlığı haqqında" qanun qəbul edilmişdir. Bu qanunda din-dövlət münasibətlərinin qanuni əsasları yer almışdır. Bu qanuna görə, bütün müsəlman icmaları Qafqaz Müsəlmanları Dini İdarəsinə tabedirlər. Bundan başqa, bu qanuna görə, xarici vətəndaşların ölkə ərazisində dini təbliğat aparılması yasaq olunmuşdur. Eləcə də rəsmi dövlətin icazəsi olmadan başqa ölkələrin dini məktəb və universitetlərini bitirmiş adamların dini vəzifələr tutması da bəyənilmir.
Həm də Azərbaycanda hələ Rusiya imperiyası və Sovetlər dönəmlərindən bəri Qafqaf (öncə Zaqafkaziya) Müsəmanlarının Ruhani İdarəsi (QMRİ) fəaliyyət göstərir. Bu idarəyə müsəlmanların bütün ibadət yerləri və dini topluluqları tabe olunmuşdur. Bu qurumda şiə və sünnü dini icmaları birləşdirilmişdir. Sovetlər dönəmindən qoyulan qaydaya görə, QMRİ sədri şiə, onun birinci müavini sünnü olmalıdır.
Müstəqil Azərbaycanda dini təhsil
Müsəlmanların dini təhsil ocaqlarına gəldikdə isə, onların fəaliyyətinə yalnız Təhsil nazirliyinin verdiyi lisenziya əsasında yol verilir. Bundan öncə isə onlar bu nazirliyə DQİDK-dan onların qanuna uyğunluğunu doğrulayan sənədi çatdırmalıdırlar. Azərbaycanın dini təhsil ocaqlarının məzunlarına dini təbliğatın aparılması və dini vəzifələrin tutmasında üstünlük verilir.
Ölkəmizdə Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində ali təhsilli ilahiyyatçı kadrları yetişdirən İlahiyyat fakültəsi də fəaliyyət göstərir. Bu fakültə 1992/93-cü illərdə Azərbaycanın Təhsil nazirliyi, Bakı Dövlət Universiteti və Türkiyənin Dəyanət Vakfı arasında bağlanmış anlaşmanın əsasında açılmışdır. Orada oxuma müddəti dörd ildir, məzunlar isə dinşünaslıq ixtisasını alırlar.
Müstəqillik illərində Azərbaycanda Bakı İslam Universiteti kimi daha bir böyük tədris ocağı açılmışdır. O QMRİ-nin nəzdində fəaliyyət göstərir. Bu universitetdə 2 fakültə İslamşünaslıq və Şəriət fakültələri vardır. Onun həm də ölkənin başqa şəhərlərində filialları vardır.
İslam təriqətlərinin fəaliyyəti
Bilindiyi kimi, müstəqillik əldə etmiş Azərbaycanda dinə qayıdış müəyyən qədər artmağa başlamış, buraya xarici təbliğatçılar gəlmış, ənənəvi olmayan təlimlər yayılmağa başlamışdır. Ən böyük fəallığı da elə çeşidli İslam təbliğatçıları göstərirdilər. Bu da təbii idi, çünki ölkənin əhalisi daha çox müsəlman idi və onların çağırışlarını başqa dinlərin dəvətçilərinin çağırışlarından daha yaxşı anlayırdılar, Ancaq çağdaş İslamın həddən artıq siyasiləşmiş olduğuna görə, bəzi istisnaları çıxmaqla, bütün müsəlman qurumlarının arxasında Qafqaz regionunda hansısa siyasi və iqtisadi maraqları güdən siyasi güclər dururlar.
Azərbaycandakı bir çox müsəlman təşkilatları iran, türk və ərəb yönümlüdürlər. İranlıların Azərbaycanda öz dini-siyasi və humanitar qurumları vardır. Onlar əsasən şiə müsəlmanları üçündür. Türklərin də Azərbaycanda öz təşkilatları vardır və onlar əsasən sünni əhalisi arasında fəaliyyət göstərirlər.
Çeşidli ərəb təşkilatlarına gəldikdə isə, onların çoxu dindarların bir qismi arasında yayılan sələfi yolundadırlar. Ancaq son zamanlar onların ölkədəki nüfuzu duyulacaq qədər enmişdir. Bunun səbəbi birinci növbədə onların öz aralarında baş vermiş parçalanmalar olmuşdur. "Əbu Bəkr" məscidindəki faciəli olaydan sonra isə ölkə rəsmiləri bu kimi topluluqlara qarşı nəzarəti sərtləşdirmiş, bunun sonunda da onlar bir qədər zəifləmişdirılər.
Sələfi icmalarından başqa Azərbaycanda "İslamda ortaytol (vəsətiyyə)" adlanan bir layihə də fəaliyyət göstərir. Bu daha da çox müsəlmanların arasında radikalizmə qarşı yönəlmiş maarifləndirici bir layihədir. Onun nümayəndələri xalq kütlələri arasında genişmiqyaslı dini təbliğat aparmır, humanitar işlərlə, ədəbiyyatın buraxılması ilə, dəyirmi masaların keçirilməsi ilə məşğul olurlar. Onları təmsil edir.
Bütün bunlarla birlikdə yerli dini qruplar da vardır. Onlar QMRİ ilə birlikdədirlər və ölkənin rəsmiləri tərəfindən dəstəklənirlər.
Yuxarıda anılan çeşidli müsəlman qruplaşmaları əhatə dairələrinin genişlənməsi uğrunda rəqabət aparırlar.
Siyasiləşmiş İslam tərəfdarları
Bu gün siyasətlə açıq məşğul olan müsəlman təşkilatları o qədər də çox deyildir. Sünnülərin siyasi aktivliyi açıq olaraq görsənməməkdədir. Siyasətə qatılanlar daha çox şiə topluluqlarıdır. Onlardan da ən tanınanı ölkənin rəsmi qeydiyyatından keçməyən Azərbaycan İslam Partiyasıdır (AİP). Müstəqilliyimizin ilk çağlarında bu kimi dini-siyasi qurumlar daha çox olmuşdur, ancaq sonra onların sayı duyulacaq qədər azalmışdır.
AİP Azərbaycanda İslam rejiminin qurulması üçün mübarizə aparan və əsasən İranın müəyyən dini dairələrlə işbirliyində olan partiya kimi təqdim edilir, Ancaq bu qeydiyyatdan keçməyən partiyanın üzvləri onlara qarşı irəli sürülən ittihamlarla razılaşmır, hakimiyyəti onları təqib olunmasında və yalanlamaqda suçlayırlar. AİP-in Azərbaycanda sosial dayaqları güclü deyildir. Onlara yalnız ölkədə ümumi sayları onsuz da az olan aktiv dindarların yalnız bir hissəsi dəstəkləyir.
Bu partiyadan başqa yenə də dini-siyasi güclər vardır. Onlar rəsmi olaraq özlərinin siyasətə qatıldıqlarını səsləndirməyərək, daha çox insan hüquqlarının, ənənəvi dəyərlərin qoruyucuları kimi fəaliyyət göstərirlər. Onların da çoxu şiə təmayüllüdür. Belə islamçı qurumlar zaman-zaman Azərbaycanda dini problemlərlə bağlı ictimai-siyasi xarakterli problemləri qaldırırlar. Örnək üçün, 2003-cü ildə prezident seçkiləri zamanı onların bəzi öndə gedənləri müxalifətçilərə dəstək vermişdirlər. O zaman onlardan bəziləri tutulmuşdurlar.
Siyasiləşmiş dini-ictimai qurumlar arada din adamlarının hüquqlarının qorunması ilə bağlı çeşidli problemləri qaldırırlar. Bunlardan ən kəskikini qadın örtüyü olan hicab problemidir. Öncə kimliyi (şəxsiyyət vəsiqəsini) almaq üçün başı açıq fotoşəkil çəkdirmək istəməyən qadınların məsələsi qaldırılmışdır. Bunun çevrəsində gedən çəkişmələrə baxmayaraq, onlar heç bir uğur əldə edə bilməmişdirlər.
Bundan sonra, 2011-ci ildə Təhsil nazirliyi Respuçlikada bütün məktəblilər üçün bir olan məktəbli formasının geyilməsi haqqında göstəriş vermişdir. Bu formada hicaba yer verilmədiyi üçün, buna qarşı bəzi müsəlman qurumları və ayrı-ayrı dindar ailələri etiraz etmişdirlər. Bu barədə çəkişmələr bu günə kimi sürməkdədir.
Bununla belə, dünyəvi olan Azərbaycan əhalisinin çoxluğu bütün bu proseslərə qatılmamışdır. Hicab ətrafında gedən çəkişmələrdən belə vətəndaşların bir çoxunun ən azı Təhsil nazirliyinin göstərişinə qarşı olmadıqları bilindi. Bəziləri isə bu göstərişi açıq olaraq dəstəklərilər. Onların fikirlərinə görə, kiçik yaşlı uşağların seçimi yoxdur. Onlar tərbiyə aldıqları ailələrdə ata-ananın təsiri altında hicabı, ya da başqa dini atributları geyinirlər. Buna görə də orta məktəblərdə hicab geyilməməlidir. Yalnız yetkinlik yaşına çatandan sonra, basqı altında olmayan o uşaqların özləri, azad seçim edib hicabı geyməlidirlər. Dindarlar da bu arqumentlərə qarşı öz dəlilləri ilə çıxış edib, dinin qanunlarına, insan hüquqlarına, dini etiqadda azadlıqlara istinad edirlər. Beləliklə, hicab məsələsində dindarların bir qisminin aktivliyi yüksək olsa da, onlar heç bir irəlləyişi əldə edə bilməmişdirlər.
Hicab problemindən başqa, ölkənin rəsmi qurumlarının məhkəmələrin verdiyi qərarlara dayanaraq bəzi qanunsuz tikilmiş məscidlərin sökməsi də çəkişmələrə gətirib çıxartmışdır. Bunun sonu olaraq, respublikada məhkəmələr tərəfindən qanunsuz tikilmiş qərarı varilən bir neçə ibadət yerləri sökülmüşdür, Ancaq bu dəfə də, bəzi dinidarların və ictimai-dini təşkilatların etirazlarına və hətta açıq çıxışlarına baxmayaraq, durumu nəzarət altında saxlamaq mümkün olmuşdur. Buna səbəb yenə də ölkə əhalisinin çoxluğunun , dünyavi olduqlarına görə, bu proseslərə qatılmadıqları, onlara biğanə olması idi.
Eurovision konkursu keçiriləndə mətbuatın məlumatına görə, ona qarşı bəzi radikal dindarlar təxribatlar hazırlamışdırlar, Ancaq o planları yerinə yetirə bilməyərək həbs edilmişdirlər.
Sələfi qrupların da siyasiləşməsi müşahidə edilməkdədir. 2014-cü ildə mətbuatda çoxlu sayda Azərbaycan səsəfilərinin Suriya savaşında iştirak etmək üçün o ölkəyə yollanması xəbərləri yayılmışdır/ Həmdə Sumqayıtda sələfi və "xəvaric" adlanan qrupları arasında silahlı qarşıdurma da olmuşdur. Bundan sonra respublikanın bir neçə bölgələrində radikal dindarlar həbs edilmişdir.
Bundan sonra Azərbaycanda xaricdə silahlı münaqişələrdə iştirak üçün qrup yaradanlara cəzaların verilməsi ilə bağlı qanun 2015-09-12 at the Wayback Machine qəbul edilib.
Daha bir siyasiləşmiş qrup olan nurçiların Azərbaycanda siyasi şəbəkəsnin üstü açılmışdır. Məlum olmuşdur ki, bu qrup hakimiyyət səviyyələrində öz nümayəndələrini yerləşdirmək məqsədini güdmüş və buna qismən nail olmuşdur. Bundan sonra bir neçə dövlət məmuru istefaya yollanmışdır. fəaliyyəti 2014-cü ildə.
Həmçinin bax
Mənbə
- Aydın Əlizadə. Müstəqillik dönəmində Azərbaycanda qeyri-müsəlman inanclarının yayılması və bugünkü duruma dair // Bakı: Dövlət və din. N (1) 27, 2012, s. 25–32 — (1. "Müstəqil Azərbaycanda qeyri-müsəlman dinləri" fəslinin mənbəyi).
- Aydın Əlizadə. Çağdaş Azərbaycanda İslam dini və din-dövlət münasibətləri // Bakı: Dövlət və din. N (2) 28, 2012, s. 60–66 — (2. "Azərbaycanda İslam" fəslinin mənbəyi).
- Али-заде A. Религия в современном Aзербайджане периода независимости // Pоссия и мусульманский мир № 1. M.,2013, c. 50–69 — (hər iki məqalənin birlikdə rus dilində tərcüməsi).
İstinadlar
- . Georgetown University. July 2012. 5 January 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 May 2015.
- "Arxivlənmiş surət". 2021-01-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-24.
- "Exo" qəzeti № 196, 25 oktyabr 2008.
- . 2015-09-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-15.
- . 2015-09-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-15.
- "Alban-udin kilsəsinin tarixi". 2015-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-15.
- Сармакешян. Наука в интересах справедливости / Новости Армении. 11.09.2007.
- "Robert Mobili: "Azərbaycanda özümüzü eyni ailənin üzvləri sayırıq"". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-15.
- Azərbaycan "missioner yuvası"na çevrilir [ölü keçid] / Yeniçağ qəzeti.
- Azərbaycan ordusundakı protestanstlar ermənilərə qarşı döyüşməyəcəklər — İslam universitetininin rektoru. [ölü keçid] / Trend.
- Миссионерские организации в поле зрения азербайджанских спецслужб. 2022-08-22 at the Wayback Machine Newsru.com, 2001.
- ""Hansısa təriqət və ya təriqət mənsubları dövlət üçün problem yaradacaq gücdə deyil"". 2010-06-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-15.
- U. S. Departament of State / International Religious Freedom Report 2010. Azerbaijan. 2012-01-13 at the Wayback Machine
- Dini Komitə alqışlayır və təəssüf edir / Ayna qəzeti, 08.10.2011
- Hidayət Orucov: "Üç il ərzində Azərbaycanda 512 dini icma qeydiyyatdan keçib" [ölü keçid] / Səs informasiya agentliyi.
- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi. Prezident Kitabxanası: Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan – Presidential Library – Religion (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi – Prezident Kitabxanası – Din) 2011-11-23 at the Wayback Machine. (ing.)
- Mapping the Muslim population 2018-06-19 at the Wayback Machine (ing.)
- Həmən yerdə.
- Milli məclis bir neçə qanunu dəyişdi 2020-10-23 at the Wayback Machine / Müsavat.com
- Mail Ağaxanov . Azərbaycanda mədrəsələr və dini təhsil. 2017-09-04 at the Wayback Machine
- Bakı Dözlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin rəsmi saytı 2018-09-19 at the Wayback Machine / Fakültənin tarixi.
- Əbu Bəkr məscidində törədilən partlayış Azərbaycanda sabitliyi pozmağa xidmət edir — məscidin imamı 2016-03-15 at the Wayback Machine / Trend.az
- İran xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəli həbs edilənlərin dövlətə xəyanətdə ittiham edildiyi bildirilir (təhlil) 2016-03-05 at the Wayback Machine / Amerikanın səsi
- Посольство Норвегии в Азербайджане выступило прибежищем для редактора оппозиционной газеты и ахунда мечети 2016-03-04 at the Wayback Machine / Кавказский узел.
- Dindarların geyiminə qoyulan yasaqlara qarşı imzatoplama kampaniyası bu gün başa çatır [ölü keçid] / Dəyərlər.az
- Təhsil nazirliyinin qarşısında Hicaba azadliq mitinqi 2022-03-25 at the Wayback Machine / Youtube.com
- Avropa Şurasının Baş katibi Azərbaycanda məscidin sökülməsi ilə bağlı mübahisənin ölkə qanunvericiliyi çərçivəsində həllinə tərəfdardır 2016-03-15 at the Wayback Machine / Trend.az
- Sumqayıtda 11 dindan həbs edilib 2020-10-23 at the Wayback Machine / Musavat.com
- Suriyada döyüşən azərbaycanlıların sayı açıqlanıb 2013-08-04 at the Wayback Machine / Apa.az
- Sumqayıtda "Vəhhabilər"in lideri də həbs olundu. 2015-03-19 at the Wayback Machine / Qafqazinfo.az
- "Elnur Aslanovla Elşad İsgəndərovun nurçularla birgə layihələri vardı" 2020-10-20 at the Wayback Machine / Anspress.com
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Azerbaycanda dinIslam 93 4 Xristianliq 3 1 Dinsizlik 3 Diger 0 5 Azerbaycanda din Azerbaycan Respublikasinin Konstitusiyasina gore Azerbaycan dunyevi dovletdir Azerbaycan Respublikasinda din dovletden ayridir 2015 ci ilin statiskalarina gore Azerbaycan ehalisinin 93 4 i muselman 3 1 i xristian 3 ise her hansi bir dine bagli deyildir Yerde qalan 0 5 e ise diger dinin mensublari aiddir Azerbaycan Respublikasinin erazisinde dovlet terefinden resmi qeydiyyatdan kecmis 500 den cox dini icma fealiyyet gosterir Azerbaycanda qeyri muselman dinleriDin ve xalqin inanclari problemi Azerbaycan toplumunu vaxtasiri heyecanlandiran onemli problemlerden biri olaraq qalmaqdadir Bu sahede sovetler sonrasi donemde nezerecarpan deyisiklikler bas vermisdir Oten iller boyu bu deyisiklikler hec de birmenali qarsilanmamis bir cox durumlarda ziddiyyetli olmusdur Bir yandan sovet ideoloji sisteminin dagilmasi insanlarin menevi yasamlarinda bosluqlar yaratmisdir Ekseriyyet kommunist ideologiyasinin esassiz oldugunu gormus menevi yasamlarini deyisdirerek cesidli dinlere uz tutmusdur Mesele burasindadir ki Sovet sistemi dinlere qarsi ateizm siyaseti aparirdi Din cox vaxt xalqin adetleri ve milli deyerleri ile qarisiq sekilde teqdim edildiyinden ona qayidis medeni ve exlaqi koklerimize donus kimi deyerlendirilmisdir Dine donus proseslerine Azerbaycandaki dayaniqli olmayan herbi siyasi durum da oz tesirini gostermisdir Ermenistanla savas coxlu sayda qurbanlarin verilmesi ve qacqinlarin ortaliga cixmasi ile sonuclanmisdir Ele bu olaylar da dine meyilliliye yol acmisdir Cunki bu kimi ekstremal durumlarda bir cox insanlar facielerin neden yaranmasinin koklerini arayaraq bunlarin sebeblerini ozlerinin ve toplumun gunahkar olmasinda gorurler Bele duygular ise onlari xilasin dinde oldugu fikrine getirib cixarirdi Sovet sisteminin dagilmasi ve serhedlerin acilmasi xarici dini missionerlerin olkemize gelmesine getirib cixarmisdir 1980 ci illerin sonundan etibaren azerbaycanlilarin ayri ayri dinlere ve teriqetlere axini baslamisdir Krisnacilar yehudiler ve fealiyyeti Missioner aktivliyini ilk olaraq ardicillari gostermisler Baki ve basqa seherlerin merkezi kucelerine cixaraq oz inanclarini mutemadi teblig eden krisnacilarin yigincaqlarinda hemin dovrde coxlu adam istirak etmisdir Adi insanlarla sohbetler etmek onlari yigincaqlarina cagirmaq kitablari satmaq onlarin tebligat formalari idi 1980 ci illerde apardiqlari aktiv tebligata baxmayaraq krisnacilarin populyarligi azaldi xalq kutleleri arasinda oz inanclarini yaya bilmediler Onlarin telimi bir cox meqamlarda murekkeb oldugundan sade insanlar onu qavramaqda cetinlik cekirdiler Beynelxalq Krisna Suuru Cemiyyetinin vitse prezidentinin sozlerine gore gunumuzde Bakida yerlesen krisnacilarin yigincaqlarina 350 neferden artiq insan qatilmir Onlardan ise inanclarinda aktiv olanlarin sayi 150 den cox deyildi 1996 ci ilde ele kecirilmis 20 000 i kitab 2002 ci ilde Beynelxalq Krisna Suuru Cemiyyetinin selahiyyetlileri terefinden Bakiya geri qaytarilmisdir Yehudi dinin ardicillarinin sayi respublikada on minlerledir onlarin ekseriyyetini tatlar teskil edir Quba rayonunun Qirmizikend qesebesinde kompakt halda yasayan tatlar Oguzda ve respublikamizin diger simal rayonlarinda da meskunlasmislar Paytaxtimizda ise onlardan basqa Avropa yehudileri de yasayirlar Bakida Qubada Oguzda musteqillik doneminde bir nece yeni sinaqoq tikilmis bezilerinde ise esasli yenidenqurma ve berpa isleri aparilmisdir Azerbaycanda 16 000 den cox Yehudi yasayir onlardan 11 000 i Dag Yehudileridir Dovletimizin erazisinde 3 Yehudi icmasi var Dag Yehudileri Askenazi Yehudileri ve Gurcustan Yehudileri Olkemizde bir nece Yehudi teskilati movcuddur Azerbaycanin Yehudi icmalari Sokhnut Agudit Israel ve Teshuva Israel kimi beynelxalq teskilatlarla elece de ABS Ingiltere ve Avropa icmalari ile six elaqeler saxlayir Azerbaycanda Yehudiler ucun kollecler ve mektebler eyni zamanda Ibrani Yehudilik ve Yehudi medeniyyeti kurslari movcuddur Musteqillik illerinde behai icmalari da Azerbaycanda fealiyyetlerini berpa etmisdir Behailik XIX yuzilliyin sonu XX yuzilliyin ilk illerinde indiki Azerbaycan Respublikasi erazisinde yayilmaga baslamisdir Bu inancin kokleri o zaman Irani burumus Babiler herekatindan gelir Behailer XX yuzilliyin 90 ci illerinde Gence Baki Sumqayit ve Selyanda oz icmalarini yaratmisdilar Hazirda respublikamizda 9 behai icmasi fealiyyet gosterir Onlarin fealiyyeti resmi dovlet qurumlari ile razilasdirilmisdir Xristian icmalarinin cagdas durumu Rus Pravoslav Kilsesi Azerbaycanin enenevi xristian kilselerinden biri Rus Pravoslav Kilsesidir Onu temsil eden en boyuk ve nufuzlu qurum Baki ve Azerbaycan Yeparxiyasidir Olkemizdeki pravoslavlarin sayi muselmanlardan sonra ikincidir Son zamanlar respublikada bir cox kohne pravoslav kilsesi temir olunub ibadet ucun acilmisdir Rus Pravoslav Kilsesinin ve diger pravoslav kilselerin yuksek numayendeleri vaxtasiri Azerbaycana gelir onlarin olke bascilari ve muselman xadimleri ile cox yaxsi munasibetleri vardir Azerbaycanda yasayan pravoslavlarin fealiyyeti olke qanunvericiliyine tam uygundur Alban Udin xristian icmasi 2003 cu ilde Alban Udin xristian icmasi resmi olaraq qeydiyyatdan kecmisdir Bu da kecmisde movcud olmus Alban kilsesinin yeniden qurulmasi yonunde ilk addim kimi deyerlendirilir Alban kilsesinin varligina XIX yuzilliyin birinci yarisinda son qoyulmus onun strukturu ve emlaki Ermeni kilsesine verilmisdir Bu sebebden de Ermeni kilsesi butun Azerbaycan erazisini oz kanonik yeri saymaqla beraber ermeni tecavuzunu destekleyir ve Ermenistanin Azerbaycana qarsi erazi iddialarini haqli hesab edir Alban kilsesinin ardicillarinin sayi o qeder de cox deyildir bes mine yaxin yaxindir Katolik ve Luteran kilseleri Respublikamizda katolik ve luteranlar azliq teskil edir Luteranlar yigincaqlarini Rusiya imperiyasi doneminde paytaxtimizda insa edilen Kirxada kecirirler Bundan basqa vaxtile boyuk alman icmasinin yasadigi Goygol rayonunda da tarixi luteran kilsesi temir edilmis ibadet ucun acilmisdir Katolikler ucun ise Bakida kilse ucaldilmisdir Onlar hemcinin kimsesizler ucun ev de saxlayirlar Basqa kilselerin missionerlik fealiyyeti Diger xristian teriqetleri ve denominasiyalari ise Ermenistanla savasin qizgin caglarinda Azerbaycanda xususi fealliq gostermemisler Bu da onlarin tehlukesizliyi baximindan dogru addim olmusdur Cunki hemin dovrde xristian yonumlu inanclarin yayilmasina cehd edilmesi dusmen tebligatina destek vermek kimi deyerlendirile bilerdi Eslinde Azerbaycan Ermenistan savasi hec zaman dinlerarasi qarsidurma halini almamisdir Buna baxmayaraq savasin aktiv fazasi zamani Xristian tebligatcilari oz inanclarini aciq sekilde yaymaqdan cekinmisler Bezi xristian teriqetleri ise hele o caglarda oz islerini yarigizli olaraq heyata kecirmisler 1994 cu ilde Ermenistanla ateskes anlasmasi baglanandan sonra Azerbaycan onu burumus derin bohrandan cixmaga basladi Bu yeni durumda xarici olkelerden gelmis missionerler Azerbaycan ehalisi arasinda genismiqyasli aciq tebligata baslamisdilar Xususile Qerb olkelerinden gelmis cesidli protestant kilselerinin devetcileri Baki Gence ve basqa seherlerde oz yigincaqlarini kecirmis bu meqsedle genis konsert zallarini icareye goturmus orada dualar ve dini mezmunlu muhazireler oxumusdular Hemin dovrde xaricden olkemize gelmis xristian protestant muhazireciler ve din xadimlerinin seyleri neticesinde dini teriqetlere coxlu adam celb edilmisdi Bir cox dini devetciler kendlerde elece de sade insanlarin yasadiqlari yerlerde evleri icareye goturerek xalqla unsiyyete girib orada tebligat aparmis gencleri oz teriqetlerine celb etmisdiler Onlarin missioner calismalari neticesinde bir cox hemyerlimiz bu teriqetlerin inanclarini menimsediler Bunun bir cox subyektiv ve obyektiv sebebleri var idi Birinci novbede sosial sebebler gelirdi Hemin illerde olkenin durumu olduqca pislesmis insanlarin bu gune ve geleceye inamlari yoxa cixmisdi Iqtisadi problemler ehalinin yoxsullugu da bir coxlarin dini tebligatlara uymaga mecbur edirdi Cunki tarixin bu kimi caglarinda xalqlar sakralliga meyilli olur ideal dunyada xilaskar axtarisinda olur mocuzelere inanir mesih xilaskari gozleyirler Ele teriqet tebligatcilari da onlara psixoloji tesir gostererek ardicillarini dini trans hallarina salir vedler verirdiler Xarici teriqetlerin devetcileri goylerden gelen xilas vedleri ile kifayetlenmemis hem de dunyevi vasitelerden de istifade etmisler Ehalinin o zamanki yoxsul durumundan yararlanaraq azerbaycanlilara maddi yardimlar etmis yasamlarinda olan cesidli problemlerini cozmusduler Bu ve ya basqa teriqetin uzvu olmaq bezileri ucun cox elverisli olmusdur Bundan basqa onlar dini teriqetlerin vasitesile ingilis ve basqa Avropa dillerine yiyelenme xarici tehsil ocaqlarinda oxuma yaxsi is tapma sanslarini elde edirdiler Hem de teriqetlere uzv olmaq insanlarin xarici olkelere kocmek imkanlarini da asanlasdirmis olurdu Bu ise o zamanki agir durumda cox adamin arzusu idi Bezen ise yabanci din teriqetcilerinin tebligati siyasi xarakter dasimisdir Onlardan bezileri oz dinlerinin ermenilerle azerbaycanlilarin baris elde etmesine yardimci olacagini iddia edirdiler Onlarin fikrince bu halda azerbaycanlilar da ermeniler kimi xristian olacaq ve xristian qardasligi ideyalari ile bu savasi cozmek mumkun olacaqdir Eyni zamanda azerbaycanlilara onlarin yurdlarinin eslinde ereb sonra ise turk istilacilari terefinden sixisdirilib cixarilan tarixi xristian olkesi oldugu fikri asilanirdi Demeli Islam dini Azerbaycana xas olmayan yad inanc kimi qeleme verilirdi Azerbaycanda Xristianligin berpa edilmesi movzusunu qaldiran xarici teriqetci qurumlarin numayendeleri milletlerarasi problemlere de toxunurdular Onceden onlarin hamisi azerbaycanlilarin Islamin praktiki teleblerini icra etmeseler bele kutlevi sekilde Xristianliga uz tutmalarinin mumkunsuz oldugunu bilirdiler Cunki Islam dini bu xalqin suuralti qatinda yer almis ve azerbaycanlilar oz milli kimliklerini ve medeniyyetini bu dinle baglayirlar Bu sebebden de teriqetciler olkede ozellikle milli azliqlara yonelmis tebligat aparmislar Tesviqatda prioritet yonum kimi onlar respublikanin simalinda yasayan Qafqaz menseli xalqlara onem vermisler Onlar bu xalqlari Qafqaz Albaniyasinin birbasa varisleri kimi qeleme vererek bu fikri onlara yeritmisler Azerbaycanin turk ve iran menseli ehalisini ise gelme qafqazlilara yad olan Islam dinini asilayan xalqlar kimi teqdim etmisler Belelikle xarici missioner teriqetlerinin Azerbaycandaki fealiyyeti bezi durumlarda milletlerarasi gerginlik yaratmis ve ehalinin bir hissesinde separatist efval ruhiyyenin yaranmasina tekan vermisdir Bu kimi problemler uzre Azerbaycan metbuatinda vaxtasiri materiallar yayimlanmisdir Ermeni terefi de Xristianligin Azerbaycanda yasayan etnik azliqlarin arasinda yayilmasini desteklemis etnik qarsidurmalar yolu ile olkeni parcalamaq isteyinde olmuslar Hemin movzular uzre Irevanda bu gunedek konfranslar kecirilmekdedir Hem de cesidli missioner qurumlarinin uzvleri ve tebligatcilari Islam eleyhine tesviqatlar aparmislar Onlar Islami murtece ve vehsi din kimi deyerlendirmis muselman medeniyyetine inancli muselmanlara qarsi tehqirler seslendirmisler Ayri ayri teriqetlerin telimlerini qebul etmis azerbaycanlilara onlara uygun gelmeyen cemiyyetle ve ailelerle ixtilafa girmek fikri asilanirdi Missionerlerin dile getirdikleri meqsedleri butun Azerbaycanin xristianlasmasi olmusdur Bu yolda ilk olaraq her besinci azerbaycanlini xristian etmek plani aciqlanirdi Teriqetciler gencler arasinda daha feal olmus ordu siralarinda da oz tebligatlarini aparmaga cehd gostermisler Missionerler humanizm prinsiplerini genclere asilamis onlari ele silah almaqdan cekindirmisler Bununla bele onlar ermenilerin xristian azerbaycanlilarin din qardaslari olmasi duygularini asilamislar Sonra ise hemin teriqetlerin ekseriyyetinin ermeni eks kesfiyyati ile baglantida olmasi fakti ortaliga cixmisdir Qanunvericiliyin mohkemlenmesi ve missioner fealliginin zeiflemesi Ancaq teriqetcilerin hamisi neqativ islerle mesgul olmamislar Onlarin arasinda semimi inanclilar da olmusdur Ancaq butovlukde bu dini qurumlarin fealiyyeti yuxarida gosterilen amiller uzre Azerbaycan dovletciliyine zidd olmusdur Buna gore de mohkemlenmis dovletimiz 1995 ci ilden sonra tehlukeli teriqetlere qarsi aktiv tedbirler plani heyata kecirmeye baslamisdir Destruktiv fealiyyetle mesgul olan xarici dini tebligatcilar olkeden qovulmus cesidli dini qurumlarin maliyye axinlari gozaltina alinmisdir Cunki butun dini qurumlar oz fealiyyetlerini Azerbaycan qanunvericiliyi ile uygunlasdirmali idiler Bu istiqametde tedbirler heyata kecirildikden sonra teriqetci qurumlarin aktivliyi azalmis ve xalq arasinda nufuzlarini itirmisler Onlarin uzvlerinin sayi minimum hedde enmis ve insanlar getdikce bu teriqetlerden uzaqlasmislar Gunumuzde Azerbaycan qanunvericiliyine zidd olmayan teriqetler olkede fealiyyetlerini davam etmekdedirler Resmi dairelerin bildirdiklerine gore qeyri enenevi teriqetlerin ardicillarinin sayi o qeder de cox deyildir ve bu dini icmalarin hec biri Azerbaycanin milli maraqlarina tehluke toretmirler Bununla bele bezi beynelxalq qurumlar Azerbaycanda aparilan din siyasetini tenqid edib olke resmilerini dini azadligin bogulmasinda suclayirlar Buna ornek kimi ABS Dovlet Departamentinin 2010 cu ilde yayimlanan hesabatini gostermek olar Ancaq Azerbaycan resmileri bu kimi hesabati tamamlanmamis deqiqlesdirilmemis ve duzelislere ehtiyaci olan sened kimi deyerlendirirler Mesele burasindadir ki Azerbaycanda dini qurumlarin fealiyyeti ucun qanunvericilik islenib hazirlanmisdir Sozugeden teriqetlerin hamisi yalniz olke qanunlarina zidd islere yol vermedikleri halda fealiyyet gostere bilerler Teriqetci qurumlarin fealiyyetinin zeiflemesinin esas sebebi tekce qanunvericilik bazasinin yaradilmasi yox Azerbaycanin evveller yasadigi bohranli veziyyetden cixmasi olmusdur Tedricen insanlarin bir cox problemleri cozulmus onlar yaxsi yasamaga bu gune ve sabaha inamla baxmaga baslamislar Eyni zamanda cebhe xetti sabitlesmis herbi gerilemeye son qoyulmus ordu mohkemlendirilmisdir Olkenin guclenmesi yabanci dini qurumlarin Azerbaycani xristianlasdirmaq planlarini pozmusdur Xristian dini teriqetciliyinin qarsisinda daha onemli bir amil de olmusdur yuzillikler boyu surmus azerbaycanlilarin adet eneneleri Bu adet eneneler cox vaxt Islam dunyagorusu ile qarisiq olaraq ozunu gostermekdedir Islam azerbaycanlilar ucun praktiki cehetden icra edilen dinden cox medeniyyetlerinin ayrilmaz parcasidir Buna gore de Azerbaycan toplumunun boyuk hissesi yabanci teriqetlerin aktiv tebligatina qarsi olmusdur Olke vetendaslarinin coxu bu tebligati anlamaq bele istememis ona uyanlari ise qinamislar Ailelerde ve ictimai yerlerde bu zeminde qarsidurmalar da olmusdur Belke de ele hemin teriqetlerin aktivlesmesi ehalinin bu cur reaksiyasina getirib cixarmisdir Belelikle Azerbaycan Respublikasinin musteqillik illerinde qeyri Islam teriqetleri yonumunde aparilan siyaseti ugurlu saymaq olar Bu siyasetin sayesinde olkede dini dozumluluk hokm surur butun dinler ve teriqetler qanun cercivesinde fealiyyet gosterirler Azerbaycanda IslamResmi reqemlere gore muselmanlar olke ehalisinin 93 96 teskil edirler Islam dini tekce ibadet edilecek inanclar sistemi deyil hem de Azerbaycan xalqinin medeniyyetinin terkib hissesidir Azerbaycan ehalisinin Islamin hansi qollarina aid olmasi barede son zamanlarda hec bir deqiq statistika aparilmamisdir Buna gore Azerbaycan muselmanlarinin 60 nin sie 40 nin sunni oldugu guman edilir Bununla bele Azerbaycanda sekulyar dunyevi prinsipler ustunluk teskil edir Buna gore vetendaslarin boyuk coxlugu oz gundelik heyatlarinda Islam ehkamlarini tetbiq etmir ve muselman teriqetlerinin arasindaki ferqlere varmir Belelikle Azerbaycanda sie sunni bolgusu cox vaxt formal xarakter dasiyir Cenubi Qafqazda islam Cenubi Qafqaz muselmanlarinin arasinda yayilan dunyevi dusuncenin yeni donemimizde artiq 150 illik tarixi vardir Bilindiyi kimi onlar rus turk ve rus iran savaslarinin sonunda Rus imperiyasinin terkibine qatilmaga zorlanmisdirlar Qafqazda yasayan muselmanlarin coxu turk soylular idi onlar da cagdas azerbaycanlilarin coxusunun ecdadlari hesab edilir Onlarin soyu Selcuqlara Sefevilere Efsarlara Qacarlara gedib cixirdi Turk soylular ise ruslardan once bu yerlerde onde olan hakim imperiya xalqi idi Ele bu yerlerde olan xanliqlari da turk soylular yaradib idare edirdiler Buna gore de Cenubi Qafqaz Rusiya imperiyasina qatilandan sonra turk soylu maarifciler arasinda kecmisde boyuk imperiya xalqi olan turklerin enmesi ve ruslara yenilib mustemlekeye cevrilerek movqelerini itirmesi sebeblerini axtarirdilar Onlardan bir coxlari bunu milletin hedden artiq dini ehkamlara ve adetlere bagli olmasinda gormusdurler Onlarin fikrince dini ehkamlarla cercivelenmis turkler irelleyis ede bilmemisdirler Onlarin reqibleri ise butun ehkamlardan azad olaraq serbest olmus turklerin uzerinde ustunluk elde ede bilmisdirler Belelikle 19 cu yuzilliyin ikinci yarisinda Cenubi Qafqazda turk maarifcilerinin fealiyyeti baslanmisdir Bu fealiyyetin en baslica meqsedi irelileyen Avropa medeniyyetine yiyelenmek idi Ancaq bu yolda esas manee milli ve dini adetler olmusdurlar Buna gore de ele bu deyerler maarifcilerin keskin tenqidlerine ugramisdirlar Demek olar o caglarin butun taninmis sairleri yazarlari dusunurleri dunyevi ideyalari ortaliga atmis bir cox eneneleri ve ehkamlari tenqid etmisdirler Bununla bele onlar dini tam inkar da etmemis sadece onun cemiyyetdeki rolunun ve nufuzunun azaldilmasini isteyirdiler Bununla paralel olaraq Avropa deyerlerine yiyelenme isteyi ile yanasi milli ozunu tanima prosesi de guclenmisdir Butun bu prosesler elece de Rusiya imperiyasinin dagilmasi 1918 ci ilde musteqil Azerbaycan Demokratik Respublikasinin ADR yaranmasi ile sonlanmisdir Yeni yaranmis olkenin ustunluk verdiyi baslica prinsipler dunyevi milliyetcilik ve avropalasma olmusdur Bununla bele Islam deyerleri de milletin medeni deyeri kimi qiymetlendirilmisdir Sovet donemi ADR e bolseviklerin basqini son qoymus ancaq onun yerine sovet Azerbaycani yaranmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin suqutundan sonra Sovet Sosializmi dovrunde olkede ateizm ve komunizm ideyasi teblig edilirdi Habele mescidlerin dinin olkede oz nufuzunun zeiflemesi marksizm leninizmin ateizm idealogiyasinin genis yayilmasi musahide olunurdu Bu donemde dunyevilesme prosesleri davam etmisdir Bununla bele bu donemde ifratlara da yol verilmisdir Bunun da sebebi xalqimizin dini deyerleri tanimayan o zamanki bolsevizm ideologiyasinda olmusdur Azerbaycanin 71 il Sovetler Birliyinde olmasinin sonunda yurddaslarimizin dine bagliliqlari en asagi hedde gelib catmisdir Islam dininin ehkamlarina ve rituallarina cox az adam riayet edirdi Mescidlerin sayi minimuma endirilmisdir dini mektebler hec olmamisdir Azsayli din xadimlerini Orta Asiyanin medreselerinde yetisdirirdiler lakin daha sonradan xalqimizin oz dinine geri qayitmasi habele Sovet Sosializmi dovrunde dagidilan mescidlerin ve Islam dininin xalqimizin milli menevi deyeri kimi berpa edilmesi musahide edilirdi Butun bunlarla yanasi o donemde xalq ayri ayri dini bayramlari kecirdi oluleri Islam qaydalari ile torpaga tapsirirdi islerinin duzelmesi ucun sedeqeler verib qurbanlar kesirdi dini qaydalarla kebin kesirdi Ancaq din o zaman movhumat formasini almisdir Her yerde olu muqeddeslerin mezarlarina ve basqa sakral obyektlere ziyaretler edilirdi Onlarin araciligi ile insanlar xesteliklerden saqalma ve oz islerinin duzelmesini dileyirdiler O caglarda belli qeder dini sinkretizm de olmusdur Ozlerini muselman sayan bir cox kesler oz problemlerinin cozulmesini dilemek ucun xristian kilselerine gelirdiler Enenevi xristian olan sakinler ise muselmanlarin ziyaret etdikleri muqeddes yerlere uz verirdiler Bakida fealiyyet gosteren iki merkezi mescidlerin gireceklerinde kilselerdeki kimi samlar yandirilirdi Musteqillik donemi Azerbaycan yeniden musteqillik qazanandan sonra olkede Islam haqqinda bilgiler coxalmis yeni mescidler tikilmis medreseler ve universitetler qurulmus gencler xarici olkelerde ilahiyyat elmleri uzre tehsil almaga getmisdirler Buna baxmayaraq yuxarida gosterilen movhumatlar sade xalq arasinda gunumuzde de qalmaqdadir Hetta butun bunlar daha da inkisaf etmisdir Olmus muqeddeslerin mezarlari ve basqa sakral obyektler daha da abadlasdirilmis onlarin ustunde dini mahiyyetli binalar ucaldilmisdir Orada nezirlerin yigimi davam etdirilmisdir Coxlu insanlar o yerlere inanclarini baglayib ziyarete cixirlar Bunun neticesinde problemlerinin cozulmesine inanirlar Xalq arasinda kiminse o yerlere ziyaret etdiyinden sonra sagalmasi kiminse islerinin cozulmesi kimi revayetler yayilir Muqeddes olulerin mezarlarindan basqa Azerbaycanin ayri ayri bolgelerinde totemizme yaxinlasan ibtidai inanclar da vardir Ornek ucun Bakinin yaxinliginda deve ve ilan ocaqlari vardir Oraya gelen usaqlari olmayan qadinlar devenin altindan kecerek hamile olacaqlarini sanirlar ilanlardan ise sagalma dileyirler Animistik olulerin ruhlarin gelisine inanc inanclar da vardir Bu inanclarin cox eski koklerinin olmasina baxmayaraq xalq icinde onlarin hamisini Islamla baglayirlar Demeli bu kimi sade xalq inanclari muselman deyerleri ile qarismis ve islamlasdirilmisdir Birbasa Islam dinine bagli olan strukturlara qurumlara tehsil ve ibadet ocaqlarina geldikde ise Azerbaycanin musteqilliyi boyu onlarin sayi gorunecek qeder artmisdir 2011 ilde olkede mescidlerin sayi 1802 e yukselmisdir Onlardan coxusu hele Sovetler doneminden once tikilmis kohne binalardir Yeni tikilen mescidlerin sayi ise 595 olmusdur Hemin ile qeder Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesinde coxusu muselmanlarin olan 534 dini icmalar qydiyyatdan kecmisdir Dini Qurumlarla Is Uzre Dovlet Komitesi DQIDK fealiyyeti Din dovlet munasibetlerini duzenlemek dini qurumlari qeydiyyata almaq onlarin Azerbaycan qanunvericiliyine uygunlasdirmaq ucun 2001 ci ilde Dini Qurumlarla Is Uzre Dovlet Komitesi DQIDK yaradilmisdir Bu Komitede qeydiyyanindan kecmeyen dini icmalarin fealiyyeti qanuna uygun sayilmir Hemde bu Komitede olkemize xaricden gelen dini edebiyyata nezaret edilir onun dinsunasliq ekspertizasindan kecmeyen kitablarin satisa buraxilmasinin qabagi alinir Dini edebiyyat ise yalniz ozel icazesi olan yerlerde satila biler Dinsunasliq ekspertizasinin gorduyu cox gerekli islere baxmayaraq olkede yayilmasi ucun meslehet gorulmeyen edebiyyat Intertet ve basqa cagdas informasiya kanallari ile yene de ozune yol tapir Buna gore de gelecekde bu isin semere vereceyi subhe altinda qalmaqdadir Internetde saytlarin ve basqa resurslarin yaradilmasi ile cesidli dini icmalar bu ekspertizanin reyine baxmayaraq istifadecilere oz istenilen edebiyyatlarini ve informasiyani catdira bilirler Artiq Internetde saytlarin ve forumlarin yaradilmasi elece de sosial sebekelerde sehifelerle bloqlarin acilmasi her bir dini qurumun fealiyyetinin terkib hissesidir Son zamanlar onlarin Azerbaycana yayimlanan sebekesi cox genislenmisdir Gunumuzde cox iri tutumlu dini siyasi ve ehkamci portallar elece de elektron kitabxanalar ve basqa bu kimi resurslar yaradilmisdir Bundan basqa Azerbaycanda vaxtasiri deyisikliklere ugrayan Vicdan azadligi haqqinda qanun qebul edilmisdir Bu qanunda din dovlet munasibetlerinin qanuni esaslari yer almisdir Bu qanuna gore butun muselman icmalari Qafqaz Muselmanlari Dini Idaresine tabedirler Bundan basqa bu qanuna gore xarici vetendaslarin olke erazisinde dini tebligat aparilmasi yasaq olunmusdur Elece de resmi dovletin icazesi olmadan basqa olkelerin dini mekteb ve universitetlerini bitirmis adamlarin dini vezifeler tutmasi da beyenilmir Hem de Azerbaycanda hele Rusiya imperiyasi ve Sovetler donemlerinden beri Qafqaf once Zaqafkaziya Musemanlarinin Ruhani Idaresi QMRI fealiyyet gosterir Bu idareye muselmanlarin butun ibadet yerleri ve dini topluluqlari tabe olunmusdur Bu qurumda sie ve sunnu dini icmalari birlesdirilmisdir Sovetler doneminden qoyulan qaydaya gore QMRI sedri sie onun birinci muavini sunnu olmalidir Musteqil Azerbaycanda dini tehsil Muselmanlarin dini tehsil ocaqlarina geldikde ise onlarin fealiyyetine yalniz Tehsil nazirliyinin verdiyi lisenziya esasinda yol verilir Bundan once ise onlar bu nazirliye DQIDK dan onlarin qanuna uygunlugunu dogrulayan senedi catdirmalidirlar Azerbaycanin dini tehsil ocaqlarinin mezunlarina dini tebligatin aparilmasi ve dini vezifelerin tutmasinda ustunluk verilir Olkemizde Baki Dovlet Universitetinin nezdinde ali tehsilli ilahiyyatci kadrlari yetisdiren Ilahiyyat fakultesi de fealiyyet gosterir Bu fakulte 1992 93 cu illerde Azerbaycanin Tehsil nazirliyi Baki Dovlet Universiteti ve Turkiyenin Deyanet Vakfi arasinda baglanmis anlasmanin esasinda acilmisdir Orada oxuma muddeti dord ildir mezunlar ise dinsunasliq ixtisasini alirlar Musteqillik illerinde Azerbaycanda Baki Islam Universiteti kimi daha bir boyuk tedris ocagi acilmisdir O QMRI nin nezdinde fealiyyet gosterir Bu universitetde 2 fakulte Islamsunasliq ve Seriet fakulteleri vardir Onun hem de olkenin basqa seherlerinde filiallari vardir Islam teriqetlerinin fealiyyeti Bilindiyi kimi musteqillik elde etmis Azerbaycanda dine qayidis mueyyen qeder artmaga baslamis buraya xarici tebligatcilar gelmis enenevi olmayan telimler yayilmaga baslamisdir En boyuk fealligi da ele cesidli Islam tebligatcilari gosterirdiler Bu da tebii idi cunki olkenin ehalisi daha cox muselman idi ve onlarin cagirislarini basqa dinlerin devetcilerinin cagirislarindan daha yaxsi anlayirdilar Ancaq cagdas Islamin hedden artiq siyasilesmis olduguna gore bezi istisnalari cixmaqla butun muselman qurumlarinin arxasinda Qafqaz regionunda hansisa siyasi ve iqtisadi maraqlari guden siyasi gucler dururlar Azerbaycandaki bir cox muselman teskilatlari iran turk ve ereb yonumludurler Iranlilarin Azerbaycanda oz dini siyasi ve humanitar qurumlari vardir Onlar esasen sie muselmanlari ucundur Turklerin de Azerbaycanda oz teskilatlari vardir ve onlar esasen sunni ehalisi arasinda fealiyyet gosterirler Cesidli ereb teskilatlarina geldikde ise onlarin coxu dindarlarin bir qismi arasinda yayilan selefi yolundadirlar Ancaq son zamanlar onlarin olkedeki nufuzu duyulacaq qeder enmisdir Bunun sebebi birinci novbede onlarin oz aralarinda bas vermis parcalanmalar olmusdur Ebu Bekr mescidindeki facieli olaydan sonra ise olke resmileri bu kimi topluluqlara qarsi nezareti sertlesdirmis bunun sonunda da onlar bir qeder zeiflemisdiriler Selefi icmalarindan basqa Azerbaycanda Islamda ortaytol vesetiyye adlanan bir layihe de fealiyyet gosterir Bu daha da cox muselmanlarin arasinda radikalizme qarsi yonelmis maariflendirici bir layihedir Onun numayendeleri xalq kutleleri arasinda genismiqyasli dini tebligat aparmir humanitar islerle edebiyyatin buraxilmasi ile deyirmi masalarin kecirilmesi ile mesgul olurlar Onlari Idrak cemiyyeti temsil edir Butun bunlarla birlikde yerli dini qruplar da vardir Onlar QMRI ile birlikdedirler ve olkenin resmileri terefinden desteklenirler Yuxarida anilan cesidli muselman qruplasmalari ehate dairelerinin genislenmesi ugrunda reqabet aparirlar Siyasilesmis Islam terefdarlari Bu gun siyasetle aciq mesgul olan muselman teskilatlari o qeder de cox deyildir Sunnulerin siyasi aktivliyi aciq olaraq gorsenmemekdedir Siyasete qatilanlar daha cox sie topluluqlaridir Onlardan da en taninani olkenin resmi qeydiyyatindan kecmeyen Azerbaycan Islam Partiyasidir AIP Musteqilliyimizin ilk caglarinda bu kimi dini siyasi qurumlar daha cox olmusdur ancaq sonra onlarin sayi duyulacaq qeder azalmisdir AIP Azerbaycanda Islam rejiminin qurulmasi ucun mubarize aparan ve esasen Iranin mueyyen dini dairelerle isbirliyinde olan partiya kimi teqdim edilir Ancaq bu qeydiyyatdan kecmeyen partiyanin uzvleri onlara qarsi ireli surulen ittihamlarla razilasmir hakimiyyeti onlari teqib olunmasinda ve yalanlamaqda suclayirlar AIP in Azerbaycanda sosial dayaqlari guclu deyildir Onlara yalniz olkede umumi saylari onsuz da az olan aktiv dindarlarin yalniz bir hissesi destekleyir Bu partiyadan basqa yene de dini siyasi gucler vardir Onlar resmi olaraq ozlerinin siyasete qatildiqlarini seslendirmeyerek daha cox insan huquqlarinin enenevi deyerlerin qoruyuculari kimi fealiyyet gosterirler Onlarin da coxu sie temayulludur Bele islamci qurumlar zaman zaman Azerbaycanda dini problemlerle bagli ictimai siyasi xarakterli problemleri qaldirirlar Ornek ucun 2003 cu ilde prezident seckileri zamani onlarin bezi onde gedenleri muxalifetcilere destek vermisdirler O zaman onlardan bezileri tutulmusdurlar Siyasilesmis dini ictimai qurumlar arada din adamlarinin huquqlarinin qorunmasi ile bagli cesidli problemleri qaldirirlar Bunlardan en keskikini qadin ortuyu olan hicab problemidir Once kimliyi sexsiyyet vesiqesini almaq ucun basi aciq fotosekil cekdirmek istemeyen qadinlarin meselesi qaldirilmisdir Bunun cevresinde geden cekismelere baxmayaraq onlar hec bir ugur elde ede bilmemisdirler Bundan sonra 2011 ci ilde Tehsil nazirliyi Respuclikada butun mektebliler ucun bir olan mektebli formasinin geyilmesi haqqinda gosteris vermisdir Bu formada hicaba yer verilmediyi ucun buna qarsi bezi muselman qurumlari ve ayri ayri dindar aileleri etiraz etmisdirler Bu barede cekismeler bu gune kimi surmekdedir Bununla bele dunyevi olan Azerbaycan ehalisinin coxlugu butun bu proseslere qatilmamisdir Hicab etrafinda geden cekismelerden bele vetendaslarin bir coxunun en azi Tehsil nazirliyinin gosterisine qarsi olmadiqlari bilindi Bezileri ise bu gosterisi aciq olaraq destekleriler Onlarin fikirlerine gore kicik yasli usaglarin secimi yoxdur Onlar terbiye aldiqlari ailelerde ata ananin tesiri altinda hicabi ya da basqa dini atributlari geyinirler Buna gore de orta mekteblerde hicab geyilmemelidir Yalniz yetkinlik yasina catandan sonra basqi altinda olmayan o usaqlarin ozleri azad secim edib hicabi geymelidirler Dindarlar da bu arqumentlere qarsi oz delilleri ile cixis edib dinin qanunlarina insan huquqlarina dini etiqadda azadliqlara istinad edirler Belelikle hicab meselesinde dindarlarin bir qisminin aktivliyi yuksek olsa da onlar hec bir irelleyisi elde ede bilmemisdirler Hicab probleminden basqa olkenin resmi qurumlarinin mehkemelerin verdiyi qerarlara dayanaraq bezi qanunsuz tikilmis mescidlerin sokmesi de cekismelere getirib cixartmisdir Bunun sonu olaraq respublikada mehkemeler terefinden qanunsuz tikilmis qerari varilen bir nece ibadet yerleri sokulmusdur Ancaq bu defe de bezi dinidarlarin ve ictimai dini teskilatlarin etirazlarina ve hetta aciq cixislarina baxmayaraq durumu nezaret altinda saxlamaq mumkun olmusdur Buna sebeb yene de olke ehalisinin coxlugunun dunyavi olduqlarina gore bu proseslere qatilmadiqlari onlara bigane olmasi idi Eurovision konkursu kecirilende metbuatin melumatina gore ona qarsi bezi radikal dindarlar texribatlar hazirlamisdirlar Ancaq o planlari yerine yetire bilmeyerek hebs edilmisdirler Selefi qruplarin da siyasilesmesi musahide edilmekdedir 2014 cu ilde metbuatda coxlu sayda Azerbaycan sesefilerinin Suriya savasinda istirak etmek ucun o olkeye yollanmasi xeberleri yayilmisdir Hemde Sumqayitda selefi ve xevaric adlanan qruplari arasinda silahli qarsidurma da olmusdur Bundan sonra respublikanin bir nece bolgelerinde radikal dindarlar hebs edilmisdir Bundan sonra Azerbaycanda xaricde silahli munaqiselerde istirak ucun qrup yaradanlara cezalarin verilmesi ile bagli qanun 2015 09 12 at the Wayback Machine qebul edilib Daha bir siyasilesmis qrup olan nurcilarin Azerbaycanda siyasi sebekesnin ustu acilmisdir Melum olmusdur ki bu qrup hakimiyyet seviyyelerinde oz numayendelerini yerlesdirmek meqsedini gudmus ve buna qismen nail olmusdur Bundan sonra bir nece dovlet memuru istefaya yollanmisdir fealiyyeti 2014 cu ilde Hemcinin baxAzerbaycanda Islam Azerbaycanda Paqanizm Azerbaycanda xristianliq Azerbaycanda zerdustilikMenbeAydin Elizade Musteqillik doneminde Azerbaycanda qeyri muselman inanclarinin yayilmasi ve bugunku duruma dair Baki Dovlet ve din N 1 27 2012 s 25 32 1 Musteqil Azerbaycanda qeyri muselman dinleri feslinin menbeyi Aydin Elizade Cagdas Azerbaycanda Islam dini ve din dovlet munasibetleri Baki Dovlet ve din N 2 28 2012 s 60 66 2 Azerbaycanda Islam feslinin menbeyi Ali zade A Religiya v sovremennom Azerbajdzhane perioda nezavisimosti Possiya i musulmanskij mir 1 M 2013 c 50 69 her iki meqalenin birlikde rus dilinde tercumesi Istinadlar Georgetown University July 2012 5 January 2019 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 May 2015 Arxivlenmis suret 2021 01 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 02 24 Exo qezeti 196 25 oktyabr 2008 2015 09 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 15 2015 09 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 15 Alban udin kilsesinin tarixi 2015 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 15 Sarmakeshyan Nauka v interesah spravedlivosti Novosti Armenii 11 09 2007 Robert Mobili Azerbaycanda ozumuzu eyni ailenin uzvleri sayiriq 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 15 Azerbaycan missioner yuvasi na cevrilir olu kecid Yenicag qezeti Azerbaycan ordusundaki protestanstlar ermenilere qarsi doyusmeyecekler Islam universitetininin rektoru olu kecid Trend Missionerskie organizacii v pole zreniya azerbajdzhanskih specsluzhb 2022 08 22 at the Wayback Machine Newsru com 2001 Hansisa teriqet ve ya teriqet mensublari dovlet ucun problem yaradacaq gucde deyil 2010 06 06 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 15 U S Departament of State International Religious Freedom Report 2010 Azerbaijan 2012 01 13 at the Wayback Machine Dini Komite alqislayir ve teessuf edir Ayna qezeti 08 10 2011 Hidayet Orucov Uc il erzinde Azerbaycanda 512 dini icma qeydiyyatdan kecib olu kecid Ses informasiya agentliyi Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresi Prezident Kitabxanasi Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan Presidential Library Religion Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresi Prezident Kitabxanasi Din 2011 11 23 at the Wayback Machine ing Mapping the Muslim population 2018 06 19 at the Wayback Machine ing Hemen yerde Milli meclis bir nece qanunu deyisdi 2020 10 23 at the Wayback Machine Musavat com Mail Agaxanov Azerbaycanda medreseler ve dini tehsil 2017 09 04 at the Wayback Machine Baki Dozlet Universitetinin Ilahiyyat fakultesinin resmi sayti 2018 09 19 at the Wayback Machine Fakultenin tarixi Ebu Bekr mescidinde toredilen partlayis Azerbaycanda sabitliyi pozmaga xidmet edir mescidin imami 2016 03 15 at the Wayback Machine Trend az Iran xususi xidmet orqanlari ile elaqeli hebs edilenlerin dovlete xeyanetde ittiham edildiyi bildirilir tehlil 2016 03 05 at the Wayback Machine Amerikanin sesi Posolstvo Norvegii v Azerbajdzhane vystupilo pribezhishem dlya redaktora oppozicionnoj gazety i ahunda mecheti 2016 03 04 at the Wayback Machine Kavkazskij uzel Dindarlarin geyimine qoyulan yasaqlara qarsi imzatoplama kampaniyasi bu gun basa catir olu kecid Deyerler az Tehsil nazirliyinin qarsisinda Hicaba azadliq mitinqi 2022 03 25 at the Wayback Machine Youtube com Avropa Surasinin Bas katibi Azerbaycanda mescidin sokulmesi ile bagli mubahisenin olke qanunvericiliyi cercivesinde helline terefdardir 2016 03 15 at the Wayback Machine Trend az Sumqayitda 11 dindan hebs edilib 2020 10 23 at the Wayback Machine Musavat com Suriyada doyusen azerbaycanlilarin sayi aciqlanib 2013 08 04 at the Wayback Machine Apa az Sumqayitda Vehhabiler in lideri de hebs olundu 2015 03 19 at the Wayback Machine Qafqazinfo az Elnur Aslanovla Elsad Isgenderovun nurcularla birge layiheleri vardi 2020 10 20 at the Wayback Machine Anspress com