Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əynular və yaxud Abdallar — Uyğurların subetnik qruplarından biri. Çinin Sincan bölgəsində yaşayan türk xalqları. Tyanşanın cənub yamacları, Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun Xotan, Lop, Qarakaş, Yarkənd, Yenihisar, Yenişar mahallarında məskunlaşıblar. Onlar əynu dilində danışırlar və əsasən ələviliyə sadiqdirlər. Təxminən 30.000-50.000 əynu olduğu təxmin edilir. Təkləməkan səhrasının ətrafı onların daha sıx məskunlaşma yeridir. Çinlilər onları əynu, uyğurlar isə abdal adlandırır.
| Ümumi sayı | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| təxmini 100000 | ||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Dili | ||||||||||||
| İrqi | ||||||||||||
| hindavropa, turan irqi tipi | ||||||||||||
| Dini | ||||||||||||
| Daxildir | ||||||||||||
| Türk xalqları | ||||||||||||
| Mənşəyi | ||||||||||||
| toxarlar, uyğurlar, İrandilli xalqlar | ||||||||||||
| Qohum xalqlar | ||||||||||||
| uyğurlar, digər türk və iran xalqları |
Tarixi
Əynuların əcdadlarının İrandan və ya daha çox qərb bölgələrindən gəldiyi ehtimal olunur. Digər bir fərziyəyə xalqın və danışdıqları əynu dilinin yaranması farsca lüğəti İran dillərinin bir vaxtlar bölgənin əsas ticarət dilləri olmasının və ya fars tacirlərinin yerli qadınlarla evlənməsinin nəticəsidir.
Uyğurlar onlara qaraçılar deyirlər. Sayı 30 minə yaxındır, dəqiq məlumat yoxdur. Yalnız məlumdur ki, 1976-cı ildə çinli dilçilərin əynu dilini öyrəndiyi Xotan rayonunun Givoz kəndində 1000-ə yaxın əynu yaşayır.
Əynular uyğurlarla birlikdə İslamı qəbul ediblər. Uyğurlar və bölgənin digər türk xalqları ilə gərginlik onların Təkləməkan səhrası yaxınlığındakı Tarım hövzəsinin daha az məhsuldar bölgəsinə sıxışdırılması ilə nəticələnib.
Əynular 1864-cü ildə Yaqub bəyin Tzin sülaləsi hakimiyyətinə qarşı üsyanına qoşulub. 1930-cu illərdə əynular Kumul üsyanında iştirak ediblər.
Etnonim
Əynu termininin mənşəyi qeyri-müəyyəndir. Uyğurlar və digər qonşu xalqlar bu etnik qrupu abdal adlandırırlar. Əynular öz növbəsində bu termini qəbul etmirlər. Abdal, abdali adlı etnik qrup haqqında tarixi məlumatlar Suriya və Yunan müəlliflərinin yazılarında qeyd edildiyi zaman eramızın 1-ci minilliyinə aid edilə bilər. Bu xalq elmi ədəbiyyatda daha çox eftalitlər kimi tanınır. Əgər bu xalqın mənşə yeri hələ də müzakirə olunursa, deməli, etnik mənsubiyyəti əksər müasir müəlliflər tərəfindən tanınır: onlar ərazicə əsasən Orta Asiya, dil baxımından türkdilli tayfalar idi. Digər görkəmli alman şərqşünası İosif Markvart eftalitlərin qədim adını müasir əfqan (yəni dildə də Şərqi İran) tayfalarının böyük bir qrupunun - abdalların adı ilə müqayisə etmişdir. Bundan əlavə, Abdal etnonimi Orta Asiyanın türkdilli xalqlarının - türkmənlərin tayfa birləşmələri adları arasında qeyd olunur. Bu, müasir türkmənlərin ən böyük tayfalarından birinin - XVIII əsrdə yaşamış Çoudorların adı idi. Onlar XIX əsrlərdə Şimali Xarəzm, Manqışlaq və Türkiyədə məskun idilər. Abdal tayfa adlarına azərbaycanlılar və başqırdlar arasında da rast gəlinir. Abdalların qaraçılarla eyni kökə bağlı olması fərziyyəsi tamamilə təkzib olunur. Görünür, bu Abdal termininin ikinci (etnonim funksiyasından başqa) mənası ilə bağlıdır. Orta əsrlərdən başlayaraq Türkiyədə və ola bilsin ki, Mərkəzi Asiyada da abdalı adı ilə tanınan qələndər dərvişlərinin birliyi mövcud idi. Şərqi Türkistan abdal-əynu haqqında bütün məlumatlar XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Şərqi Türkistanda bu terminin hər iki mənasının birləşməsinə dəlalət edir.
Dilləri
Əynuların əksəriyyəti uyğur dilində danışır, az bir hissəsi də Çin dilində danışır. Əynu xalqının ana dili farscanın güclü təsiri olan türk dili qrupuna daxil olan Əynu dilidir. Bəzi tədqiqatçılar əynu dilini türk dili qrupu olan qarluk qrupunun bir hissəsi hesab edirlər. Hind-Avropa ailəsinin Qərbi İran qrupuna aid olan əynu dilinin uyğur dilinin güclü struktur və qrammatik təsirinə məruz qaldığına dair fikirlər də var. Elmə məlum olan 4200 əynu sözünün 3000-ni, yəni 65%-ni uyğur dilindən və fars və ərəb dillərindən alınma sözlər təşkil edir. Əynu dilində adətən yalnız məişətdə istifadə edilir. Gündəlik həyatda isə adətən uyğurcadan istifadə olunur.
Dinləri
Əynular arasında üstünlük təşkil edən din İslamın ələvi qoludur, baxmayaraq ki, bəziləri sünniliyi də qəbul edirlər.
Şərqi Türkistana təşkil edilmiş ekspedisiyanın üzvü Dutrey de Rena, fransız tədqiqatçısı Fernand Grenar, abdalların sünniliyi qəbul etməyə çalışdıqlarına, lakin şiələrə aid olduqlarının bəzi izlərini saxladıqlarına diqqət çəkirlər. Belə ki, onlar gizli şəkildə bəzi şiə ayinlərini icra edirdilər, məsələn, İmam Əlinin nəslindən olan imamlara hörmət etmək qaydasını. Şiələr arasında mütləq adət olan hər il imamlara yas tutaraq məhərrəmlik ayını isə gizli şəkildə qeyd edirdilər. Bu baxımdan, Qrenar əynuları daha sonra sünni köçkünləri tərəfindən sıxışdırılan və aşağı sosial vəziyyətə salınan qədim şiə kolonistləri hesab edirdi. Onlar Böyük İpək Yolunun tənəzzülündən sonra əvvəlki statuslarını və dolanışıqlarını itirərək, uyğurlarla qohumlaşıblar.
Məşğulliyyətləri
Əynu xalqı əsasən kənd təsərrüfatı,sənətkarlıq, xırda ticarət, heyvandarlıqla məşğul olur və ya şəhərlərdə tikinti sənayesində işləyir. Bir hissəsi balıqçılıq və ovçuluqla məşğuldur. Əynular arasında dilənçilik, nəğmə, musiqi ifaçılığı və müxtəlif xidmətlər geniş yayılıb. Şəhərdə yaşayan bəzi əynular dərman bitkiləri satışı və türkəçarə ilə də məşğuldur.
Yaşadıqları evlər yerli tipli palçıq daxmalardır. Əvvəllər qara yun çadırlar geniş yayılmışdı.
Kişilər üçün geyim uzun ağ tunik formalı köynək, qadınlar üçün - metaldan tikilmiş yubka və gödəkçədir.
Povest, mahnı, rəqs və musiqi folkloru zəngindir.
Ayrı-seçkilik
Qonşu xalqlar, xüsusəndə uyğurlar tərəfindən əynulara qarşı ayrı-seçkilik ənənəsi mövcuddur. Onlar əynuları abdal kimi tanıdırlar, bu ad aşağılayıcı məna daşıyır. Uyğur xalqının öz qonşuları ilə nikahı qeyri-adi haldır. Çin hökuməti əynu xalqını uyğurların bir hissəsi hesab edir.
İstinadlar
- Louie, Kam. The Cambridge Companion to Modern Chinese Culture. Cambridge University Press. 2008. səh. 114. ISBN .
- "Mummy dearest : questions of identity in modern and ancient Xinjiang Uyghur Autonomous Region". Alyssa Christine Bader en:Whitman College p31. 9 May 2012. 27 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 19 November 2020.
- Starr, S. Frederick. Xinjiang: China's Muslim Borderland: China's Muslim Borderland. en:Routledge. 2004. səh. 303. ISBN .
- Johanson, Lars. Arxivlənmiş surət (PDF). . 5. Stockholm: Swedish Research Institute in Istanbul. 2001. 2017-10-10 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- Minahan, James B. Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. 2014. 14–15. ISBN . 2022-05-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- Nationalism and Ethnoregional Identities in China. Routledge. 1998. 77. ISBN .. Archived from the original on 2022-05-07. İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- The Mixed Language Debate: Theoretical and Empirical Advances. Walter de Gruyter. 2003. 9. ISBN .. Archived from the original on 2022-05-05. İstifadə tarixi: 2022-05-05.
- Gordon, Raymond G., Jr., redaktorEthnologue: Languages of the World (15th). Dallas, Tex.: SIL International. 2005.
Ədəbiyyat
- Чвырь Л. А., Решетов А. М. Современные результаты этнических процессов в Восточном Туркестане // Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: этнос, языки, религии / Под редакцией академика АН Таджикской ССР Б. А. Литвинского. М.: Наука, 1992. С. 406—426, 575—576.
- Решетов А. М. Эйну // ru:Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 2000. С. 651—652.
- Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. М. : Наука, 1974. С. 201, 454.
- Lee-Smith Mei W. The Ejnu language // Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas / Editors Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tyron. Berlin-New York: Mouton de Gruyter, 1996. Volume 2, Part 1. P. 851—863.
Xarici keçidlər
- Айнийский язык на сайте ethnologue.com
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yapon etnik qrupu Aynular ile sehv salmayin Eynular ve yaxud Abdallar Uygurlarin subetnik qruplarindan biri Cinin Sincan bolgesinde yasayan turk xalqlari Tyansanin cenub yamaclari Sincan Uygur Muxtar Rayonunun Xotan Lop Qarakas Yarkend Yenihisar Yenisar mahallarinda meskunlasiblar Onlar eynu dilinde danisirlar ve esasen eleviliye sadiqdirler Texminen 30 000 50 000 eynu oldugu texmin edilir Teklemekan sehrasinin etrafi onlarin daha six meskunlasma yeridir Cinliler onlari eynu uygurlar ise abdal adlandirir Eynular Abdallar Umumi sayitexmini 100000Yasadigi eraziler CXR 80 000 Iran 12 000 Pakistan 4 000 Monqolustan 4 000DiliAbdal diliIrqihindavropa turan irqi tipiDiniislamDaxildirTurk xalqlariMenseyitoxarlar uygurlar Irandilli xalqlarQohum xalqlaruygurlar diger turk ve iran xalqlariTarixiEynularin ecdadlarinin Irandan ve ya daha cox qerb bolgelerinden geldiyi ehtimal olunur Diger bir ferziyeye xalqin ve danisdiqlari eynu dilinin yaranmasi farsca lugeti Iran dillerinin bir vaxtlar bolgenin esas ticaret dilleri olmasinin ve ya fars tacirlerinin yerli qadinlarla evlenmesinin neticesidir Uygurlar onlara qaracilar deyirler Sayi 30 mine yaxindir deqiq melumat yoxdur Yalniz melumdur ki 1976 ci ilde cinli dilcilerin eynu dilini oyrendiyi Xotan rayonunun Givoz kendinde 1000 e yaxin eynu yasayir Eynular uygurlarla birlikde Islami qebul edibler Uygurlar ve bolgenin diger turk xalqlari ile gerginlik onlarin Teklemekan sehrasi yaxinligindaki Tarim hovzesinin daha az mehsuldar bolgesine sixisdirilmasi ile neticelenib Eynular 1864 cu ilde Yaqub beyin Tzin sulalesi hakimiyyetine qarsi usyanina qosulub 1930 cu illerde eynular Kumul usyaninda istirak edibler EtnonimEynu termininin menseyi qeyri mueyyendir Uygurlar ve diger qonsu xalqlar bu etnik qrupu abdal adlandirirlar Eynular oz novbesinde bu termini qebul etmirler Abdal abdali adli etnik qrup haqqinda tarixi melumatlar Suriya ve Yunan muelliflerinin yazilarinda qeyd edildiyi zaman eramizin 1 ci minilliyine aid edile biler Bu xalq elmi edebiyyatda daha cox eftalitler kimi taninir Eger bu xalqin mense yeri hele de muzakire olunursa demeli etnik mensubiyyeti ekser muasir muellifler terefinden taninir onlar erazice esasen Orta Asiya dil baximindan turkdilli tayfalar idi Diger gorkemli alman serqsunasi Iosif Markvart eftalitlerin qedim adini muasir efqan yeni dilde de Serqi Iran tayfalarinin boyuk bir qrupunun abdallarin adi ile muqayise etmisdir Bundan elave Abdal etnonimi Orta Asiyanin turkdilli xalqlarinin turkmenlerin tayfa birlesmeleri adlari arasinda qeyd olunur Bu muasir turkmenlerin en boyuk tayfalarindan birinin XVIII esrde yasamis Coudorlarin adi idi Onlar XIX esrlerde Simali Xarezm Manqislaq ve Turkiyede meskun idiler Abdal tayfa adlarina azerbaycanlilar ve basqirdlar arasinda da rast gelinir Abdallarin qaracilarla eyni koke bagli olmasi ferziyyesi tamamile tekzib olunur Gorunur bu Abdal termininin ikinci etnonim funksiyasindan basqa menasi ile baglidir Orta esrlerden baslayaraq Turkiyede ve ola bilsin ki Merkezi Asiyada da abdali adi ile taninan qelender dervislerinin birliyi movcud idi Serqi Turkistan abdal eynu haqqinda butun melumatlar XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Serqi Turkistanda bu terminin her iki menasinin birlesmesine delalet edir DilleriEynularin ekseriyyeti uygur dilinde danisir az bir hissesi de Cin dilinde danisir Eynu xalqinin ana dili farscanin guclu tesiri olan turk dili qrupuna daxil olan Eynu dilidir Bezi tedqiqatcilar eynu dilini turk dili qrupu olan qarluk qrupunun bir hissesi hesab edirler Hind Avropa ailesinin Qerbi Iran qrupuna aid olan eynu dilinin uygur dilinin guclu struktur ve qrammatik tesirine meruz qaldigina dair fikirler de var Elme melum olan 4200 eynu sozunun 3000 ni yeni 65 ni uygur dilinden ve fars ve ereb dillerinden alinma sozler teskil edir Eynu dilinde adeten yalniz meisetde istifade edilir Gundelik heyatda ise adeten uygurcadan istifade olunur DinleriEynular arasinda ustunluk teskil eden din Islamin elevi qoludur baxmayaraq ki bezileri sunniliyi de qebul edirler Serqi Turkistana teskil edilmis ekspedisiyanin uzvu Dutrey de Rena fransiz tedqiqatcisi Fernand Grenar abdallarin sunniliyi qebul etmeye calisdiqlarina lakin sielere aid olduqlarinin bezi izlerini saxladiqlarina diqqet cekirler Bele ki onlar gizli sekilde bezi sie ayinlerini icra edirdiler meselen Imam Elinin neslinden olan imamlara hormet etmek qaydasini Sieler arasinda mutleq adet olan her il imamlara yas tutaraq meherremlik ayini ise gizli sekilde qeyd edirdiler Bu baximdan Qrenar eynulari daha sonra sunni kockunleri terefinden sixisdirilan ve asagi sosial veziyyete salinan qedim sie kolonistleri hesab edirdi Onlar Boyuk Ipek Yolunun tenezzulunden sonra evvelki statuslarini ve dolanisiqlarini itirerek uygurlarla qohumlasiblar MesgulliyyetleriEynu xalqi esasen kend teserrufati senetkarliq xirda ticaret heyvandarliqla mesgul olur ve ya seherlerde tikinti senayesinde isleyir Bir hissesi baliqciliq ve ovculuqla mesguldur Eynular arasinda dilencilik negme musiqi ifaciligi ve muxtelif xidmetler genis yayilib Seherde yasayan bezi eynular derman bitkileri satisi ve turkecare ile de mesguldur Yasadiqlari evler yerli tipli palciq daxmalardir Evveller qara yun cadirlar genis yayilmisdi Kisiler ucun geyim uzun ag tunik formali koynek qadinlar ucun metaldan tikilmis yubka ve godekcedir Povest mahni reqs ve musiqi folkloru zengindir Ayri seckilikQonsu xalqlar xususende uygurlar terefinden eynulara qarsi ayri seckilik enenesi movcuddur Onlar eynulari abdal kimi tanidirlar bu ad asagilayici mena dasiyir Uygur xalqinin oz qonsulari ile nikahi qeyri adi haldir Cin hokumeti eynu xalqini uygurlarin bir hissesi hesab edir IstinadlarLouie Kam The Cambridge Companion to Modern Chinese Culture Cambridge University Press 2008 seh 114 ISBN 978 0521863223 Mummy dearest questions of identity in modern and ancient Xinjiang Uyghur Autonomous Region Alyssa Christine Bader en Whitman College p31 9 May 2012 27 January 2020 tarixinde Istifade tarixi 19 November 2020 Starr S Frederick Xinjiang China s Muslim Borderland China s Muslim Borderland en Routledge 2004 seh 303 ISBN 978 0765613189 Johanson Lars Arxivlenmis suret PDF 5 Stockholm Swedish Research Institute in Istanbul 2001 2017 10 10 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 05 05 Minahan James B Ethnic Groups of North East and Central Asia An Encyclopedia ABC CLIO 2014 14 15 ISBN 9781610690188 2022 05 05 tarixinde Istifade tarixi 2022 05 05 Nationalism and Ethnoregional Identities in China Routledge 1998 77 ISBN 978 0 7146 4921 4 Archived from the original on 2022 05 07 Istifade tarixi 2022 05 05 The Mixed Language Debate Theoretical and Empirical Advances Walter de Gruyter 2003 9 ISBN 3 11 017776 5 Archived from the original on 2022 05 05 Istifade tarixi 2022 05 05 Gordon Raymond G Jr redaktorEthnologue Languages of the World 15th Dallas Tex SIL International 2005 EdebiyyatChvyr L A Reshetov A M Sovremennye rezultaty etnicheskih processov v Vostochnom Turkestane Vostochnyj Turkestan v drevnosti i rannem srednevekove etnos yazyki religii Pod redakciej akademika AN Tadzhikskoj SSR B A Litvinskogo M Nauka 1992 S 406 426 575 576 Reshetov A M Ejnu ru Narody i religii mira Glav red V A Tishkov M Bolshaya Rossijskaya Enciklopediya 2000 S 651 652 Kuzeev R G Proishozhdenie bashkirskogo naroda Etnicheskij sostav istoriya rasseleniya M Nauka 1974 S 201 454 Lee Smith Mei W The Ejnu language Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific Asia and the Americas Editors Stephen A Wurm Peter Muhlhausler Darrell T Tyron Berlin New York Mouton de Gruyter 1996 Volume 2 Part 1 P 851 863 Xarici kecidlerAjnijskij yazyk na sajte ethnologue comHemcinin bax