Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şərqi Türkistan (uyğ. Sherqiy Türkistan شەرقىي تۈركىستان) — Böyük Türkistanın bir qismi Çin Xalq Respublikası, digər hissəsi isə Orta Asiyanın uzaq şərq bölgələrinə aid olan şərq hissəsi.
Böyük və vahid Türkistan elləri Sovet İmperiyası və Çin Xalq Respublikası arasında qərb hissəsində keçmiş türk-sovet respublikaları, şərq hissəsində isə Uyğur Muxtar Vilayəti olmaqla iki hissəyə bölünmüşdür. (Tanrı Dağ(?), uyğur-ing. Tengri Tagh) və Pamir dağ silsilələri iki türk məmləkəti arasında sərhəd təşkil edir. Şərqi Türkistanda Türk dünyasının bir çox tarixi əhəmiyyətli şəhərləri yerləşir. Bunlardan , , Turfan, Yarkənd, (Gülcə), , Aksu, Kuçar (Köçər) və Altayı misal göstərmək olar.
Coğrafiya
Şərqi Türkistan ərazisi 1,6 milyon (bəzi rəqəmlərə görə, 1,8) kvadrat kilometr olan, şimaldan Altay, cənubdan Pamir dağları ilə əhatələnmiş, tam mərkəzində isə Tanrı dağlarının ucaldığı, türk tarixinin müqəddəs izlərini özündə daşıyan bir bölgədir. Paytaxtı Urumçi, rəsmi dilləri uyğur və standart çin dilləridir.
Tanrı dağı Şərqi Türkistanı iki hissəyə bölür – şimalda Cunqarya, cənubda isə Tarım hövzəsi yerləşir. Tarım hövzəsi 900 min kvadrat kilometrlik sahəsi ilə bölgənin yarısından çoxunu tutur. Hövzənin geniş hissəsi Təklaməkan səhrasına düşür. Tanrı dağları ilə Altay dağları arasında qalan isə daha əlverişli bölgə sayılır. Şərqi Türkistanın paytaxtı Urumçi də məhz bu hövzədə yerləşir. Bu region təkcə böyük əraziyə malik deyil. Bölgə həm də neft və təbii qazla zəngindir.
Şərqi Türkistan dəniz sahillərindən uzaq qalması və yüksək dağlarla əhatəli olması, buranın çölləşməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə də quraq bir iqlimə malikdir.
Tarix
Qədim tarix
Şərqi Türkistan tarixi türk tarixi ilə başlayır. Tarixi sənədlərə görə, Şərqi Türkistandakı məhəlli hökmdarlar ilk dəfə Böyük Hun İmperiyasının tərkibində birləşiblər. İmperatorluğun zəifləməsi ilə çinlilərin Şərqi Türkistan torpaqlarına hücumları başlayıb. Çinlə Hun dövləti arasında toqquşmalar uzun müddət davam edib və bu zaman Şərqi Türkistan üzərindəki hakimiyyət də gah Çində, gah Hun dövlətində olub. Nəhayət, 103-cü ildə Çin məğlub olaraq geri çəkilib və Göytürk dönəminə qədər Şərqi Türkistan müxtəlif xanədanların idarəçiliyində qalıb.
Orta əsrlər
552-ci ildə Göytürklər Ötükəni paytaxt elan edərək dövlətlərini qurublar. Müstəqil Göytürk dövləti 630-cu ilədək yaşayıb. O vaxtdan türk tarixində ağrılı dönəm başlayıb. Çin Şərqi Türkistanda çinliləşdirmə siyasəti həyata keçirməyə çalışıb. 660-cı ildə bölgəni işğal edib. 10 il sonra onların yerini tibetlilər alıb. 682-ci ildə İkinci Göytürk Xaqanlığı qurulub və bölgə göktürklərin nəzarətinə keçib. Ancaq onlar da uyğur bölgəsi üzərindəki nəzarəti saxlaya bilməyiblər və hakimiyyət başqa türk boyu olan türgislərə keçib. Onları isə qarluqlar əvəz edib. Məşhur qarluqlar Çin ordusunu məğlub ediblər və bundan sonra çinlilər 18-ci əsrə qədər Şərqi Türkistan torpaqlarından uzaq qalıblar.
Qarluqlar Şərqi Türkistanın qərbdəki bölgələrini də Ötükəndəki Uyğur Xaqanlığına bağlayıblar. Uyğur xaqanlığı yıxıldıqdan sonra qarluqlar digər türk boyları ilə birlikdə Qaraxanlı dövləti nin təməlini qoyublar. Qaraxanlı hökmdarı ın dövründə islam rəsmi din elan edilib. Qaraxanlı dövlətinin ikiyə ayrılması ilə Şərqi Türkistan Şərqi Qaraxanlının tərkibində qalıb.
1090-cı ildə Şərqi Qaraxanlı səlcuqlarla birləşib. 15 il sonra isə yenidən müstəqillik qazanıb, amma bu dəfə qarahıtaylar və naymanların hücumlarına məruz qalıb. Monqol tayfaları olan qarahıtay və naymanların iqtidarı 1218-ci ilə — Çingiz xan ordularının istilasına qədər davam edib. Çingiz xan Şərqi və Qərbi Türkistanı da işğal edib. Onun ölümündən sonra isə ölkə dörd oğlu arasında bölünüb və Türkistan Çağatayın payına düşüb.
Teymurun Qərbi Türkistanı ələ almasından sonra Çağatayların əlində yalnız Şərqi Türkistan qalıb. Teymur buranı ələ keçirməyi bacarmayıb və sülh imzalamağa məcbur olub. 1357-ci ildə Çağatay xanədanı tabeliyindəki bütün monqol bəyləri müsəlmanlığı qəbul edib və türkləşiblər. 17-ci əsrin sonlarında Hidayətulla Xocanın üsyanı Çağatay dövlətini sarsıdıb və bundan yararlanan monqol kalmıklar Şərqi Türkistanın şimalını işğal edərək dövlət qurublar.
1760-cı ildə daxili qarışıqlığa son qoya bilməyən kalmık bəyi Çindən yardım istəyincə taxtda olan mancurlar bu fürsəti əldən qaçırmayıblar. Kalmık bəyi çinlilərlə savaşdan qorxub Rusiyaya qaçıb, torpaqları qorumaq isə ilə qardaşı Xoca Vihanın üzərinə düşüb. Uzun mübarizədən sonar məğlub olan bu iki qardaş qonşuluqdakı Bedahşaha pənah aparıblar, lakin əmir onları edam etdirərək başlarını Çin generalına göndərib. Çin generalı Xoca Cihanın xanımı Dilşad Sultanı da istəyib, əmir ölkəsini işğaldan qurtarmaq üçün bu əmri də yerinə yetirməli olub, lakin zorla Pekinə göndərilən Dilşad Sultan Çin imperatorunun evlənmə təklifini rədd edib və imperatorun anası onu boğdurub. Bu səbəbdən də Dilşad sultan Türkistanda namus simvolu sayılır.
Mancurlar 1763-cü ildə Şərqi Türkistanda valilik quraraq Urumçi və Barkol bölgələrini Çinə aid olan Qansu bölgəsinə birləşdiriblər. Mancur istilasından qurtulmaq üçün Şərqi Türkistanda ayrı-ayrı zamanlarda qurtuluş hərəkatları olub. 1763-cü ildə Həmdullah bəy hərəkatı, 1819–1826-cı illərdə Cahangir Xan hərəkatı, 1830-cu ildə Yusif Xan Xoca hərəkatı, 1846-cı ildə Məhəmməd Əmin Xoca hərəkatı, 1855-ci ildə Vəli Xan Törə hərəkatı bunların ən məşhurlarıdır.
1863-cü ildə Şərqi Türkistanda azadlıq hərəkatı uğurla nəticələnib və işğalçı Çin birlikləri ölkədən qovulub. Hərəkata başçılıq edən Yaqub bəy Osmanlı hökmdarı Sultan Əbdüləziz dən himayədarlıq istəyib. Sultan Əbdüləziz Türkistana hərbi heyət və silah göndərib. Türkiyədən gələn əsgərlərin yardımı ilə Yaqub bəy 80 minlik ordu qurub. İngiltərə və Rusiya Şərqi Türkistan dövlətini rəsmən tanıyıb, lakin Osmanlının zəifləməsindən və yardımları kəsməyə məcbur olmasından sonra İngiltərə və Rusiya çinlilərin Türkistanı işğal etməsinə göz yumub.
Çin işğalı
1875-ci ildə Yaqub bəyin ölməsi Şərqi Türkistan üçün zərbə olub. Bundan yararlanan Çin 1876-cı ildə Şərqi Türkistanı bir daha işğal edib. On minlərlə türk, o cümlədən Yaqub bəyin bütün ailəsi qılıncdan keçirilib. 1884-cü ildə bütün Şərqi Türkistan Çinə qatılıb. Çinin bir vilayətinə çevrilən bu türk yurduna Şin Çianq (Yeni torpaq) adı verilib. Uyğurlara yönəlik soyqırım başlayıb, türk memarlıq üslubunda tikilən bütün binalar sökülüb, yerində Çin üslubunda binalar tikilib, Şərqi Türkistan şəhərlərinin adları dəyişdirilib, türkləri çincə oxumağa və çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib.
İkinci Mancur istilası 1911-ci ilə qədər davam edib. Həmin ildə Çində Mancur imperatorluğu devrilib və yerində respublika qurulub. 22 il yerli idarəçilər Şərqi Türkistanı talayıb, uyğurlara zülm ediblər.
1931-ci ildə Şərqi Türkistanın şərqində yerləşən Kumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Saleh Dorganın liderliyində qiyam başlayıb və sürətlə yayılıb. Bütün Şərqi Türkistana yayılan üsyan iki il davam edib və genişlənib. 1933-cü il noyabrın 12-də Şərqi Türkistanda — Kaşqarda istiqlal elan edilib və Şərqi Türkistan İslam Respublikası yaradılıb. Xoca Niyaz Hacı ölkənin prezidenti seçilib.
Bundan sonrakı dövrdə uyğurlar çinlilərlə yanaşı ruslarla mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalıblar. Ruslar Şərqi Türkistanın prezidentini zorla devirib yerinə bir çinlini gətiriblər. Şərqi Türkistanda Xoca Niyaz Xan da daxil olmaqla 300 min nəfər həbs olunub, minlərlə insan öldürülüb. Rus işğalı 1944-cü ilə qədər davam edib.
İkinci Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Türkistana başçılıq edən çinli Şen rusları qovub. Bundan sonra isə milliyyətçi Çin birlikləri Şərqi Türkistanı işğal ediblər. Onların ilk işi bölgəni çinliləşdirmək olub. Bölgəyə Çindən çox sayda insan gətirilib, çin dili məcburi hala gətirilib, türklər çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib, ziyalı türklər həbsə atılıb. Kommunist Çin birlikləri 1949-cu ilə qədər uyğur türklərinə zülm ediblər.
1949-cu ildə Çin Xalq Cümhuriyyəti qurulub. 6 il sonra Sincan Muxtar Vilayəti yaradılıb, lakin bu dönəmdə də uyğurların haqları tapdanıb və milli azlıq olaraq hüquqları təmin edilməyib. Ya Şərqi Türkistan dövlətinin yenidən qurulması, ya da daha yüksək statuslu muxtariyyət tələb edən uyğurlar isə həbsxanalara salınıb, sürgün edilib, işgəncələrə məruz qalıb.
Uyğurlar 1949-cu ildən sonra da müstəqillik və haqları uğrunda mübarizələrini davam etidirblər, lakin Şərqi Türkistanın azadlıq istəyən ziyalıları ya həbsə, ya da sürgünə göndəriliblər. Son 50 ildə Şərqi Türkistanın problemlərini dünyaya çatdırmağa çalışan ən məşhur isimlərdən biri İsa Yusif Alptəkin olub. Şərqi Türkistanın simvolu halına gələn İsa Yusif Alptəkin 1901-ci ildə Kaşqarda anadan olub. 1936-cı ildə Çin Respublika Məclisinə seçilib. 1947-ci ildə Şərqi Türkistan hökumətinin baş katibi olub. 1949-cu ildə Çin Xalq Qurtuluş Ordusunun Şərqi Türkistana yerləşdirilməsindən sonra Hindistana – Kəşmirə sığınıb. 1954-cü ildə Türkiyəyə köçub və orada Şərqi Türkistan Mühacirlər Cəmiyyətini qurub və Şərqi Türkistanın səsini dünyaya duyurmağa çalışıb. 1995-ci ildə dünyasını dəyişib. Oğlu Erkin Alptəkin də Şərqi Türkistan azadlıq hərəkatının iştirakçılarındandır, hazırda Almaniyada yaşayır.
Əhalisi
1993-cü ilin rəsmi məlumatına görə, Şərqi Türkistan əhalisinin sayı 16 milyondur. Bunun 47 faizini yerli xalq olan müsəlman uyğurlar təşkil edir. İkinci böyük çoxluq isə 37 faizlə xan millətindən olan çinlilərdir. Ölkənin üçüncü böyük xalqı sayı bir milyondan çox olan qazax türkləridir. Şərqi Türkistanda Çin müsəlmanları, qırğız türkləri, monqollar, taciklər, mancurlar, özbəklər, ruslar, dağurlar və tatar türkləri də yaşamaqdadırlar.
Xan millətinin bu bölgədə yaşaması və artması çinliləşdirmə siyasətinin tərkib hissəsidir və sayları şişirdilir. Uyğruların sayı isə, Şərqi Türkistandan olanların iddiasına görə, azaldılır. Belə ki, Şərqi Türkistandan olanlar bu bölgədə ən azı 40 milyon insan yaşadığını və onların 30 milyonunun müsəlman türklərdən ibarət olduğunu deyirlər. Çin iqtidarı müsəlman türklərin bir-biriləriylə yaxınlıqlarını aradan qaldırmaq üçün bəlgələri etnik quruluşlarına görə muxtar qəsəbə, muxtar bölgə kimi parçalara ayırıb. Müsəlman türklərə uşaq sayını məhdudlaşdırma, məcburi abort kimi metodlar tətbiq olunur. Ən məhsuldar torpaqlar çinlilərə verilir, bütün fabriklər Şərqi Türkistana yerləşdirilən çinlilərin yaşadıqları ərazilərdə qurulub.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Hür Gökbayrak : Doğu Türküstanın sesi 2009-04-13 at the Wayback Machine
- The Government of The Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China 2012-01-22 at the Wayback Machine
- Uighur Language
- Eastern Turkistan Information Center (in English, Uyghur, and Turkish)
- Новости по Правам человека в Восточном Туркестане 2017-09-20 at the Wayback Machine
- DAĞLAR ARASINDA DİYAR [ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Serqi Turkistan uyg Sherqiy Turkistan شەرقىي تۈركىستان Boyuk Turkistanin bir qismi Cin Xalq Respublikasi diger hissesi ise Orta Asiyanin uzaq serq bolgelerine aid olan serq hissesi Boyuk ve vahid Turkistan elleri Sovet Imperiyasi ve Cin Xalq Respublikasi arasinda qerb hissesinde kecmis turk sovet respublikalari serq hissesinde ise Uygur Muxtar Vilayeti olmaqla iki hisseye bolunmusdur Tanri Dag uygur ing Tengri Tagh ve Pamir dag silsileleri iki turk memleketi arasinda serhed teskil edir Serqi Turkistanda Turk dunyasinin bir cox tarixi ehemiyyetli seherleri yerlesir Bunlardan Turfan Yarkend Gulce Aksu Kucar Kocer ve Altayi misal gostermek olar CografiyaSerqi Turkistan erazisi 1 6 milyon bezi reqemlere gore 1 8 kvadrat kilometr olan simaldan Altay cenubdan Pamir daglari ile ehatelenmis tam merkezinde ise Tanri daglarinin ucaldigi turk tarixinin muqeddes izlerini ozunde dasiyan bir bolgedir Paytaxti Urumci resmi dilleri uygur ve standart cin dilleridir Tanri dagi Serqi Turkistani iki hisseye bolur simalda Cunqarya cenubda ise Tarim hovzesi yerlesir Tarim hovzesi 900 min kvadrat kilometrlik sahesi ile bolgenin yarisindan coxunu tutur Hovzenin genis hissesi Teklamekan sehrasina dusur Tanri daglari ile Altay daglari arasinda qalan ise daha elverisli bolge sayilir Serqi Turkistanin paytaxti Urumci de mehz bu hovzede yerlesir Bu region tekce boyuk eraziye malik deyil Bolge hem de neft ve tebii qazla zengindir Serqi Turkistan deniz sahillerinden uzaq qalmasi ve yuksek daglarla ehateli olmasi buranin collesmesine sebeb olmusdur Buna gore de quraq bir iqlime malikdir TarixQedim tarix Serqi Turkistan tarixi turk tarixi ile baslayir Tarixi senedlere gore Serqi Turkistandaki mehelli hokmdarlar ilk defe Boyuk Hun Imperiyasinin terkibinde birlesibler Imperatorlugun zeiflemesi ile cinlilerin Serqi Turkistan torpaqlarina hucumlari baslayib Cinle Hun dovleti arasinda toqqusmalar uzun muddet davam edib ve bu zaman Serqi Turkistan uzerindeki hakimiyyet de gah Cinde gah Hun dovletinde olub Nehayet 103 cu ilde Cin meglub olaraq geri cekilib ve Goyturk donemine qeder Serqi Turkistan muxtelif xanedanlarin idareciliyinde qalib Orta esrler 552 ci ilde Goyturkler Otukeni paytaxt elan ederek dovletlerini qurublar Musteqil Goyturk dovleti 630 cu iledek yasayib O vaxtdan turk tarixinde agrili donem baslayib Cin Serqi Turkistanda cinlilesdirme siyaseti heyata kecirmeye calisib 660 ci ilde bolgeni isgal edib 10 il sonra onlarin yerini tibetliler alib 682 ci ilde Ikinci Goyturk Xaqanligi qurulub ve bolge gokturklerin nezaretine kecib Ancaq onlar da uygur bolgesi uzerindeki nezareti saxlaya bilmeyibler ve hakimiyyet basqa turk boyu olan turgislere kecib Onlari ise qarluqlar evez edib Meshur qarluqlar Cin ordusunu meglub edibler ve bundan sonra cinliler 18 ci esre qeder Serqi Turkistan torpaqlarindan uzaq qaliblar Qarluqlar Serqi Turkistanin qerbdeki bolgelerini de Otukendeki Uygur Xaqanligina baglayiblar Uygur xaqanligi yixildiqdan sonra qarluqlar diger turk boylari ile birlikde Qaraxanli dovleti nin temelini qoyublar Qaraxanli hokmdari in dovrunde islam resmi din elan edilib Qaraxanli dovletinin ikiye ayrilmasi ile Serqi Turkistan Serqi Qaraxanlinin terkibinde qalib 1090 ci ilde Serqi Qaraxanli selcuqlarla birlesib 15 il sonra ise yeniden musteqillik qazanib amma bu defe qarahitaylar ve naymanlarin hucumlarina meruz qalib Monqol tayfalari olan qarahitay ve naymanlarin iqtidari 1218 ci ile Cingiz xan ordularinin istilasina qeder davam edib Cingiz xan Serqi ve Qerbi Turkistani da isgal edib Onun olumunden sonra ise olke dord oglu arasinda bolunub ve Turkistan Cagatayin payina dusub Teymurun Qerbi Turkistani ele almasindan sonra Cagataylarin elinde yalniz Serqi Turkistan qalib Teymur burani ele kecirmeyi bacarmayib ve sulh imzalamaga mecbur olub 1357 ci ilde Cagatay xanedani tabeliyindeki butun monqol beyleri muselmanligi qebul edib ve turklesibler 17 ci esrin sonlarinda Hidayetulla Xocanin usyani Cagatay dovletini sarsidib ve bundan yararlanan monqol kalmiklar Serqi Turkistanin simalini isgal ederek dovlet qurublar 1760 ci ilde daxili qarisiqliga son qoya bilmeyen kalmik beyi Cinden yardim isteyince taxtda olan mancurlar bu furseti elden qacirmayiblar Kalmik beyi cinlilerle savasdan qorxub Rusiyaya qacib torpaqlari qorumaq ise ile qardasi Xoca Vihanin uzerine dusub Uzun mubarizeden sonar meglub olan bu iki qardas qonsuluqdaki Bedahsaha penah apariblar lakin emir onlari edam etdirerek baslarini Cin generalina gonderib Cin generali Xoca Cihanin xanimi Dilsad Sultani da isteyib emir olkesini isgaldan qurtarmaq ucun bu emri de yerine yetirmeli olub lakin zorla Pekine gonderilen Dilsad Sultan Cin imperatorunun evlenme teklifini redd edib ve imperatorun anasi onu bogdurub Bu sebebden de Dilsad sultan Turkistanda namus simvolu sayilir Mancurlar 1763 cu ilde Serqi Turkistanda valilik quraraq Urumci ve Barkol bolgelerini Cine aid olan Qansu bolgesine birlesdiribler Mancur istilasindan qurtulmaq ucun Serqi Turkistanda ayri ayri zamanlarda qurtulus herekatlari olub 1763 cu ilde Hemdullah bey herekati 1819 1826 ci illerde Cahangir Xan herekati 1830 cu ilde Yusif Xan Xoca herekati 1846 ci ilde Mehemmed Emin Xoca herekati 1855 ci ilde Veli Xan Tore herekati bunlarin en meshurlaridir 1863 cu ilde Serqi Turkistanda azadliq herekati ugurla neticelenib ve isgalci Cin birlikleri olkeden qovulub Herekata basciliq eden Yaqub bey Osmanli hokmdari Sultan Ebduleziz den himayedarliq isteyib Sultan Ebduleziz Turkistana herbi heyet ve silah gonderib Turkiyeden gelen esgerlerin yardimi ile Yaqub bey 80 minlik ordu qurub Ingiltere ve Rusiya Serqi Turkistan dovletini resmen taniyib lakin Osmanlinin zeiflemesinden ve yardimlari kesmeye mecbur olmasindan sonra Ingiltere ve Rusiya cinlilerin Turkistani isgal etmesine goz yumub Cin isgali 1875 ci ilde Yaqub beyin olmesi Serqi Turkistan ucun zerbe olub Bundan yararlanan Cin 1876 ci ilde Serqi Turkistani bir daha isgal edib On minlerle turk o cumleden Yaqub beyin butun ailesi qilincdan kecirilib 1884 cu ilde butun Serqi Turkistan Cine qatilib Cinin bir vilayetine cevrilen bu turk yurduna Sin Cianq Yeni torpaq adi verilib Uygurlara yonelik soyqirim baslayib turk memarliq uslubunda tikilen butun binalar sokulub yerinde Cin uslubunda binalar tikilib Serqi Turkistan seherlerinin adlari deyisdirilib turkleri cince oxumaga ve cinlilerle evlenmeye mecbur edilib Ikinci Mancur istilasi 1911 ci ile qeder davam edib Hemin ilde Cinde Mancur imperatorlugu devrilib ve yerinde respublika qurulub 22 il yerli idareciler Serqi Turkistani talayib uygurlara zulm edibler 1931 ci ilde Serqi Turkistanin serqinde yerlesen Kumul vilayetinde Xoca Niyaz Haci ve Saleh Dorganin liderliyinde qiyam baslayib ve suretle yayilib Butun Serqi Turkistana yayilan usyan iki il davam edib ve genislenib 1933 cu il noyabrin 12 de Serqi Turkistanda Kasqarda istiqlal elan edilib ve Serqi Turkistan Islam Respublikasi yaradilib Xoca Niyaz Haci olkenin prezidenti secilib Bundan sonraki dovrde uygurlar cinlilerle yanasi ruslarla mubarize aparmaq mecburiyyetinde qaliblar Ruslar Serqi Turkistanin prezidentini zorla devirib yerine bir cinlini getiribler Serqi Turkistanda Xoca Niyaz Xan da daxil olmaqla 300 min nefer hebs olunub minlerle insan oldurulub Rus isgali 1944 cu ile qeder davam edib Ikinci Dunya muharibesi dovrunde Serqi Turkistana basciliq eden cinli Sen ruslari qovub Bundan sonra ise milliyyetci Cin birlikleri Serqi Turkistani isgal edibler Onlarin ilk isi bolgeni cinlilesdirmek olub Bolgeye Cinden cox sayda insan getirilib cin dili mecburi hala getirilib turkler cinlilerle evlenmeye mecbur edilib ziyali turkler hebse atilib Kommunist Cin birlikleri 1949 cu ile qeder uygur turklerine zulm edibler 1949 cu ilde Cin Xalq Cumhuriyyeti qurulub 6 il sonra Sincan Muxtar Vilayeti yaradilib lakin bu donemde de uygurlarin haqlari tapdanib ve milli azliq olaraq huquqlari temin edilmeyib Ya Serqi Turkistan dovletinin yeniden qurulmasi ya da daha yuksek statuslu muxtariyyet teleb eden uygurlar ise hebsxanalara salinib surgun edilib isgencelere meruz qalib Uygurlar 1949 cu ilden sonra da musteqillik ve haqlari ugrunda mubarizelerini davam etidirbler lakin Serqi Turkistanin azadliq isteyen ziyalilari ya hebse ya da surgune gonderilibler Son 50 ilde Serqi Turkistanin problemlerini dunyaya catdirmaga calisan en meshur isimlerden biri Isa Yusif Alptekin olub Serqi Turkistanin simvolu halina gelen Isa Yusif Alptekin 1901 ci ilde Kasqarda anadan olub 1936 ci ilde Cin Respublika Meclisine secilib 1947 ci ilde Serqi Turkistan hokumetinin bas katibi olub 1949 cu ilde Cin Xalq Qurtulus Ordusunun Serqi Turkistana yerlesdirilmesinden sonra Hindistana Kesmire siginib 1954 cu ilde Turkiyeye kocub ve orada Serqi Turkistan Muhacirler Cemiyyetini qurub ve Serqi Turkistanin sesini dunyaya duyurmaga calisib 1995 ci ilde dunyasini deyisib Oglu Erkin Alptekin de Serqi Turkistan azadliq herekatinin istirakcilarindandir hazirda Almaniyada yasayir Ehalisi1993 cu ilin resmi melumatina gore Serqi Turkistan ehalisinin sayi 16 milyondur Bunun 47 faizini yerli xalq olan muselman uygurlar teskil edir Ikinci boyuk coxluq ise 37 faizle xan milletinden olan cinlilerdir Olkenin ucuncu boyuk xalqi sayi bir milyondan cox olan qazax turkleridir Serqi Turkistanda Cin muselmanlari qirgiz turkleri monqollar tacikler mancurlar ozbekler ruslar dagurlar ve tatar turkleri de yasamaqdadirlar Xan milletinin bu bolgede yasamasi ve artmasi cinlilesdirme siyasetinin terkib hissesidir ve saylari sisirdilir Uygrularin sayi ise Serqi Turkistandan olanlarin iddiasina gore azaldilir Bele ki Serqi Turkistandan olanlar bu bolgede en azi 40 milyon insan yasadigini ve onlarin 30 milyonunun muselman turklerden ibaret oldugunu deyirler Cin iqtidari muselman turklerin bir birileriyle yaxinliqlarini aradan qaldirmaq ucun belgeleri etnik quruluslarina gore muxtar qesebe muxtar bolge kimi parcalara ayirib Muselman turklere usaq sayini mehdudlasdirma mecburi abort kimi metodlar tetbiq olunur En mehsuldar torpaqlar cinlilere verilir butun fabrikler Serqi Turkistana yerlesdirilen cinlilerin yasadiqlari erazilerde qurulub Hemcinin baxSerqi Turkistanin emblemiXarici kecidlerHur Gokbayrak Dogu Turkustanin sesi 2009 04 13 at the Wayback Machine The Government of The Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China 2012 01 22 at the Wayback Machine Uighur Language Eastern Turkistan Information Center in English Uyghur and Turkish Novosti po Pravam cheloveka v Vostochnom Turkestane 2017 09 20 at the Wayback Machine DAGLAR ARASINDA DIYAR olu kecid