Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uyğur xaqanlığı — 744–842-ci illər arasında mövcud olan Türk dövləti.
| xaqanlıq | |||
| Uyğur xaqanlığı | |||
|---|---|---|---|
| |||
 Uyğur xaqanlığının ərazisi, təxm. 820-ci il | |||
| | |||
| Paytaxt | Ordu-Balıq | ||
| Dilləri | Qədim türk dili | ||
| Rəsmi dilləri | Türk dili | ||
| Dövlət dini | Tenqriçilik, Manilik | ||
| Ərazisi | 800-cü ildə 3.100.000 km² | ||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Göytürk dövlətinin idarəçi zümrəsi olan Aşina ailəsinin dövləti dağıldığı anlarda uyğurların "əryin" deyilən rəhbərləri kiçik bir bəylik qurmuşdular. 630-cu ildə əryin olan Pusa son Şərqi Göytürk xaqanlığı xaqanı Kielinin oğlunun idarə etdiyi bir ordunu məğlubiyyətə uğratdı. Göytürk Dövlətinin müstəqilliyi itirdiyi 50 illik dövrdə, uyğurlar Doqquz Oğuz boylarını da tamamilə öz himayələrinə götürərək Tula Çayı sahilində bir bəylik qurdular. Çin tərəfindən dərhal tanınan Uyğur bəyliyi, Altay dağlarını da aşaraq Qərb Göytürk qolu olan On Oxlar ərazisinə daxil olacaq qədər güclənmişdi. Lakin Aşina ailəsindən Kutluq Xaqanın (İltəriş xaqan) 681-ci ildə Göytürk elini təkrar bir yerə toplaması nəticəsində uyğurlar, Göytürk birliyinə qatıldılar.
Daha sonra uyğurlar və Doqquz Oğuz Boyları, Göytürklərin çöküşündə əhəmiyyətli rol oynadılar. Orxon-Yenisey abidələrində onların qiyamları haqqında xeyli çox məlumat var. Məsələn dövlətin ən güclü xaqanı olaraq gözə dəyən Qapağan xaqan Doqquz Oğuz boylarından Bayırkuların pusqusunda öldürülmüşdür. Göktürk Dövlətinin çöküşü zamanı, 740-cı illərdə Uyğurlar Göytürklərin əleyhinə yenidən gücləndilər. Göytürklərin yaxşıca zəiflədiyindən faydalanan uyğurlar, Basmıl və Qar boylarıyla ittifaq yaradaraq son Göytürk xaqanları Ozmış və Pomeini öldürdülər. Əvvəlcə Basmıl rəhbərini xaqan elan edən uyğurlar, pillə olaraq istifadə etdikləri bu xaqanı öldürərək öz yabguları Qutluq Bilgə Kül xaqanı Göytürklərin (Hunların da) paytaxtı olan Ötükəndə xaqan elan etdilər (745-ci il). Beləcə Ötükəndə Uyğur Xaqanlığı dövrü başlandı.
Orxon Çayı sahilində Ordubalıq şəhərini paytaxt seçən ilk Uyğur xaqanı Qutluq Bilgə Kül xaqan iki illik bir hökmdarlıqdan sonra 747-ci ildə öldü. Yerinə oğlu Bayan Çur (747–759) xaqan oldu. Bayan Çur Orxon-Selenqa çayları arasındakı Şinesisi gölü yaxınlığında "bengü daş"ı tikdirdi. Buna görə əvvəlcə aralarında həmişə yaxşı münasibətlər olan Doqquz Oğuz boylarını məğlub etdi. Ardından Orxon-Ötükən bölgəsinin ətrafına köçən və türkcə danışan boyları nəzarət altına almaq siyasəti həyata keçirməyə başladı. Bu məqsədlə, şimalda Yenisey çayı ətrafındakı qırğızlarla, Altay dağları ilə Tanrı dağları arasında olan Qarlar ilə və onlara kömək edən daha qərbdəki türkişlərlə, Yenisey, Obi və İrtiş çayları arasında olan Basmıl, Doqquz Tatar və Çiklərlə döyüşmüş, bunların hamısını öz Xaqanlığına tabe etdirmişdir.
Uyğur xaqanlığı yerləşix həyata keçmex nəzərinde Türklərə qabaqcıl oldu. Bütün Türk dövlətlərine təsiri oldu. Mədəniyyət mərhələsində bir çox ilk Uyğurlarda yaşandı. İctimai həyətte bir çox siyəsi fikir ve din, xoşgörüşlə qarşılanırdı. Çox sayda səyyah Uyğurlar haqqında heyranlıqla bəhs etmişdir. 779-cu ildə Tun Bağa Tarxan hakimiyyətə gəldi. İqtisadiyyat gücləndi. Sonrakı illərdə uyğurların tərkibindəki qəbilə və tayfalar hakimiyyətə tabe olmurdular. Bunun nəticəsində IX əsrin ortalarından başlayaraq Uyğur xaqanlığı zəifləməyə başladı. Qırğızların başladığı üsyan bu zəifləməni daha da gücləndirdi. Qırğızlar 842-ci ildə Uyğurları məğlub etdi. Sağ qalanlar isə şimal-şərqi Mancuriyaya qaçdılar.
Xaqanları
Həmçinin bax
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Ahmet Caferoğlu, Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istılahları, Türkiyat Mecmuası, 1934, C: 4, s. 7
- Ümit Hassan Osmanlı / Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeoloji’ye İletişim Yayınları, s.112
- "Arxivlənmiş surət". 2013-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-10-02.
- Özkan İZGİ , Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi, TTK Yay., s. 34
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uygur xaqanligi 744 842 ci iller arasinda movcud olan Turk dovleti xaqanliqUygur xaqanligiBayraqUygur xaqanliginin erazisi texm 820 ci il 744 840Paytaxt Ordu BaliqDilleri Qedim turk diliResmi dilleri Turk diliDovlet dini Tenqricilik ManilikErazisi 800 cu ilde 3 100 000 km Idareetme formasi Monarxiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiGoyturk dovletinin idareci zumresi olan Asina ailesinin dovleti dagildigi anlarda uygurlarin eryin deyilen rehberleri kicik bir beylik qurmusdular 630 cu ilde eryin olan Pusa son Serqi Goyturk xaqanligi xaqani Kielinin oglunun idare etdiyi bir ordunu meglubiyyete ugratdi Goyturk Dovletinin musteqilliyi itirdiyi 50 illik dovrde uygurlar Doqquz Oguz boylarini da tamamile oz himayelerine goturerek Tula Cayi sahilinde bir beylik qurdular Cin terefinden derhal taninan Uygur beyliyi Altay daglarini da asaraq Qerb Goyturk qolu olan On Oxlar erazisine daxil olacaq qeder guclenmisdi Lakin Asina ailesinden Kutluq Xaqanin Ilteris xaqan 681 ci ilde Goyturk elini tekrar bir yere toplamasi neticesinde uygurlar Goyturk birliyine qatildilar Daha sonra uygurlar ve Doqquz Oguz Boylari Goyturklerin cokusunde ehemiyyetli rol oynadilar Orxon Yenisey abidelerinde onlarin qiyamlari haqqinda xeyli cox melumat var Meselen dovletin en guclu xaqani olaraq goze deyen Qapagan xaqan Doqquz Oguz boylarindan Bayirkularin pusqusunda oldurulmusdur Gokturk Dovletinin cokusu zamani 740 ci illerde Uygurlar Goyturklerin eleyhine yeniden guclendiler Goyturklerin yaxsica zeiflediyinden faydalanan uygurlar Basmil ve Qar boylariyla ittifaq yaradaraq son Goyturk xaqanlari Ozmis ve Pomeini oldurduler Evvelce Basmil rehberini xaqan elan eden uygurlar pille olaraq istifade etdikleri bu xaqani oldurerek oz yabgulari Qutluq Bilge Kul xaqani Goyturklerin Hunlarin da paytaxti olan Otukende xaqan elan etdiler 745 ci il Belece Otukende Uygur Xaqanligi dovru baslandi Orxon Cayi sahilinde Ordubaliq seherini paytaxt secen ilk Uygur xaqani Qutluq Bilge Kul xaqan iki illik bir hokmdarliqdan sonra 747 ci ilde oldu Yerine oglu Bayan Cur 747 759 xaqan oldu Bayan Cur Orxon Selenqa caylari arasindaki Sinesisi golu yaxinliginda bengu das i tikdirdi Buna gore evvelce aralarinda hemise yaxsi munasibetler olan Doqquz Oguz boylarini meglub etdi Ardindan Orxon Otuken bolgesinin etrafina kocen ve turkce danisan boylari nezaret altina almaq siyaseti heyata kecirmeye basladi Bu meqsedle simalda Yenisey cayi etrafindaki qirgizlarla Altay daglari ile Tanri daglari arasinda olan Qarlar ile ve onlara komek eden daha qerbdeki turkislerle Yenisey Obi ve Irtis caylari arasinda olan Basmil Doqquz Tatar ve Ciklerle doyusmus bunlarin hamisini oz Xaqanligina tabe etdirmisdir Uygur xaqanligi yerlesix heyata kecmex nezerinde Turklere qabaqcil oldu Butun Turk dovletlerine tesiri oldu Medeniyyet merhelesinde bir cox ilk Uygurlarda yasandi Ictimai heyette bir cox siyesi fikir ve din xosgorusle qarsilanirdi Cox sayda seyyah Uygurlar haqqinda heyranliqla behs etmisdir 779 cu ilde Tun Baga Tarxan hakimiyyete geldi Iqtisadiyyat guclendi Sonraki illerde uygurlarin terkibindeki qebile ve tayfalar hakimiyyete tabe olmurdular Bunun neticesinde IX esrin ortalarindan baslayaraq Uygur xaqanligi zeiflemeye basladi Qirgizlarin basladigi usyan bu zeiflemeni daha da guclendirdi Qirgizlar 842 ci ilde Uygurlari meglub etdi Sag qalanlar ise simal serqi Mancuriyaya qacdilar XaqanlariQutluq Bilge Kul xaqan Bayan Cur xaqan Idigen Tun Baga Tarxan Tolosu Aco II Qutluq xaqan Kulug Bilge Boyxan Cindexan Cjaolixan Kulug Bey Uge xan Enyan xanHemcinin baxQansu Uygur idikutlugu Qarahoca uygur idikutluguIstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Ahmet Caferoglu Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istilahlari Turkiyat Mecmuasi 1934 C 4 s 7 Umit Hassan Osmanli Orgut Inanc Davranis tan Hukuk Ideoloji ye Iletisim Yayinlari s 112 Arxivlenmis suret 2013 10 06 tarixinde Istifade tarixi 2013 10 02 Ozkan IZGI Cin Elcisi Wang Yen Te nin Uygur Seyahatnamesi TTK Yay s 34Xarici kecidler