Abxaziya çarlığı gürc აფხაზთა სამეფო Apkhazta samepo əvvəlcə Anakopiyada sonra 806 cı ildən Kutaisidə mövcud olmuş mərkə

Abxaziya çarlığı (gürc. აფხაზთა სამეფო Apkhazta samepo) — əvvəlcə Anakopiyada, sonra 806-cı ildən Kutaisidə mövcud olmuş mərkəzləşmiş orta əsr dövləti. 786-787-ci illərin qovşağında Xəzər xaqanlığının köməyi ilə II Leonun başçılıq etdiyi Bizansdan asılı olmayan Abxaz krallığı elan edildi. Krallığın çiçəklənmə dövrü 850-950-ci illərə təsadüf edir. X əsrin əvvəllərində krallıq Abxaziya və Şərqi Gürcüstanın bir hissəsini, bugünkü Qərbi Gürcüstanı əhatə edirdi. X əsrin ortalarında Kaxetiyanın bir hissəsini və Tao-Klarjetinin şimal əraziləri də onun tərkibində idi. "Böyük Rus Ensiklopediyası" na görə, Abxaziya krallığının gücü zəifləməyə başladı və 975-ci ildə (ədəbiyyatda fərqli şəkildə adlandırılan "Abxaz və Kartvellər çarlığı", "Baqratilər çarlığı", "Abxaz-Kartli çarlığı") vahid gürcü çarlığının bir hissəsi oldu., 978-ci ildə taxt Kartli və Quranduxt kralı Qurgenin oğlu Baqrata və abxaz çarı III Teodosinin bacısına keçdi. 1008-ci ildə Baqrat, Kartlini atası Qurgendən miras aldı və Abxaziya və Kartli taclarını birləşdirərək vahid bir Gürcüstan krallığını qurdu..

Abxaziya çarlığı
Çarlıq
gürc. აფხაზთა სამეფო Apkhazta samepo
Abxaziya çarlığı, 900-cü ildə
→ 778 — 1008
Paytaxt	Kutaisi
Dilləri	gürcü dili
Rəsmi dilləri	gürcü Abxaz-adıq dilləri Kartvel dilləri
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adı

Abxaziya çarlığı sözündən yalnız erkən gürcü mənbələrində istifadə olunur. X əsrə qədər Bizanslılar çarlığı Abazqiya-Abxaziya (Yunan Αβαζγια) vassal knyazlıqları hesab edirdilər. Amma əslində VIII əsrin sonlarında rəsmi Konstantinopol burda hakimiyyətini tam itirmişdi.

Tarixçi Zurab Ançabadze qeyd edir ki, 770-ci illərdən Abxaziya dövlətinin (əvvəlcə knyazlıq, sonra isə çarlıq) yaranması ilə əlaqədar olaraq “Abxaziya” termini tədricən öz mənasını Qərbi Gürcüstanın bütün ərazisini əhatə edir və onunla birlikdə istifadə olunur. "Egrisi" termini , sonradan XII əsrdə yaranan yeni "İmereti" termini ilə əvəz edilmişdir. Z.V.Ançabadze həmçinin “abxaz” anlayışının müəyyən etnik icmadan (abazqların tayfası və kiçik etnik qrupu, sonra isə vahid abxaz milləti) bütün çoxmillətli əhalini ifadə edən kollektiv terminə qədər tədricən genişlənməsindən danışır.

Tarixi

Abxaziya çarlığının paytaxtının yerləşdiyi Anakopiya qalası

VII əsrdə Bizans imperiyası Abxazyanı Eqrisidən (Lazika) aldı və ona qərb apşıllar, saniq və misimiyalıların torpaqlarının bir hissəsini verdi. Həmin vaxt bölgənin mərkəzi Anakopiya qalası idi.

X əsrin ortalarında. Abxaziya çarlığı sərhədlərinin ən böyük genişlənməsi dövrünə çatdı: bütün Qərbi və Şərqi Gürcüstanın əhəmiyyətli bir hissəsini əhatə etdi və şimalda Qara dəniz sahili boyunca müasir Anapa ərazisinə qədər uzandı. Aşağı Kartlidə Samşvilde şəhərinə çatdı, həmçinin Tao-Klarjetinin cənub hissəsini fəth etdi. Abxaziya çarlığının zəifləməsi III Demetrinin (967-975) dövründə baş verdi.

Gürcüstanın siyasi birləşməsində Abxaziya çarlığının prioritetliyi ilə bağlı mühüm arqument dolayısı ilə Georgi Melikişvili tərəfindən tərtib edilmişdir. Vahid Gürcüstanın çarları adında həmişə birinci yeri tutan Abxaziyanın adı çəkilir və birləşmiş Gürcüstan krallığının kralları çox vaxt yalnız “Abxaz kralları” adlandırılır. Belə ki, 1008-ildə meydana gələn Vahid Gürcüstan dövləti Abxaziyz çarlığının ərazilərini də əhatə edirdi. XI əsrdən XIII əsrlərə qədər çar IV David və çariça Tamaranın hakimiyyəti dövründə siyasi və iqtisadi gücünün Qızıl çağına çatdı. Gürcüstan Qüdsdəki xaç monastırı və Yunanıstandakı Iviron Monastırı kimi, Şərqi xristianlıqdan və Şimali Qafqazdan İran və Anadolunun şərqinə qədər uzanan və eyni zamanda xarici dini mülkləri qorumaqla, ən böyük ölçüdə Şərqi Avropadan ve Şimali Qafqazdan uzanan Pan-Qafqaz imperatorluğunun aparıcı millətlərindən biri oldu.Bu, indiki Gürcüstanın əsas tarixi müqəddiməsi idi.

Bir neçə əsr davam edən səltənət XIII əsrdə monqol istilalarının altına düşdü, lakin 1340-cı illərə qədər yenidən suverenliyini təmin etdi. Sonrakı onilliklərdə Qara Ölümlə yanaşı ölkənin iqtisadiyyatını, əhalisini və şəhər mərkəzlərini viran edən Timurun rəhbərliyi ilə çoxsaylı istilalarla yadda qaldı. Bizansın, sonra Trebizond imperiyasının süqutundan sonra çarlığın geosiyasi vəziyyəti daha da pisləşdi. Bu proseslər nəticəsində XV əsrin sonlarında Gürcüstan sınıq bir varlığa çevrildi. 1386-cı ildən etibarən Timur tərəfindən edilən hücumlarla yanaşı, Qara Qoyunlular və Ağ Qoyunluların sonrakı istilaları 1466-cı ilədək çarlığın son anarxiyaya uğramasına və Kartli, Kaxeti və İmereti'nin quruluşlu səltənətlərinin 1490-cı ilə 1495-ci arasında müstəqil çarlıq olaraq tanınmasına gətirib çıxardı. 1493-cü ildə hər biri Baqrationi sülaləsinin rəqib bir qolu olmaqla Odishi, Guria, Abxaziya, Svaneti və Samtsxe adlanan beş feodal klanlar quruldu..

K.D.Kudryavtsevin fikrincə, III Baqratın hakimiyyətinin əvvəlindən “XIII əsrə qədər, yəni Gürcüstanın “qızıl dövrü”nə qədər Baqratidlər özlərini abxazlar və gürcülərin, kartvellərin, kaxetlərin və s xalqların “Abxaz və Kartlların çarları” adlandırırdılar.

Əhalisi

1000-ci ildə Tao-Kalarceti çarlığı ilə birləşməsindən sonra yaranan Vahid Gürcüstan çarlığının ərazisi

Abxaziya çarlığının əhalinin əsasını abxazlar, meqrellər, svanlar və adıqlar təşkil edirdi. Z.V.Ançabadzeyə görə gürcü tayfaları əhəmiyyətli çoxluq təşkil edirdi.

Z.V.Ançabadze S.Canaşiyaya istinad edərək qeyd edirdi ki, artıq “...IX əsrin əvvəllərindən. (əgər əvvəllər olmasaydı) Abxaziya çarlığında çar idarəsinin və kilsənin kitab mədəniyyətinin dili gürcü dili idi”. Ançabadzenin özü iddia edirdi ki, X əsrdə, Abxaziya çarlığının ərazisində gürcü dili əvvəlki dövrdə Qərbi Gürcü kilsəsində istifadə olunan yunan dilini sıxışdıraraq, artıq üstünlük təşkil edirdi. Z.Ançabadze onu da qeyd edirdi ki, X əsrdə bu regionda hər kəs gürcü (“Kartli”) adlanırdı, “... gürcü dilində (Qafqazda və ya onun ətrafında) dini ibadətə qulaq asan hər kəs bu dildə danışırdı. “Gürcü” termininin bu cür başa düşülməsi bu və ya digər “gürcü xalqadonitinin”, məsələn, abxaz, adıq, osetin və ya dvalanın milliyyətinə görə gürcü olmayanın etnik fərdiliyini heç də istisna etmirdi. Gürcü dilinin Şimali Qafqazın qərb hissəsində yayılması xristianlığın Abxaziyadan Şimali Qafqaza daxil olması ilə bağlı idi (məsələn, X əsrin əvvəllərində Alanlar arasında)...” Z.Ançabadze həm əhali, həm də ərazi baxımından Abxaziya çarlığında Kartvel elementinin aparıcı hissəsini, həm də gürcü dilinin burada əsas yazı və mədəniyyət dili kimi tədricən universal yayılması haqqında mübahisə edirdi. X.S.Bqajba qeyd edir: “Təxminən IX əsrin sonlarından Abxaziyada, o cümlədən o vaxta qədər yazı və kilsə dilinin yunanca olduğu Qərbi Gürcüstanda gürcü yazısının yayılması başlandı. Lakin buna baxmayaraq, qədim kilsələrin divarlarında, məzar daşlarında və s. üzərində yunan yazılarına çox sonralar da rast gəlinir.

Hökmdarları

Abxaziya çarı titulunu daşıyan III Baqrat

İoan və Adarnase Şavliani istisna olmaqla, Abxaz çarlarının əksəriyyəti Abazq sülaləsindəndir. Onların sülalə adı, müxtəlif müəlliflərin, o cümlədən K.Tumanovun fikrincə, Ançabadze olmuşdur.

Abxaz çarlarının nömrələnməsi Abxaz knyazlarının nömrələnməsinə uyğundur. məsələn, I Konstantin və II Konstantinin knyaz, III Konstantinin isə çar titulları var idi.

Adı	İl	Sülalə
1. II Leon	780 — 828	Ançabadze
2. II Feodosi	828 — 855	Ançabadze
3. II Demetri	855 — 864	Ançabadze
4. I Georgi	864 — 871	Ançabadze
5. İoann (qəddar)	871 — 873	Şavliani
6. Adarnese	887 — 893	Şavliani
8. I Baqrat	882 — 894	Ançabadze
9. III Konstantin	894 — 923	Ançabadze
10. II Georgi	923 — 957	Ançabadze
11. III Leon	957 — 967	Ançabadze
12. III Demetri	967 — 975	Ançabadze
13. III Feodosi	975 — 978	Ançabadze
14. III Baqrat	978 — 1008	Baqrationi

Abxaz çarlığı dövründə əsası qoyulmuş Martvili monastır kompleksi

978-ci ildə Kartli/İberiya çarlığında taxt Qurgenin oğlu III Baqrata və III Teodosin bacısı Quranduxtla keçdi.

II Baqratın (III) varisləri birləşmiş Gürcüstanın hökmdarları idilər, ona görə də bu siyahıda onlar göstərilməyib.

Memarlığı

Abxaziya çarlığının mövcudluğunun ilkin dövründə Abxaziya ərazisində kilsə memarlığında Bizans memarlıq qanunlarının güclü təsiri hələ də hiss olunurdu (məsələn, IX-X əsrlərdə ildə tikilmiş Yeni Afonda tikilmiş kilsə). Z.V.Ançabadze qeyd edir ki, “ümumiyyətlə, Abxaziya çarlığında ucaldılan abidələr o dövrün gürcü memarlıq üslubuna xas görkəm alır”, məsələn, II Georginin Martvilidə (Sameqreloda) tikdirdiyi kilsəni və Kumurdo (Cavaxetidə) məbədini buna misal kimi gətirir. Həmçinin N.P.Severova istinad edərək o, Mokvidəki kilsəni fərqləndirərək bildirir ki, onun xarici görünüşü Kiyev Rus dövlətinin abidələrinə yaxındır, xüsusən də Kiyevdə çox sonralar 1037-ci ildə Bizans üslubunda inşa edilmiş məşhur Müqəddəs Sofiya kafedralının planına bənzəyir..

Qalereya

Baqratın Bedia monastırına bağışladığı Bedia qədəhi gürcü metal sənətinin mühüm əsəridir, 999-cu il.
Mokvi Kilsəsi X əsrdə, Abxaziya kralı III Leonun dövründə tikilmişdir.
Müqəddəs kilsəsi. Müqəddəs Simon IX-X-cu əsrlər arasında Yeni Afosda tikilmişdir
Bzyb kilsəsi IX əsrin ikinci yarısında tikilmişdir.
Pitsunda Katedrali X əsrin sonunda Gürcüstan kralı III Baqrat tərəfindən tikilmişdir.
Lıxnı kilsəsi X əsrdə tikilmişdir.
II Georgi tərəfindən tikilmiş Çkondidi kafedralı, X əsr
Abxaziya çarı II Georginin xaçı, X əsr
Baqrat qalasının qalıqları.
Kumurdo Katedrali 964-cü ildə Abxaziya kralı III Leonun hakimiyyəti dövründə yepiskop İoan tərəfindən tikilmişdir.

İstinadlar

Грузия 2019-01-12 at the Wayback Machine}}
Ново-Афонский монастырь 2022-06-15 at the Wayback Machine}}
Barthold, W.; Minorsky, V. "Abk̲h̲āz". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (ingilis). 2012-04-24. 2021-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-14.

Orijinal mətn (ing.)

Towards A.D. 800 the Abkhaz won their independence with the help of the Khazars; the prince (eristavi) Leon II, of the local dynasty issued from Anchabad, married to a Khazar princess, assumed the title of king, and transferred his capital to Kutaysi.
The most prosperous period of the Abkhaz kingdom was between 850 and 950; their kings ruled over Abkhazia, Mingrelia (Egrisi), Imeretia and Kartlia, and also interfered in Armenian affairs. Since that period Georgian has remained the language of the educated classes in Abkhazia In 978 the Georgian Bagratid Bagrat III, son of the Abkhazian princess Gurandukht, occupied the Abkhazian throne and by 1010 united all the Georgian lands. p. 100-101
Абхазия 2021-04-19 at the Wayback Machine}}
Абхазское царство 2022-06-15 at the Wayback Machine}}
Бгажба О. Х. Лакоба С. З. История Абхазии с древнейших времён до наших дней. Сухум. 2007. 146.
Лакоба С. З. Воронов Ю.Н. Сагария Б. Е. Ачугба Т.Е.Бгажба О.Х.Бутба В.Ф. История Абхазии. Сухум. 1991. 89.
Широкорад А. Б. Грузия. Закавказский тупик. Москва. 2010. 7.
Фадеев А. В. Краткий очерк истории Абхазии (с древнейших времён до крестьянской реформы 1870 года). Сухум. 1934. 80.
Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. — Washington : Georgetown University Press, 1963.
The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991. səh. 3
Abxaziya çarlığı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
D. M. Lang. Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia // Numismatic Notes and Monographs (130). 1955. 18. ISSN 0078-2718.
D. M. Lang. A modern history of Soviet Georgia. Westport, Conn.: Greenwood Press. 1975. 28. ISBN .
Suny, 1994. səh. 32-33
Rayfield, Edge of empires, 2012. səh. 71
Eastmond, Antony. Royal imagery in medieval Georgia. Pennsylvania State University Press. 1998. 39. ISBN .

История Абхазии 2016-02-15 at the Wayback Machine. Учебное пособие. Издательство «Алашара», 1991, Сухум. Редакционная коллегия: кандидат исторических наук С. З. Лакоба (главный редактор), доктора исторических наук Ю. Н. Воронов, Б. Е. Сагария, кандидаты исторических наук Т. А. Ачугба, О. Х. Бгажба, В. Ф. Бутба, историки Р. Х. Гожба, Р. П. Шамба. Рецензенты: кандидат исторических наук Ю. Д. Анчабадзе, кандидат исторических наук С. М. Шамба.— Разлел II. С. 73:

Словосочетание «Абхазское царство» характерно исключительно для грузинских источников — византийцы до X века рассматривали Абасгию-Абхазию в качестве вассального княжества

Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, cтр. 351—352 2021-08-30 at the Wayback Machine
Агрба И.Ш. Абхазское царство и Византия. Сухум: АГУ. 2011. 56–57.
А. Ю. Виноградов, Д. А. Косоуров. Кто объединил Грузию? Давид Кураполат, Абхазское царство и Византийская империя. Античная древность и средние века. Том. 47. Екатеринбург. 2019. 33–34.
Кудрявцев К. Д. Сборник материалов по истории Абхазии. Сухум. 1922. 121.
"История Абхазии". 2016-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-29.
З. В. Анчабадзе. Абхазское царство и абхазы: Образование Абхазского царства // Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.). Сухуми. 1959. 106–108.
С. Джанашиа, Из истории Абхазского царства, Труды, т. II, стр. 306. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386
Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386
Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387
Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 340
Бгажба Х. С. Из истории письменности в Абхазии. Тбилиси. 1967. 8.
Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 388
Северов Н. П. Памятники грузинского зодчества — Москва, 1947 г., — С. 186. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387

Ədəbiyyat

Nina G. Garsoian. ABCHASIA // The en:Oxford Dictionary of Byzantium. 3. Oxford University Press. Editor in chief Alexander P. Kazhan. 1991. 2018–2019.
Donald Rayfield. Edge of empires : a history of Georgia. London: Reaktion Books. 2012. ISBN .
Ronald Grigor Suny. The making of the Georgian nation (2nd ed). Bloomington: Indiana University Press. 1994. ISBN .
Rapp, S. H. Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Peeters Bvba. 2003. ISBN .
Alexander Mikaberidze. ABASGIA // Historical dictionary of Georgia. Lanham, Md.: Scarecrow Press. 2007. 340. ISBN .
Abasgia (mod. Abkhazia) // The Oxford Dictionary of Late Antiquity. Oxford University Press. Oliver Nicholson. 2018. ISBN .
Б. А. Рыбаков, ru:СССР. Институт истории материальной культуры. Глава пятая Закавказье в период арабского владычества в VII—IX вв. // Очерки истории СССР: Кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР, III-IX вв. ru:Москва: ru:Академия наук СССР. 1958.
С. А. Плетнёва, Б. А. Рыбаков. Первобытнообщинный строй, Древнейшие государства Закавказья и средней Азии, Древняя Русь (до начала ХІІІв) // История СССР: с древнейших времён до наших дней : В двух сериях в двенадцати томах. М.: Издательство Наука. ru:Академия наук СССР, Институт археологии. 1966.

[1] Грузия 2019-01-12 at the Wayback Machine}}

[2] Ново-Афонский монастырь 2022-06-15 at the Wayback Machine}}

[EoI-3] Barthold, W.; Minorsky, V. "Abk̲h̲āz". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (ingilis). 2012-04-24. 2021-04-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-14.

Orijinal mətn (ing.)

Towards A.D. 800 the Abkhaz won their independence with the help of the Khazars; the prince (eristavi) Leon II, of the local dynasty issued from Anchabad, married to a Khazar princess, assumed the title of king, and transferred his capital to Kutaysi.
The most prosperous period of the Abkhaz kingdom was between 850 and 950; their kings ruled over Abkhazia, Mingrelia (Egrisi), Imeretia and Kartlia, and also interfered in Armenian affairs. Since that period Georgian has remained the language of the educated classes in Abkhazia In 978 the Georgian Bagratid Bagrat III, son of the Abkhazian princess Gurandukht, occupied the Abkhazian throne and by 1010 united all the Georgian lands. p. 100-101

[БРЭ-Абхазия-4] Абхазия 2021-04-19 at the Wayback Machine}}

[БРЭ-5] Абхазское царство 2022-06-15 at the Wayback Machine}}

[6] Бгажба О. Х. Лакоба С. З. История Абхазии с древнейших времён до наших дней. Сухум. 2007. 146.

[7] Лакоба С. З. Воронов Ю.Н. Сагария Б. Е. Ачугба Т.Е.Бгажба О.Х.Бутба В.Ф. История Абхазии. Сухум. 1991. 89.

[8] Широкорад А. Б. Грузия. Закавказский тупик. Москва. 2010. 7.

[9] Фадеев А. В. Краткий очерк истории Абхазии (с древнейших времён до крестьянской реформы 1870 года). Сухум. 1934. 80.

[Toumanoff-10] Toumanoff, Cyril. Studies in Christian Caucasian history. — Washington : Georgetown University Press, 1963.

[FOOTNOTEThe_Oxford_Dictionary_of_Byzantium19913-11] The Oxford Dictionary of Byzantium, 1991. səh. 3

[БСЭ-12] Abxaziya çarlığı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.

[13] D. M. Lang. Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia // Numismatic Notes and Monographs (130). 1955. 18. ISSN 0078-2718.

[14] D. M. Lang. A modern history of Soviet Georgia. Westport, Conn.: Greenwood Press. 1975. 28. ISBN .

[FOOTNOTESuny199432-33-15] Suny, 1994. səh. 32-33

[FOOTNOTERayfield,_Edge_of_empires201271-16] Rayfield, Edge of empires, 2012. səh. 71

[17] Eastmond, Antony. Royal imagery in medieval Georgia. Pennsylvania State University Press. 1998. 39. ISBN .

[18] История Абхазии 2016-02-15 at the Wayback Machine. Учебное пособие. Издательство «Алашара», 1991, Сухум. Редакционная коллегия: кандидат исторических наук С. З. Лакоба (главный редактор), доктора исторических наук Ю. Н. Воронов, Б. Е. Сагария, кандидаты исторических наук Т. А. Ачугба, О. Х. Бгажба, В. Ф. Бутба, историки Р. Х. Гожба, Р. П. Шамба. Рецензенты: кандидат исторических наук Ю. Д. Анчабадзе, кандидат исторических наук С. М. Шамба.— Разлел II. С. 73:
Словосочетание «Абхазское царство» характерно исключительно для грузинских источников — византийцы до X века рассматривали Абасгию-Абхазию в качестве вассального княжества

[19] Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, cтр. 351—352 2021-08-30 at the Wayback Machine

[20] Агрба И.Ш. Абхазское царство и Византия. Сухум: АГУ. 2011. 56–57.

[21] А. Ю. Виноградов, Д. А. Косоуров. Кто объединил Грузию? Давид Кураполат, Абхазское царство и Византийская империя. Античная древность и средние века. Том. 47. Екатеринбург. 2019. 33–34.

[22] Кудрявцев К. Д. Сборник материалов по истории Абхазии. Сухум. 1922. 121.

[23] "История Абхазии". 2016-02-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-10-29.

[anchabadze-24] З. В. Анчабадзе. Абхазское царство и абхазы: Образование Абхазского царства // Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв.). Сухуми. 1959. 106–108.

[25] С. Джанашиа, Из истории Абхазского царства, Труды, т. II, стр. 306. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386

[26] Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 386

[Анчабадзе387-27] Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387

[Анчабадзе2010-340-28] Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 340

[Бгажба1967-9-29] Бгажба Х. С. Из истории письменности в Абхазии. Тбилиси. 1967. 8.

[30] Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 388

[31] Северов Н. П. Памятники грузинского зодчества — Москва, 1947 г., — С. 186. // Анчабадзе З. В. Избранные труды в 2-х томах. Сухум — ГПП «Дом печати», 2010 г. — Том I, 554 с. 2021-08-30 at the Wayback Machine — С. 387