Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi . |
Rixter şkalası — zəlzələnin başlanğıc enerjisindən asılı olan və seysmoqramdakı zəlzələ yazılarının amplitudları əsasında təyin edilən maqnituda şkalası. 1935-ci ildə amerikan seysmoloqu Çarlz Fransis Rixter tərəfindən yaradılıb.
| Zəlzələ |
| Tipləri |
| Foreşok Afterşok • • Sualtı zəlzələ Sunami |
| Səbəbləri |
Vulkanizm |
| Xüsusiyyətləri |
| Episentr • Hiposentr • Seysmik dalğalar |
| Ölçü |
| Rixter şkalası • Seysmoqraf • Seysmoqram • Maqnituda |
| Proqnoz |
| Zəlzələlərin Proqnozlaşdırılması üzrə Koordinasiya Komitəsi Zəlzələlərin Proqnozlaşdırılması üzrə Qlobal Şəbəkə (GNFE) |
| Digər mövzular |
| • |
Haqqında
XX əsrin əvvəllərinə qədər baş vermiş zəlzələləri episentr zonasında Rossi-Forel, Merkalli və digər analoji şkalalar üzrə təyin edilən intensivliklərinə görə bir-biri ilə müqayisə edirdilər. Alınan məlumatlar dəqiq olduqda belə tədqiqat zonasında müxtəlifliyi, ocağın dərinliyinin təsiri və digər nəzərə alınması çətin olan amillər metodun xətalara malik olmasını şərtləndirirdi. Bundan əlavə zəlzələ əhali yaşamayan ərazilərdə və ya dəniz və okeanlarda baş verdikdə şkalalar da rolunu itirir və zəlzələnin intensivliyini də qiymətləndirmək mümkün olmurdu. 1935-ci ildə Çarlz Fransis Rixter yalnız zəlzələnin başlanğıc enerjisindən asılı olan və seysmoqramdakı zəlzələ yazılarının amplitudları əsasında təyin edilən yeni bir maqnituda şkalası tərtib etdi. Müəllifin əsas məqsədi fərdi qiymətləndirmə və təsadüfi hallardan əmələ gələn xətalardan azad, bilavasitə seysmik cihazların göstəricilərinə əsaslanaraq güclü, orta güclü və zəif zəlzələləri fərqləndirmək olmuşdur. Cənubi Kaliforniya zəlzələlərini araşdıran müəllif metodun daha geniş imkanlara malik olduğunu müəyyənləşdirir və müşahidə etdiyi zəlzələləri bir-birindən aydın fərqlənən 15 dərəcəyə bölür.Çarlz Fransis Rixter standart qısa periodlu Vud-Anderson fırlanma seysmoqrafın (sərbəst rəqslərin periodu T0=0,8 s., böyütməsi V=2800) episentrdən 100 km məsafədə qeyd etdiyi zəlzələ yazısının maksimal amplitudunun loqarifmini (mikronlarla) həmin zəlzələnin maqnitudu adlandırır. Həmin episentral məsafədə (100 km) amplitudu 0,001 mm (1 mikron) olan zəlzələnin maqnitudu etalon M=0 qəbul edilir. Yəni, zəlzələ nə qədər güclüdürsə, seysmik dalğanın amplitudu və müvafiq olaraq onun maqnitudu yüksəkdir. Yerdə ən güclü zəlzələ 1960-cı il mayın 22-də Çilidə qeydə alınmışdır və onun maqnitudu 9,5 bal olmuşdur. Maqnituda nisbi və ölçü vahidi olmayan kəmiyyətdir. Maqnituda şkalası zəlzələlərin maksimal amplitudlarının eyni şəraitdəki etalon zəlzələnin amplitudlarına nisbətlərini təyin edir:
M=lg [A (△)/A0 (△)] = lg A (△) — lg A0 (△)
burada △-episentral məsafə, A0 və A standart (etalon) və ölçülən zəlzələlərin maksimal amplitududur.
Zəlzələlərin intensivliyi
- 2 bal olan zəlzələ "mikrotəkan" adlanır və hiss edilmir. Belə təkanlar gündə ortalama 8 min dəfə baş verir.
- 2–4 ballıq təkanlar "minortəkan" adlanır. Belə təkanlar ildə 50 min dəfə baş verir və hərəkət etməyən insanlar tərəfindən hiss edilə bilər.
- 4–6 ballıq təkanlar il ərzində 7 min dəfə baş verir və bir çox insanlar tərəfindən hiss edilir. Çilçıraq tərpənir, köhnə binalara zərər vurur, divarda çatlar meydana gələ bilir.
- 6–7 ballıq zəlzələ "güclü təkan" adlanır və ildə 120 dəfə baş verir. Belə zəlzələ vaxtı sahil kənarında sunami meydana gələ bilər, hərəkət edən avtomobildə də hiss edilə bilər, ölən və yaralananlar ola bilər.
- 7–8 bal ildə təqribən 18 belə təkan qeydə alınır. Evlərə orta və ağır zərər verə bilər. Ciddi təhlükə yaradan sunami əmələ gələ bilər. Torpaqda çatlar yarana bilər.
- 8–9 bal "nəhəng təkan" adlanır və daha geniş ərazilərdlə faciə törədə bilər. İldə bir dəfə belə təkanlar baş verir. Çoxlu sayda ölən və yaralanan ola bilər. 40 metrədək sunami ola bilər.
- 9–10 ballıq təkanlar 20 ildə bir dəfə baş verir. Yüzlərlə km ərazidə dağıdıcı təsir edə bilər.
- 10 bal və daha çox qiymətləndirilən təkanlar nadir hallarda yaşana bilər. Minlərlə km ərazidə dağıntılar törədə bilir. Sahil ərazilər su altında qalıb məhv olur. Saysız-hesabsız ölüm və yaralanmalar baş verir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Arif Həsənov, Tahir Məmmədli. "Seysmologiyanın əsas elementləri". səh.97. ek.anl.az. 27 aprel 2023-cü il tarixində arxivləşdirilib.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalede hec bir melumatin menbesi gosterilmemisdir Lutfen etibarli menbeler elave etmekle meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Qerez yaradan menbesiz hisseler muzakiresiz siline biler Rixter skalasi zelzelenin baslangic enerjisinden asili olan ve seysmoqramdaki zelzele yazilarinin amplitudlari esasinda teyin edilen maqnituda skalasi 1935 ci ilde amerikan seysmoloqu Carlz Fransis Rixter terefinden yaradilib Zelzele TipleriForesok Aftersok Sualti zelzele SunamiSebebleriVulkanizmXususiyyetleriEpisentr Hiposentr Seysmik dalgalarOlcuRixter skalasi Seysmoqraf Seysmoqram MaqnitudaProqnozZelzelelerin Proqnozlasdirilmasi uzre Koordinasiya Komitesi Zelzelelerin Proqnozlasdirilmasi uzre Qlobal Sebeke GNFE Diger movzular brHaqqindaXX esrin evvellerine qeder bas vermis zelzeleleri episentr zonasinda Rossi Forel Merkalli ve diger analoji skalalar uzre teyin edilen intensivliklerine gore bir biri ile muqayise edirdiler Alinan melumatlar deqiq olduqda bele tedqiqat zonasinda muxtelifliyi ocagin derinliyinin tesiri ve diger nezere alinmasi cetin olan amiller metodun xetalara malik olmasini sertlendirirdi Bundan elave zelzele ehali yasamayan erazilerde ve ya deniz ve okeanlarda bas verdikde skalalar da rolunu itirir ve zelzelenin intensivliyini de qiymetlendirmek mumkun olmurdu 1935 ci ilde Carlz Fransis Rixter yalniz zelzelenin baslangic enerjisinden asili olan ve seysmoqramdaki zelzele yazilarinin amplitudlari esasinda teyin edilen yeni bir maqnituda skalasi tertib etdi Muellifin esas meqsedi ferdi qiymetlendirme ve tesadufi hallardan emele gelen xetalardan azad bilavasite seysmik cihazlarin gostericilerine esaslanaraq guclu orta guclu ve zeif zelzeleleri ferqlendirmek olmusdur Cenubi Kaliforniya zelzelelerini arasdiran muellif metodun daha genis imkanlara malik oldugunu mueyyenlesdirir ve musahide etdiyi zelzeleleri bir birinden aydin ferqlenen 15 dereceye bolur Carlz Fransis Rixter standart qisa periodlu Vud Anderson firlanma seysmoqrafin serbest reqslerin periodu T0 0 8 s boyutmesi V 2800 episentrden 100 km mesafede qeyd etdiyi zelzele yazisinin maksimal amplitudunun loqarifmini mikronlarla hemin zelzelenin maqnitudu adlandirir Hemin episentral mesafede 100 km amplitudu 0 001 mm 1 mikron olan zelzelenin maqnitudu etalon M 0 qebul edilir Yeni zelzele ne qeder gucludurse seysmik dalganin amplitudu ve muvafiq olaraq onun maqnitudu yuksekdir Yerde en guclu zelzele 1960 ci il mayin 22 de Cilide qeyde alinmisdir ve onun maqnitudu 9 5 bal olmusdur Maqnituda nisbi ve olcu vahidi olmayan kemiyyetdir Maqnituda skalasi zelzelelerin maksimal amplitudlarinin eyni seraitdeki etalon zelzelenin amplitudlarina nisbetlerini teyin edir M lg A A0 lg A lg A0 burada episentral mesafe A0 ve A standart etalon ve olculen zelzelelerin maksimal amplitududur Zelzelelerin intensivliyi2 bal olan zelzele mikrotekan adlanir ve hiss edilmir Bele tekanlar gunde ortalama 8 min defe bas verir 2 4 balliq tekanlar minortekan adlanir Bele tekanlar ilde 50 min defe bas verir ve hereket etmeyen insanlar terefinden hiss edile biler 4 6 balliq tekanlar il erzinde 7 min defe bas verir ve bir cox insanlar terefinden hiss edilir Cilciraq terpenir kohne binalara zerer vurur divarda catlar meydana gele bilir 6 7 balliq zelzele guclu tekan adlanir ve ilde 120 defe bas verir Bele zelzele vaxti sahil kenarinda sunami meydana gele biler hereket eden avtomobilde de hiss edile biler olen ve yaralananlar ola biler 7 8 bal ilde teqriben 18 bele tekan qeyde alinir Evlere orta ve agir zerer vere biler Ciddi tehluke yaradan sunami emele gele biler Torpaqda catlar yarana biler 8 9 bal neheng tekan adlanir ve daha genis erazilerdle facie torede biler Ilde bir defe bele tekanlar bas verir Coxlu sayda olen ve yaralanan ola biler 40 metredek sunami ola biler 9 10 balliq tekanlar 20 ilde bir defe bas verir Yuzlerle km erazide dagidici tesir ede biler 10 bal ve daha cox qiymetlendirilen tekanlar nadir hallarda yasana biler Minlerle km erazide dagintilar torede bilir Sahil eraziler su altinda qalib mehv olur Saysiz hesabsiz olum ve yaralanmalar bas verir Hemcinin baxAMEA nezdinde Respublika Seysmoloji Xidmet Merkezi Carlz Fransis Rixter Arif Hesenov seysmoloq Tahir Memmedli Moment maqnitud skalasi Merkalli skalasi Rossi Forel skalasi Medvedyev Sponhoyer Karnik skalasi Zelzele MaqnitudaIstinadlarArif Hesenov Tahir Memmedli Seysmologiyanin esas elementleri seh 97 ek anl az 27 aprel 2023 cu il tarixinde arxivlesdirilib Xarici kecidler