Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
İrəvan quberniyası — Rusiya imperiyası tərkibində Cənubi Qafqazda inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi İrəvan şəhəri idi.
| İrəvan quberniyası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| |||||
|
| |||||
| Ölkə | Rusiya İmperiyası | ||||
| İnzibati mərkəz | İrəvan | ||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Yaradılıb | 1849 | ||||
| Ləğv edilib | 1917 | ||||
| Sahəsi | 27.830 km² | ||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi | 829.556 nəfər (1897) | ||||
| Etnik tərkib | ermənilər — 53,2% azərbaycanlılar — 37,8% | ||||
| Rəsmi dili | Azərbaycan və erməni | ||||
 | |||||
 | |||||
| |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Quberniyanın tarixi
1849-cu il iyunun 9-da İrəvan quberniyası yaradıldı. Yeni quberniya və quberniya orqanları 1850-ci il yanvarın 1-dən fəaliyyətə başladı. Bütün keçmiş "Erməni vilayəti", o cümlədən Aleksandropol qəzası (Axalkalaki sahəsi olmadan) və Muğru sahəsinin bir hissəsi yeni yaradılmış İrəvan quberniyasına daxil oldu. Quberniya beş qəzaya: İrəvan, Aleksandropol, Novobayazet, Naxçıvan və Ordubada bölündü. Göründüyü kimi İrəvan quberniyası tərkibində Ordubad xüsusi qəza kimi ayrılmışdı. Bəzi qəzalar sahələrə bölünmüşdü. İrəvan quberniyasında Zəngibasar, Sürməli, Şərur və Sərdarabad sahələri var idi. Naxçıvan qəzası isə Naxçıvan və Dərələyəz sahələrinə bölünmüşdü. Ordubad qəzasında sahələr yox idi. Şərur sahəsinin inzibati mərkəzi Başnoraşen kəndi, Dərələyəz üçün Keşişkənd, Naxçıvan üçün Naxçıvan şəhəri idi. Digər sahə inzibati mərkəzləri iri kəndlərdə (Qəmərli, Qazıqışlaq, Zeyvə və b.) idi.
İrəvan quberniyası təşkil edildikdən sonra da onun xarici hüdudları və tərkibi müəyyən dəyişikliklərlə müşahidə edilmişdi. 1862-ci ildə yeni təyin olunmuş canişin Mixail Nikolayeviçin təqdimatı ilə çar II Aleksandr 1867-ci il dekabrın 9-da Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında fərman verdi. Bu fərman üzrə Ordubad qəzası on yeddi ilədək mövcud olduqdan sonra ləğv edilərək, Naxçıvan qəzası ilə birləşdirildi. Onun yerinə Eçmiədzin qəzası təşkil edildi. Muğru sahəsi isə yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasına birləşdirildi. İrəvan quberniyası yenə də beş qəzadan (İrəvan, Aleksadropol, Novobayazet, Naxçıvan, Eçmiədzin) ibarət oldu. Fərman İrəvan quberniyasının qəzaları arasında sərhədlərin dəyişdirilməsi işini canişinə həvalə etdi. Canişin bu hüquqdan istifadə edərək 1870-ci ilin əvvəllərində qəzaların hüdudlarında dəyişiklik etdi. Sürməli və Eçmiədzin qəzalarının bir hissəsi İrəvan qəzasına birləşdirildi. Şərur sahəsi isə İrəvan qəzasından ayrılaraq Naxçıvan qəzasına birləşdirildi. Lakin İrəvan quberniyasının qəzalarında, xüsusən Naxçıvan qəzasında ərazinin dəyişdirilməsi bununla başa çatmadı. Dövlət Şurasının təsdiq edilmiş rəyinə əsasən 1874-cü ildə Şərur-Dərələyəz və Sürməli qəzaları yaradıldı. Şərur-Dərələyəz qəzası Naxçıvanın iki sahəsi – Şərur və Dərələyəz əsasında təşkil edilmişdi. Bununla da Rusiya imperiyası tərkibində Naxçıvanın tarixi ərazisinin inzibati-ərazi bölgüsü üzrə çoxsaylı dəyişiklər, əsasən, başa çatmışdı.
İrəvan quberniyasına daxil olan qəzalar:
İkinci mərhələ həm də Erməni vilayətinin ləğvi və yeni inzibati ərazi sisteminin təşkili ilə başlanan dövrdür. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv olunmuş, 1849-cu il 19 iyun tarixli dekretlə Irəvan quberniyası, quberniya tərkibində isə mahallar əvəzinə qəzalar təşkil edilmişdir. Bu tədbirlərdə məqsəd idarəçilik üsulunu təkmilləşdirməklə yanaşı, azərbaycanlıların əksəriyyət təşkil etdiyi əraziləri ermənilər yaşayan ərazilərlə birləşdirib birincilərin təsir dairəsini azaltmaq, idarə aparatında ikincilərin nümayəndələrini yerləşdirmək, beləliklə, ərazini yavaş-yavaş erməniləşdirmək olmuşdur. İrəvan quberniyası tərkibində aşağıda göstərilən qəzalar təşkil olunmuşdur: 1. Aleksandropol qəzası - buraya sonralar Axuryan-Artik, Ani, Qukasyan, Qugark, Spitak adlandırılmış rayonların əraziləri;
Naxçıvan qəzası - müasir Naxçivan MR ərazisi; Nor-Bayazet qəzası - buraya sonralar Hrazdan, Sevan, Nor-Bayazet, Martuni, Vardenis adlandırılmış rayonların, Kotayk rayonu Qırxbulaq bölgəsinin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin, habelə Krasnoselsk rayonunun Göyçə gölü ətrafı əraziləri; Sürməli qəzası - Araz çayının sağ sahili (hal-hazırda Türkiyə ərazisidir); Şərur-Dərələyəz qəzası - buraya sonralar Yeğeqnadzor və Əzizbəyov adlandırılmış rayonların əraziləri, habelə Naxçıvan MR Sədərək rayonunun kəndləri; İrəvan qəzası - buraya sonralar Artaşat, Ararat, Masis, Kotayk adlandırılmış rayonlarının əraziləri (Masis və Kotaykın bir hissəsı); Eçmiadzin qəzası - buraya Eçmiadzin, sonralar Masis, Hoktemberyan, Abaran, Əştərək, Talin, Araqadz adlandırılmış rayonların əraziləri daxil idi. Qəzaların tərkibinin müasir rayonlarla müqayisəli şəkilda verilməsində məgsəd azərbaycanlı əhalinin o zaman bölgələrdə geniş miqyasda yerləşməsi barədə oxucuda təsəvvür yaratmaqdır. Söhbət əsasən Sovet Ermənistanının əksər hissəsini təşkil etmiş Aleksandropol, Nor-Bayazet, Şərur-Dərələyəz, İrəvan, Eçmiədzin qəzalarında yaşamış azərbaycanlıların sayı barədə gedəcəkdir. Çünki Sürməli və Naxçıvan qəzaları, Şərur bölgələri Sovet Ermənistanının tərkibində olmamışdır. 2-ci cədvəldə 1886-cı ildən 1917-ci ilədək İrəvan quberniyasının 5 qzasında əhalinin yerləşməsi, sayı, demografık dəyişiklikləri haqqında məlumat verilir. Şəhərlərin əhalisi müvafıq qəzaların əhalisi tərkibində göstərilmişdir. 1877-78-ci illərin rus-türk müharibəsində Rusiyanın qələbəsi, Türkiyənin bir sıra vilayətlərinin Rusiyaya birləşdirilməsi İrəvan quberniyasında, habelə Zaqafqaziyanın bir sıra bölgəsində ermənilərin yerləşdirilməsi kütləvi xarakter aldı. İrəvan quberniyasında ermənilərin xüsusi çəkisi xeyli artmağa başladı. Bu müharibədə ermənilərin fəal iştirakı Rusiyanın qələbəsində mühüm rol oynadı. Ermənilər də rus qoşunlarının qələbəsinə çox böyük ümid bəsləyir, belə hesab edirdilər ki, rus qoşunlarinın qələbəsi nəticəsində Türkiyə ərazisinin ermənilər yaşayan bəzi əyalətləri Rusiyanın əlinə kəçəcək, bununla da "Böyük Ermənistan" mifinin reallaşması üçün şərait yaranacaqdır.
Onlar bu məqsədə çatmaq üçün hər vəchlə rus qoşunlarına yardım edirdilər. Belə ki, Tiflisdə, Yelizavetpolda, İrəvanda, hətta Bakıda, ermənilər yaşayan bölgələrdə nümayişlər keçirilir, "türk boyunduruğu" altında guya inliyən erməniləri "azad etmək üçün" könüllülər toplayıb rus goşunlarına yardım etməyə çağırırdılar.
İnzibati bölgüsü
| № | Qəza | Qəza mərkəzi | Sahəsi, versta² | Əhalisi (1897), nəfər |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Aleksandropol qəzası | Aleksandropol (30 616 nəfər) | 3 303,7 | 165 503 |
| 2 | Naxçıvan qəzası | Naxçıvan (8 790 nəfər) | 3 858,8 | 100 771 |
| 3 | Yeni Bəyazid qəzası | Yeni Bəyazid (8 486 nəfər) | 4 156,8 | 122 573 |
| 4 | Sürməli qəzası | k. İğdır (4 680 nəfər) | 3 241,0 | 89 055 |
| 5 | Şərur-Dərələyəz qəzası | k. Şərur (867 nəfər) | 2 611,8 | 76 538 |
| 6 | İrəvan qəzası | İrəvan (29 006 nəfər) | 2 664,2 | 150 879 |
| 7 | Eçmiədzin qəzası | (5 267 nəfər) | 3 390,1 | 124 237 |
Əhalisi
1873-cü ildə aparılmış kameral siyahıyaalınmaya əsasən quberniyada 538.730 nəfər əhali yaşayırdı. Onların 292.978 nəfərini ermənilər, 211.263 nəfərini tatarlar, 27.779 nəfərini kürdlər, 4.339 nəfərini ruslar, 1.250 nəfərini assuriyalılar, 1.090 nəfərini yunanlar, 24 nəfərini yəhudilər, 4 nəfərini almanlar, 2 nəfərini gürcülər, 1 nəfərini polyaklar təşkil edirdi.
1917-ci ilin statistikasına görə keçmiş İrəvan quberniyası əhalisinin 38 faizini müsəlmanlar, 60 faizini ermənilər təşkil edirdi: Şərur-Dərələyəz mahalında ümumi əhalinin 66.7 faizi, Sürməlidə 63.6 faizi, Naxçıvanda 59 faizi müsəlmanlar idi. İrəvan şəhərinin özünün əhalisi 43.4 faiz müsəlmanlardan ibarət idi.
1897 ci il üzrə milli tərkib
(ana dili üzrə)
İrəvan quberniyası əhalisinin milli tərkibi (1897) ermənilər (53,2 %) azərbaycanlılar (37,8 %) kürdlər (6 %) ruslar (1,6 %) Qalanları (1,4 %)
| Qəzalar | ermənilər | azərbaycanlılar | kürdlər | ruslar | assuriyalılar |
|---|---|---|---|---|---|
| Aleksandropol qəzası | 85,5 % | 4,7 % | 3,0 % | 3,4 % | … |
| Naxçıvan qəzası | 34,4 % | 63,7 % | … | … | … |
| Yeni Bəyazid qəzası | 66,3 % | 28,3 % | 2,4 % | 2,2 % | … |
| Sürməli qəzası | 30,4 % | 46,5 % | 21,4 % | … | … |
| Şərur-Dərələyəz qəzası | 27,1 % | 67,4 % | 4,9 % | … | … |
| İrəvan qəzası | 38,5 % | 51,4 % | 5,4 % | 2,0 % | 1,5 % |
| Eçmiədzin qəzası | 62,4 % | 29,0 % | 7,8 % | … | … |
| Cəmi quberniya üzrə | 53,2 % | 37,8 % | 6,0 % | 1,6 % | … |
İqtisadiyyatı
Məktəbləri
İrəvanda ilk qəza məktəbini 172 il öncə, 1836-cı ildə Mirzə Molla Məhəmməd oğlu yaradıb. 1881-ci ildə İrəvan quberniyasında üç təhsil ocağı - İrəvan Gimnaziyası, İrəvan Müəllimlər Seminariyası və Uluxanlı kənd məktəbi açılmışdır. Bundan bir il əvvəl İrəvanda ibtidai məktəb, iki il sonra isə Böyük Vedidə yeni tipli məktəb fəaliyyətə başlamışdır. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş Cəlil Məmmədquluzadə ilk dərsini Uluxanlı məktəbində demişdir. Firudin bəy Köçərli 1885-ci ilin iyun ayında İrəvan Gimnaziyasına Azərbaycan dili və şəriət müəllimi təyin olunmuş, düz on il burada çalışmışdır. Əməkdar elm xadimi, yazıçı Əziz Şərifin xatirələrindən bilirik ki, azərbaycanlı uşaqlar gimnaziyaya daxil olmaq üçün əvvəlcə hazırlıq mərhələsindən keçməliydilər və bu məqsədlə iki pansionun xidmətindən istifadə edilirdi. Atası onu ikinci pansiona qoymuşdu. Həmin il Mustafa bəy Topçubaşov və qardaşı da pansionda oxuyublar. Müəllimlər Seminariyasının nəzdində hazırlıq şöbəsi kimi ibtidai sinif fəaliyyət göstərirdi. Burada azərbaycanlılar, ermənilər, ruslar, gürcülər, ukraynalılar və digər millətlərin nümayəndələri təhsil alırdılar. Onlara riyaziyyat, həndəsə, astronomiya, tarix, coğrafiya, rus dili, biologiya fənləri öyrədilirdi. Filologiya elmləri namizədi, İrəvan tarixinin tədqiqatçısı Əsgər Zeynalov Firudin bəy Köçərlinin İrəvanı "əhli üləma və şüəra şəhəri" kimi qiymətləndirdiyini vurğulayaraq yazır: "İstər İrəvan Gimnaziyasında, istər İrəvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil o dərəcədə yüksək idi ki, onların məzunları Rusiyanın, eləcə də Avropanın ən güclü ali məktəblərində lazımi səviyyədə təhsillərini davam etdirə bilirdilər. Məsələn, İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının məzunlarından dünya şöhrətli alim, akademik Mustafa bəy Topçubaşov Kiyev universitetində, gimnaziyanın sonuncu qızıl medalçısı, görkəmli alim və ictimai xadim Əziz Əliyev Peterburq Hərbi Akademiyasında, professor Mehdixan Yerevanski, məşhur hüquqşünas alim Miryusif Mirbabayev, ictimai xadim Maqsud Məmmədov Moskva Universitetində, akademik Əhməd Rəcəbli İtaliyanın Peruça şəhərində Ali Kral Eksperimental Aqrar İnstitutunda, ziyalı ocağının layiqli övladları Adil və Əslidar Muğanlinski qardaşları Almaniyanın Leypsiq Universitetində təhsillərini davam etdirmişdilər... Akademik Heydər Hüseynov, böyük bəstəkarımız Səid Rüstəmov, görkəmli elm xadimi və ictimai xadim Həsən Seyidov da ilk təhsillərini İrəvan Gimnaziyasında almışlar". İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətinə 1919-cu ildə ermənilər son qoydular.
Mənbə
- Военно-статистическое обозрение Российской империи. 1837-1854 Том 16. Кавказскiй край 6. Эриванская губернiя.; 1853
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- Эриванская губерния 2022-09-15 at the Wayback Machine (rus.)
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2013-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-06.
- Кавказский календарь на 1883 год, Тифлис, Главное управление главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, Кавказский статистический комитет, 1882 год, отдел I, Различные сведения, Некоторые статистические данные о состоянии губерний Кавказского края, стр. 224
- Сборник сведений о Кавказе. Том V. Изданный под редакцией Главного Редактора Кавказского Статистического Комитета Н.Зейдлица. Списки населенных мест Кавказского края. Часть I. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская, Ставропольская и Терская область. Тифлис, 1879.
- "Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей". 2012-02-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-02-06.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Əhalisi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Irevan deqiqlesdirme Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Irevan quberniyasi Rusiya imperiyasi terkibinde Cenubi Qafqazda inzibati erazi vahidi Inzibati merkezi Irevan seheri idi Irevan quberniyasiGerb40 10 59 sm e 44 31 00 s u Olke Rusiya ImperiyasiInzibati merkez IrevanTarixi ve cografiyasiYaradilib 1849Legv edilib 1917Sahesi 27 830 km EhalisiEhalisi 829 556 nefer 1897 Etnik terkib ermeniler 53 2 azerbaycanlilar 37 8 Resmi dili Azerbaycan ve ermeniArdicilliq Rusiya Imperiyasi Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasi Vikianbarda elaqeli mediafayllarQuberniyanin tarixiQafqaz regionunun bas xeritesi 1858 ci ilQafqaz regionunun etrafli xeritesi 1869 cu il 1849 cu il iyunun 9 da Irevan quberniyasi yaradildi Yeni quberniya ve quberniya orqanlari 1850 ci il yanvarin 1 den fealiyyete basladi Butun kecmis Ermeni vilayeti o cumleden Aleksandropol qezasi Axalkalaki sahesi olmadan ve Mugru sahesinin bir hissesi yeni yaradilmis Irevan quberniyasina daxil oldu Quberniya bes qezaya Irevan Aleksandropol Novobayazet Naxcivan ve Ordubada bolundu Gorunduyu kimi Irevan quberniyasi terkibinde Ordubad xususi qeza kimi ayrilmisdi Bezi qezalar sahelere bolunmusdu Irevan quberniyasinda Zengibasar Surmeli Serur ve Serdarabad saheleri var idi Naxcivan qezasi ise Naxcivan ve Dereleyez sahelerine bolunmusdu Ordubad qezasinda saheler yox idi Serur sahesinin inzibati merkezi Basnorasen kendi Dereleyez ucun Kesiskend Naxcivan ucun Naxcivan seheri idi Diger sahe inzibati merkezleri iri kendlerde Qemerli Qaziqislaq Zeyve ve b idi Irevan quberniyasi teskil edildikden sonra da onun xarici hududlari ve terkibi mueyyen deyisikliklerle musahide edilmisdi 1862 ci ilde yeni teyin olunmus canisin Mixail Nikolayevicin teqdimati ile car II Aleksandr 1867 ci il dekabrin 9 da Qafqaz ve Zaqafqaziya diyarinin idaresinin deyisdirilmesi haqqinda ferman verdi Bu ferman uzre Ordubad qezasi on yeddi iledek movcud olduqdan sonra legv edilerek Naxcivan qezasi ile birlesdirildi Onun yerine Ecmiedzin qezasi teskil edildi Mugru sahesi ise yeni yaradilmis Yelizavetpol quberniyasina birlesdirildi Irevan quberniyasi yene de bes qezadan Irevan Aleksadropol Novobayazet Naxcivan Ecmiedzin ibaret oldu Ferman Irevan quberniyasinin qezalari arasinda serhedlerin deyisdirilmesi isini canisine hevale etdi Canisin bu huquqdan istifade ederek 1870 ci ilin evvellerinde qezalarin hududlarinda deyisiklik etdi Surmeli ve Ecmiedzin qezalarinin bir hissesi Irevan qezasina birlesdirildi Serur sahesi ise Irevan qezasindan ayrilaraq Naxcivan qezasina birlesdirildi Lakin Irevan quberniyasinin qezalarinda xususen Naxcivan qezasinda erazinin deyisdirilmesi bununla basa catmadi Dovlet Surasinin tesdiq edilmis reyine esasen 1874 cu ilde Serur Dereleyez ve Surmeli qezalari yaradildi Serur Dereleyez qezasi Naxcivanin iki sahesi Serur ve Dereleyez esasinda teskil edilmisdi Bununla da Rusiya imperiyasi terkibinde Naxcivanin tarixi erazisinin inzibati erazi bolgusu uzre coxsayli deyisikler esasen basa catmisdi Irevan quberniyasina daxil olan qezalar Ikinci merhele hem de Ermeni vilayetinin legvi ve yeni inziba ti erazi sisteminin teskili ile baslanan dovrdur 1840 ci ilde Er meni vilayeti legv olunmus 1849 cu il 19 iyun tarixli dekretle Irevan quberniyasi quberniya terkibinde ise mahallar evezine qezalar teskil edilmisdir Bu tedbirlerde meqsed idarecilik usulunu tekmillesdirmekle yanasi azerbaycanlilarin ekseriyyet teskil etdiyi erazileri ermeniler yasayan erazilerle birlesdirib birinci lerin tesir dairesini azaltmaq idare aparatinda ikincilerin numayendelerini yerlesdirmek belelikle erazini yavas yavas erme nilesdirmek olmusdur Irevan quberniyasi terkibinde asagida gosterilen qezalar teskil olunmusdur 1 Aleksandropol qezasi buraya sonralar Axuryan Artik Ani Qukasyan Qugark Spitak adlandirilmis rayonlarin erazileri Naxcivan qezasi muasir Naxcivan MR erazisi Nor Bayazet qezasi buraya sonralar Hraz dan Sevan Nor Bayazet Martuni Vardenis adlandirilmis rayonlarin Kotayk rayonu Qirxbulaq bolgesinin azerbaycanlilar yasayan kendlerin habe le Krasnoselsk rayonunun Goyce golu etrafi erazileri Surmeli qezasi Araz cayinin sag sahili hal hazirda Turkiye erazisidir Serur Dereleyez qezasi buraya sonralar Yegeqnadzor ve Ezizbeyov adlandirilmis rayonlarin erazileri habele Naxcivan MR Sederek rayonunun kendleri Irevan qezasi buraya sonralar Artasat Ararat Masis Kotayk adlandirilmis rayonlarinin erazileri Masis ve Kotaykin bir hissesi Ecmiadzin qezasi buraya Ecmiadzin sonralar Masis Hoktemberyan Abaran Esterek Talin Araqadz adlandirilmis rayonlari n erazileri daxil idi Qezalarin terkibinin muasir rayonlarla muqayiseli sekilda verilmesinde megsed azerbaycanli ehalinin o zaman bolgelerde genis miqyasda yerlesmesi barede oxucuda tesevvur yaratmaqdir Sohbet esasen Sovet Ermenistaninin ekser his sesini teskil etmis Aleksandropol Nor Bayazet Serur Derele yez Irevan Ecmiedzin qezalarinda yasamis azerbaycanlilarin sayi barede gedecekdir Cunki Surmeli ve Naxcivan qe zalari Serur bolgeleri Sovet Ermenistaninin terkibinde olma misdir 2 ci cedvelde 1886 ci ilden 1917 ci iledek Irevan quberni yasinin 5 qzasinda ehalinin yerlesmesi sayi demografik deyisiklikleri haqqinda melumat verilir Seherlerin ehalisi muva fiq qezalarin ehalisi terkibinde gosterilmisdir 1877 78 ci illerin rus turk muharibesinde Rusiyanin qelebe si Turkiyenin bir sira vilayetlerinin Rusiyaya birlesdirilmesi Irevan quberniyasinda habele Zaqafqaziyanin bir sira bolgesin de ermenilerin yerlesdirilmesi kutlevi xarakter aldi Irevan quberniyasinda ermenilerin xususi cekisi xeyli artmaga basladi Bu muharibede ermenilerin feal istiraki Rusiyanin qelebe sinde muhum rol oynadi Ermeniler de rus qosunlarinin qele besine cox boyuk umid besleyir bele hesab edirdiler ki rus qosunlarinin qelebesi neticesinde Turkiye erazisinin ermeniler yasayan bezi eyaletleri Rusiyanin eline kececek bununla da Boyuk Ermenistan mifinin reallasmasi ucun serait yaranacaqdir Onlar bu meqsede catmaq ucun her vechle rus qosunlarina yardim edirdiler Bele ki Tiflisde Yelizavetpolda Irevanda hetta Bakida ermeniler yasayan bolgelerde numayisler kecirilir turk boyundurugu altinda guya inliyen erme nileri azad etmek ucun konulluler toplayib rus gosunlarina yardim etmeye cagirirdilar Irevan quberniyasinin zadeganlariNaxcivan qezasi Hovobayazet qezasi Serur Dereleyez qezasi Ordubad qezasiInzibati bolgusu Irevan quberniyasinin inzibati xeritesi 1890 ci il veziyyetine uygun 1892 ci ilde tertib edilib Qeza Qeza merkezi Sahesi versta Ehalisi 1897 nefer1 Aleksandropol qezasi Aleksandropol 30 616 nefer 3 303 7 165 5032 Naxcivan qezasi Naxcivan 8 790 nefer 3 858 8 100 7713 Yeni Beyazid qezasi Yeni Beyazid 8 486 nefer 4 156 8 122 5734 Surmeli qezasi k Igdir 4 680 nefer 3 241 0 89 0555 Serur Dereleyez qezasi k Serur 867 nefer 2 611 8 76 5386 Irevan qezasi Irevan 29 006 nefer 2 664 2 150 8797 Ecmiedzin qezasi 5 267 nefer 3 390 1 124 237EhalisiIrevan quberniyasinin etnoqrafik xeritesi 1902 ci ilde 1886 ci ilin kameral sayimi esasinda tertib edilib 1873 cu ilde aparilmis kameral siyahiyaalinmaya esasen quberniyada 538 730 nefer ehali yasayirdi Onlarin 292 978 neferini ermeniler 211 263 neferini tatarlar 27 779 neferini kurdler 4 339 neferini ruslar 1 250 neferini assuriyalilar 1 090 neferini yunanlar 24 neferini yehudiler 4 neferini almanlar 2 neferini gurculer 1 neferini polyaklar teskil edirdi 1917 ci ilin sta tis ti ka si na go re kec mis Ire van qu ber ni ya si eha li si nin 38 fai zi ni mu sel man lar 60 fai zi ni er me ni ler tes kil edir di Se rur De re le yez ma ha lin da umu mi eha li nin 66 7 fai zi Sur me li de 63 6 fai zi Nax ci van da 59 fai zi mu sel man lar idi Ire van se he ri nin ozu nun eha li si 43 4 faiz mu sel man lar dan iba ret idi 1897 ci il uzre milli terkib ana dili uzre Irevan quberniyasi ehalisinin milli terkibi 1897 ermeniler 53 2 azerbaycanlilar 37 8 kurdler 6 ruslar 1 6 Qalanlari 1 4 Qezalar ermeniler azerbaycanlilar kurdler ruslar assuriyalilarAleksandropol qezasi 85 5 4 7 3 0 3 4 Naxcivan qezasi 34 4 63 7 Yeni Beyazid qezasi 66 3 28 3 2 4 2 2 Surmeli qezasi 30 4 46 5 21 4 Serur Dereleyez qezasi 27 1 67 4 4 9 Irevan qezasi 38 5 51 4 5 4 2 0 1 5 Ecmiedzin qezasi 62 4 29 0 7 8 Cemi quberniya uzre 53 2 37 8 6 0 1 6 IqtisadiyyatiMektebleriIrevanda ilk qeza mektebini 172 il once 1836 ci ilde Mirze Molla Mehemmed oglu yaradib 1881 ci ilde Irevan quberniyasinda uc tehsil ocagi Irevan Gimnaziyasi Irevan Muellimler Seminariyasi ve Uluxanli kend mektebi acilmisdir Bundan bir il evvel Irevanda ibtidai mekteb iki il sonra ise Boyuk Vedide yeni tipli mekteb fealiyyete baslamisdir Qori Muellimler Seminariyasini bitirmis Celil Memmedquluzade ilk dersini Uluxanli mektebinde demisdir Firudin bey Kocerli 1885 ci ilin iyun ayinda Irevan Gimnaziyasina Azerbaycan dili ve seriet muellimi teyin olunmus duz on il burada calismisdir Emekdar elm xadimi yazici Eziz Serifin xatirelerinden bilirik ki azerbaycanli usaqlar gimnaziyaya daxil olmaq ucun evvelce hazirliq merhelesinden kecmeliydiler ve bu meqsedle iki pansionun xidmetinden istifade edilirdi Atasi onu ikinci pansiona qoymusdu Hemin il Mustafa bey Topcubasov ve qardasi da pansionda oxuyublar Muellimler Seminariyasinin nezdinde hazirliq sobesi kimi ibtidai sinif fealiyyet gosterirdi Burada azerbaycanlilar ermeniler ruslar gurculer ukraynalilar ve diger milletlerin numayendeleri tehsil alirdilar Onlara riyaziyyat hendese astronomiya tarix cografiya rus dili biologiya fenleri oyredilirdi Filologiya elmleri namizedi Irevan tarixinin tedqiqatcisi Esger Zeynalov Firudin bey Kocerlinin Irevani ehli ulema ve suera seheri kimi qiymetlendirdiyini vurgulayaraq yazir Ister Irevan Gimnaziyasinda ister Irevan Muellimler Seminariyasinda tehsil o derecede yuksek idi ki onlarin mezunlari Rusiyanin elece de Avropanin en guclu ali mekteblerinde lazimi seviyyede tehsillerini davam etdire bilirdiler Meselen Irevan Gimnaziyasinin ve Muellimler Seminariyasinin mezunlarindan dunya sohretli alim akademik Mustafa bey Topcubasov Kiyev universitetinde gimnaziyanin sonuncu qizil medalcisi gorkemli alim ve ictimai xadim Eziz Eliyev Peterburq Herbi Akademiyasinda professor Mehdixan Yerevanski meshur huquqsunas alim Miryusif Mirbabayev ictimai xadim Maqsud Memmedov Moskva Universitetinde akademik Ehmed Recebli Italiyanin Peruca seherinde Ali Kral Eksperimental Aqrar Institutunda ziyali ocaginin layiqli ovladlari Adil ve Eslidar Muganlinski qardaslari Almaniyanin Leypsiq Universitetinde tehsillerini davam etdirmisdiler Akademik Heyder Huseynov boyuk bestekarimiz Seid Rustemov gorkemli elm xadimi ve ictimai xadim Hesen Seyidov da ilk tehsillerini Irevan Gimnaziyasinda almislar Irevan Gimnaziyasinin ve Muellimler Seminariyasinin fealiyyetine 1919 cu ilde ermeniler son qoydular MenbeVoenno statisticheskoe obozrenie Rossijskoj imperii 1837 1854 Tom 16 Kavkazskij kraj 6 Erivanskaya guberniya 1853IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Erivanskaya guberniya 2022 09 15 at the Wayback Machine rus Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g 2013 10 16 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 06 Kavkazskij kalendar na 1883 god Tiflis Glavnoe upravlenie glavnonachalstvuyushego grazhdanskoyu chastyu na Kavkaze Kavkazskij statisticheskij komitet 1882 god otdel I Razlichnye svedeniya Nekotorye statisticheskie dannye o sostoyanii gubernij Kavkazskogo kraya str 224 Sbornik svedenij o Kavkaze Tom V Izdannyj pod redakciej Glavnogo Redaktora Kavkazskogo Statisticheskogo Komiteta N Zejdlica Spiski naselennyh mest Kavkazskogo kraya Chast I Gubernii Erivanskaya Kutaisskaya Bakinskaya Stavropolskaya i Terskaya oblast Tiflis 1879 Demoskop Weekly Prilozhenie Spravochnik statisticheskih pokazatelej 2012 02 29 tarixinde Istifade tarixi 2011 02 06 Hemcinin baxIrevan Quberniya Ruhani MeclisiXarici kecidlerEhalisi