Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Polad — tərkibində karbonun miqdarı 2,14%-dən az olan dəmirdən ibarət bütün metallik legirlərə deyilir.
İnsanlar poladla çox qədim təcrübəyə malikdirlər. Yüksək keyfiyyətə malik polad texnikanın tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Karbon və dəmir uzun müddət ağır sənayenin sütununu təşkil edirdi və siyasətdə böyük rol oynayırdı. Hal-hazırda maşın, nəqliyyat və bir çox başqa texniki hissələrin hazırlanmasını poladsız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Poladlar iki hissəyə bölünürlər: alət və konstruksiya poladları. Kimyəvi tərkibinə görə də poladlar təsnifatlaşdırılıb: karbonlu və legirli poladlar. Karbonun və legirləyici elementin səviyyəsindən asılı olaraq poladlar bölünürlər:
- Aşağı karbonlu
- Orta karbonlu
- Yüksək karbonlu
- Aşağı legirli
- Orta legirli
- Yüksək legirli
Strukturlarında da fərq qoyulmaqdadır. Poladda austenit, ferrit, martensit, beytinit və perlit kimi struktur təşkilediciləri mövcuddur. Əgər strukturda 2 və daha çox faza vardırsa, onda belə poladlar çoxfazalı adlanırlar.
Poladların 2000-dən çox növü vardır.
Xassələri
Poladın xassələri onun tərkibində olan karbonun miqdarı və legirli elementlərdən asılıdır. Termiki emalın köməyi ilə poadın xassələri dəyişilərək lazım olan tətbiq sahəsinə uyğunlaşdırılır. Polad lazım olduqda yumşaq, lazım gəldikdə isə yüksək möhkəmlik numayiş etdirmə qabiliyyətinə malikdir. Yumşaq poladların mexaniki emalı nisbətən asandır. Buna misal olaraq konserv bankalarında istifadə olunan polad lövhələri göstərmək olar. Bunun əksi olaraq bıçaqlarda istifadə olunan martensit poladı yüksək bərkliyə malikdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bərk poladlar kövrək olurlar. Müasir tədqiqatlar bərk və yaxşı emal olunabilən poladların axtarılması ilə məşğuldur.
Poladda əsas element kimi karbon sayılır. O birləşdirici rolunu oynayır (Sementit, Fe3C). Karbonun poladın xassələrinə və faza çevrilmələrinə böyük təsiri vardır. Karbonun miqdarı artdıqca polad möhkəm və kövrək olur. Poladın fazaları dəmir-karbon hal diaqramında verilir.
Poladın sıxlığı dəmirinki kimi olub 7850 kg/m³, E-modulu isə 210 kN/mm²-dir. Əksər polad növləri 1530 °C öz ərimə temperaturunu alırlar.
Tarixi haqqında
XVIII əsrdən başlayan sənaye inqilabı ərəfəsində maşınqayırma və ağır sənayenin başqa sahələrinin inkişafı metallurgiya sənayesinin də inkişafını zəruri etmişdir. Dəmir, polad və dəmir tərkibli xüsusi legirli metalların və eləcə də əlvan metal (mis, sink və nadir metallar) ərintilərinə sənayenin tələbi getdikcə artmaqda idi. Sənaye inqilabının təsiri ilə Avropanın bir sıra dövlətlərində baş verən sənayeləşmənin intensivliyi XIX əsrin ortalarında domna sobalarının geniş yayılmasına gətirib çıxartmışdır. Zamanın tələblərinə cavab vermək üçün sobaların məhsuldarlığının artırılması istiqamətində də müəyyən işlər görülmüşdür.
Konverter qazının tətbiqi ilə XIX əsrin əvvəllərində yanacaqdan qənaətli istifadə olunmağa başlanmışdır. Bunun nəticəsində daha çox polad istehsal etmək mümkün olmuşdur. Praktikada qızmiş havanın verilməsi əsasən 1870-ci ildən sonra geniş tətbiq edilməyə başlayır.
Domna sobalarının effektivliyinin artırılmasında əsaslı dəyişiklik verilən havanın sobadan ixrac olunan qazların hesabına qızdırılmasını mümkün edən texniki avadanlığın ixtira olunması ilə bağlı idi. 1857-ci ildə ingilis mühəndisi bu təklifi verir.
Tigel poladlarının hazırlanmasında rus metallurqu P.Anossov dəyərli tədqiqatlar aparmışdır. O, öz işlərinə 1828-ci ildə Slatous şəhərindəki silah fabrikində başlamışdır. Sınaqlarını sirli saxlanan elmi əsaslar üzərində aparan Anosov poladın xassələrinin və keyfiyyətinin karbonun miqdarından asılı olmasını aşkar edir. Bundan əlavə başqa elementlərin də poladın keyfiyyətinə təsirinin araşdırılması onun tədqiqatlarının tərkib hissəsi idi. O, tədqiqatlar zamanı tigel poladlarının istehsalına xüsusi maraq göstərir. Böyük ölçüdə və oda davamlı gildən hazırlanmış tigellər poladın ərimə temperaturuna tab gətirməli idi. Uzun müddət elmi əsaslandırılmış şəkildə apardığı eksperimentlər nəticəsində Anosov xüsusi poladın alınmasına nail olur. Bundan əlavə o, ilk dəfə olaraq dəməşq poladının sirrini açmışdır. XIX əsrin ortalarında hərbidə topların poladdan hazırlanması nəticəsində tigel poladının istehsalı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Topların homogen tərkibdə və böyük miqdarda hazırlanması o dövrdə yalnız tigel üsulunun köməyi ilə aparıla bilirdi. Bu sahədə Almaniyanın Krupp firması böyük nəaliyyətlər əldə etmişdi, ancaq onlar öz texnologiyalarını gizli saxlayırdılar.
Rusiyada böyük ölçülü töküklərin yüksək keyfiyyətdə hazırlanması problemini mühəndis Pavel Obuxov (1820-1869) həll edir. Onun tigel poladından hazırlanmış hissələri qaynaq edilmiş hissələrə nisbətən yüksək stabilliyə və iki dəfə az çəkiyə malik idi. Obuxov poladı tezliklə Rusiyada geniş tətbiq tapır. Dəmir yolunun genişlənməsi, gəmilərin dəmir ərintilərindən düzəldilməsi, hərbi sənayenin artan tələbatı, həmçinin maşınqayırmanın dəmirə olan tələbatı dəmir ərintiləri istehsalında məhsuldarlığın artırılmasını stimullaşdırmış və metalın keyfiyyətinə yeni tələblər qoymuşdur.
XIX əsrin ortalarında poladın mövcud olan istehsal üsulları artıq ağır sənayenin tələblərinə cavab vermirdi. Poladın pudel üsulu ilə hazırlanması çox əməktutumlu idi və çox vaxt aparırdı. Tigel üsulu ilə poladın istehsalının maya dəyəri yüksək və onun tətbiqi məhdud idi. Bu baxımdan polad istehsalında yeni üsulun işlənməsi zərurəti yaranmışdır. Poladın kütləvi istehsalı 1856-cı ildə ingilis ixtiraçısı Henri Bessemer tərəfindən yeni texnologiyanın işlənməsi ilə mümkün olmuşdur. O, ərimiş filizi konverterin içərisində hava ilə üfürərək qarışdırılmasını təklif edir. Bu zaman ərintidə olan silisiumun, manqanın və karbonun oksidləşməsi nəticəsində polad əldə edilir. Bessemer prosesi öz yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənirdi. Köhnə üsullarla 10 t ərintini hazırlamaq üçün bir neçə gün vaxt lazım gəldiyi halda, buna Bessemer konverterində təxminən 20 dəq. lazım olurdu.
Pudling poladının tökmə poladlar tərəfindən sıxışdırılması metallurgiya zavodlarında küllü miqdarda pudling dəmirlərinin yığılıb qalmasına gətirib çıxartmışdır. Bu dəmir külçələrindən polad almaq üçün yeni üsulun işlənməsi lazım idi. Bu məsələ ilə 1864-cü ildə fransız metallurqu (1824-1915) məşğul olur. O, poladın istehsalı üçün regenerativ od sobası təklif edir. Martin 1856-cı ildə alman mühəndisi Simens tərəfindən işlənmiş, yanacaqların istiliyinin regenerasiya edilməsi prinsipindən istifadə etmişdir. Simens yanacaqlardan alınan istilikdən hava və qazların qızdırılmasında tətbiq etmişdir. Nəticədə ixtiraçı sobada poladı əritmək üçün lazım olan temperaturu əldə edir. Simens-Martin sobasında dəmirlərin və əridikdə qaz və şlaka parçalanan dəmir birləşməli qırıntıların emalı mümkün idi. Martinin düzəltdiyi ilk sobanın həcmi 1,5 t idi. XIX əsrdə metallurgiya sahəsində edilmiş ən böyük irəliləyişlərdən biri də poladın istehsalı üçün Tomas üsulu idi. Bu üsulla maye və tərkibində fosfor olan dəmir emal edilə bilirdi. Bu üsul ingilis metallurqu Tomasın (1850-1885) adı ilə bağlıdır.
Son illərdə poladalma texnologiyasında yalnız texniki rasionallaşdırmadan danışmaq olar, çünki, texnologiyada elə əsaslı dəyişklik baş verməmişdir.
Mənbə
- Schuschardin, S.W. u.a. Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfängen bis 1870. Leipzig: Fachbuchverlag Leipzig 1981.334S.
- Козлов А.Г. Творцы науки и техники на Урале XVII – начала XX в. Свердловск, 1981.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Polad terkibinde karbonun miqdari 2 14 den az olan demirden ibaret butun metallik legirlere deyilir Poladdan hazirlanmis meftilKorpuBu adin diger istifade formalari ucun bax Polad deqiqlesdirme Insanlar poladla cox qedim tecrubeye malikdirler Yuksek keyfiyyete malik polad texnikanin terkib hissesine cevrilmisdir Karbon ve demir uzun muddet agir senayenin sutununu teskil edirdi ve siyasetde boyuk rol oynayirdi Hal hazirda masin neqliyyat ve bir cox basqa texniki hisselerin hazirlanmasini poladsiz tesevvur etmek mumkun deyil Poladlar iki hisseye bolunurler alet ve konstruksiya poladlari Kimyevi terkibine gore de poladlar tesnifatlasdirilib karbonlu ve legirli poladlar Karbonun ve legirleyici elementin seviyyesinden asili olaraq poladlar bolunurler Asagi karbonlu Orta karbonlu Yuksek karbonlu Asagi legirli Orta legirli Yuksek legirli Strukturlarinda da ferq qoyulmaqdadir Poladda austenit ferrit martensit beytinit ve perlit kimi struktur teskiledicileri movcuddur Eger strukturda 2 ve daha cox faza vardirsa onda bele poladlar coxfazali adlanirlar Poladlarin 2000 den cox novu vardir XasseleriPoladin xasseleri onun terkibinde olan karbonun miqdari ve legirli elementlerden asilidir Termiki emalin komeyi ile poadin xasseleri deyisilerek lazim olan tetbiq sahesine uygunlasdirilir Polad lazim olduqda yumsaq lazim geldikde ise yuksek mohkemlik numayis etdirme qabiliyyetine malikdir Yumsaq poladlarin mexaniki emali nisbeten asandir Buna misal olaraq konserv bankalarinda istifade olunan polad lovheleri gostermek olar Bunun eksi olaraq bicaqlarda istifade olunan martensit poladi yuksek berkliye malikdir Onu da qeyd etmek lazimdir ki berk poladlar kovrek olurlar Muasir tedqiqatlar berk ve yaxsi emal olunabilen poladlarin axtarilmasi ile mesguldur Poladda esas element kimi karbon sayilir O birlesdirici rolunu oynayir Sementit Fe3C Karbonun poladin xasselerine ve faza cevrilmelerine boyuk tesiri vardir Karbonun miqdari artdiqca polad mohkem ve kovrek olur Poladin fazalari demir karbon hal diaqraminda verilir Poladin sixligi demirinki kimi olub 7850 kg m E modulu ise 210 kN mm dir Ekser polad novleri 1530 C oz erime temperaturunu alirlar Tarixi haqqindaBessemer sobasi XVIII esrden baslayan senaye inqilabi erefesinde masinqayirma ve agir senayenin basqa sahelerinin inkisafi metallurgiya senayesinin de inkisafini zeruri etmisdir Demir polad ve demir terkibli xususi legirli metallarin ve elece de elvan metal mis sink ve nadir metallar erintilerine senayenin telebi getdikce artmaqda idi Senaye inqilabinin tesiri ile Avropanin bir sira dovletlerinde bas veren senayelesmenin intensivliyi XIX esrin ortalarinda domna sobalarinin genis yayilmasina getirib cixartmisdir Zamanin teleblerine cavab vermek ucun sobalarin mehsuldarliginin artirilmasi istiqametinde de mueyyen isler gorulmusdur Konverter qazinin tetbiqi ile XIX esrin evvellerinde yanacaqdan qenaetli istifade olunmaga baslanmisdir Bunun neticesinde daha cox polad istehsal etmek mumkun olmusdur Praktikada qizmis havanin verilmesi esasen 1870 ci ilden sonra genis tetbiq edilmeye baslayir Domna sobalarinin effektivliyinin artirilmasinda esasli deyisiklik verilen havanin sobadan ixrac olunan qazlarin hesabina qizdirilmasini mumkun eden texniki avadanligin ixtira olunmasi ile bagli idi 1857 ci ilde ingilis muhendisi bu teklifi verir Tigel poladlarinin hazirlanmasinda rus metallurqu P Anossov deyerli tedqiqatlar aparmisdir O oz islerine 1828 ci ilde Slatous seherindeki silah fabrikinde baslamisdir Sinaqlarini sirli saxlanan elmi esaslar uzerinde aparan Anosov poladin xasselerinin ve keyfiyyetinin karbonun miqdarindan asili olmasini askar edir Bundan elave basqa elementlerin de poladin keyfiyyetine tesirinin arasdirilmasi onun tedqiqatlarinin terkib hissesi idi O tedqiqatlar zamani tigel poladlarinin istehsalina xususi maraq gosterir Boyuk olcude ve oda davamli gilden hazirlanmis tigeller poladin erime temperaturuna tab getirmeli idi Uzun muddet elmi esaslandirilmis sekilde apardigi eksperimentler neticesinde Anosov xususi poladin alinmasina nail olur Bundan elave o ilk defe olaraq demesq poladinin sirrini acmisdir XIX esrin ortalarinda herbide toplarin poladdan hazirlanmasi neticesinde tigel poladinin istehsali boyuk ehemiyyet kesb edirdi Toplarin homogen terkibde ve boyuk miqdarda hazirlanmasi o dovrde yalniz tigel usulunun komeyi ile aparila bilirdi Bu sahede Almaniyanin Krupp firmasi boyuk nealiyyetler elde etmisdi ancaq onlar oz texnologiyalarini gizli saxlayirdilar Rusiyada boyuk olculu tokuklerin yuksek keyfiyyetde hazirlanmasi problemini muhendis Pavel Obuxov 1820 1869 hell edir Onun tigel poladindan hazirlanmis hisseleri qaynaq edilmis hisselere nisbeten yuksek stabilliye ve iki defe az cekiye malik idi Obuxov poladi tezlikle Rusiyada genis tetbiq tapir Demir yolunun genislenmesi gemilerin demir erintilerinden duzeldilmesi herbi senayenin artan telebati hemcinin masinqayirmanin demire olan telebati demir erintileri istehsalinda mehsuldarligin artirilmasini stimullasdirmis ve metalin keyfiyyetine yeni telebler qoymusdur XIX esrin ortalarinda poladin movcud olan istehsal usullari artiq agir senayenin teleblerine cavab vermirdi Poladin pudel usulu ile hazirlanmasi cox emektutumlu idi ve cox vaxt aparirdi Tigel usulu ile poladin istehsalinin maya deyeri yuksek ve onun tetbiqi mehdud idi Bu baximdan polad istehsalinda yeni usulun islenmesi zerureti yaranmisdir Poladin kutlevi istehsali 1856 ci ilde ingilis ixtiracisi Henri Bessemer terefinden yeni texnologiyanin islenmesi ile mumkun olmusdur O erimis filizi konverterin icerisinde hava ile ufurerek qarisdirilmasini teklif edir Bu zaman erintide olan silisiumun manqanin ve karbonun oksidlesmesi neticesinde polad elde edilir Bessemer prosesi oz yuksek mehsuldarligi ile ferqlenirdi Kohne usullarla 10 t erintini hazirlamaq ucun bir nece gun vaxt lazim geldiyi halda buna Bessemer konverterinde texminen 20 deq lazim olurdu Pudling poladinin tokme poladlar terefinden sixisdirilmasi metallurgiya zavodlarinda kullu miqdarda pudling demirlerinin yigilib qalmasina getirib cixartmisdir Bu demir kulcelerinden polad almaq ucun yeni usulun islenmesi lazim idi Bu mesele ile 1864 cu ilde fransiz metallurqu 1824 1915 mesgul olur O poladin istehsali ucun regenerativ od sobasi teklif edir Martin 1856 ci ilde alman muhendisi Simens terefinden islenmis yanacaqlarin istiliyinin regenerasiya edilmesi prinsipinden istifade etmisdir Simens yanacaqlardan alinan istilikden hava ve qazlarin qizdirilmasinda tetbiq etmisdir Neticede ixtiraci sobada poladi eritmek ucun lazim olan temperaturu elde edir Simens Martin sobasinda demirlerin ve eridikde qaz ve slaka parcalanan demir birlesmeli qirintilarin emali mumkun idi Martinin duzeltdiyi ilk sobanin hecmi 1 5 t idi XIX esrde metallurgiya sahesinde edilmis en boyuk irelileyislerden biri de poladin istehsali ucun Tomas usulu idi Bu usulla maye ve terkibinde fosfor olan demir emal edile bilirdi Bu usul ingilis metallurqu Tomasin 1850 1885 adi ile baglidir Son illerde poladalma texnologiyasinda yalniz texniki rasionallasdirmadan danismaq olar cunki texnologiyada ele esasli deyisklik bas vermemisdir MenbeSchuschardin S W u a Allgemeine Geschichte der Technik von den Anfangen bis 1870 Leipzig Fachbuchverlag Leipzig 1981 334S Kozlov A G Tvorcy nauki i tehniki na Urale XVII nachala XX v Sverdlovsk 1981