Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Yeni türk əlifbası (tatar. яңа әлифба/jaꞑa əlifʙa, başq. яңы әлифба, qısaldılmış yeniəlif/jaꞑalif) — bütün türk dillərinin latın əlifbasına əsaslanan vahid əlifbaya çevrilməsi layihəsi 1920-ci illərin sonlarında ümumittifaq romanlaşdırma layihəsi çərçivəsində təklif edilib. 1926-cı ilin 26 fevral-6 mart tarixlərində Bakı şəhərində RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, dili, əlifbası, etnoqrafiyası və mədəniyyəti ilə bağlı yaxın gələcək üçün düşünülmüş bir sıra mühüm və əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi qurultay keçirildi. Qurultayda latın qrafikalı əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri ətraflı şəkildə işlənib hazırlandı. Qurultayda qəbul edilən qərara əsaslanaraq 1929-cu il yanvarın 1-dən Sovet hökuməti ərəb əlifbasının istifadəsinə qadağa qoydu. RSFSR tərkibində olan türk xalqları yeni türk əlifbasından istifadəyə başladılar.
| Yeni türk əlifbası | |
|---|---|
 | |
| Dillər | türk dilləri, İran dilləri, Monqol dilləri, Fin-uqor dilləri, Tunqus-mancur dilləri, Paleoasiya dilləri |
| Yarandığı yer | SSRİ |
| Ərazi | SSRİ |
| Yaradan | RSFSR ərazisində yaşayan türk xalqları |
| Yaranma tarixi | 1928 |
| Dövr | 1928-1940-cı illər |
| Status | istifadə edilmir |
| İşarələri | 40-a yaxın |
| Mənşəyi | latın qrafikası kiril qrafikası elementləri ilə |
| Qohumluğu | latın qrafikalı əlifbalar ilə |
Ərəb əlifbasına əsaslanan əlifbaları əvəz etmək üçün 1928-ci ildə SSRİ-nin türkdilli respublikalarında və muxtar respublikalarında rəsmi olaraq tətbiq edilmişdir. 1938-1940-cı illərdə o, sürətlə kiril əlifbasına əsaslanan əlifbalarla əvəz olundu. Hal-hazırda istifadə edilmir.
Əlifba 33 simvoldan ibarət idi, onlardan 9-u saitlər üçün idi. Apostrof glottal dayanmağı (ərəb işarəsi həmzənin analoqu) göstərmək üçün istifadə olunurdu və bəzən ayrıca hərf hesab olunurdu. Xarici adlar üçün bəzən əlavə hərflərdən istifadə olunurdu. B hərfinin kiçik hərf variantı b ь hərfi ilə qarışdırılmamaq üçün ʙ, Y hərfinin böyük forması isə kiril U hərfinə bənzəyirdi. 33 nömrəli hərf Unicode-da göstərilmir, lakin yumşaq hərf kimi görünürdü. Bəzi şriftlərdə böyük Ə hərfi kiril E hərfinə bənzəyirdi.
Tarixi
Türk dilinin latın əlifbası ilə yazılmasının ilk nümunəsi qıpçaq dilində yazılmış "Codex Cumanicus" (“Kuman Kodu”)dur. Bu yazı yalnız Qızıl Ordanın kiçik katolikləri arasında geniş yayılmışdı və türklər arasında katoliklik yayılmadığı üçün yoxa çıxdıqdan qısa müddət sonra unudulmuşdu.
Uzun əsrlər boyu tatar dili və Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın bir sıra türk dilləri türk fonetikasını son dərəcə qeyri-kamil şəkildə çatdıran ərəb əlifbasından istifadə ediblər. Bu əlifba xüsusən də əksər türk dillərinə xas olan sait harmoniyasını əks etdirmirdi. Onu təkmilləşdirmək cəhdləri olduqca gec, XIX-XX əsrlərdə Osmanlı və fars dillərində oxşar orfoqrafiya islahatlarına əsaslanaraq ortaya çıxdı. Eyni zamanda, XIX əsrin ortalarında türk dillərinin kiril və ya latın əlifbası ilə - ilk növbədə Azərbaycanda yazılması cəhdləri başlandı. Eyni zamanda, rus missioneri Nikolay İlminski bir qrup həmfikirlə birlikdə Volqa-Ural bölgəsinin bütün xalqları (tatarlar, başqırdlar və s.) üçün dəyişdirilmiş rus dili əsasında əlifba hazırladı. Müasir tatar əlifbası İlminskinin layihəsindən bir sıra simvollarla fərqlənsə də (Ӓ əvəzinə Ә, Ӧ yerinə Ө, Ӱ əvəzinə Җ, Ҥ əvəzinə Җ), ümumi prinsiplər İlminski tərəfindən qoyulmuşdur. Lakin İlminskinin layihəsi uğursuzluğa düçar oldu, çünki onun məqsədi bu səbəbdən əlifbadan imtina edən müsəlman türk xalqları arasında xristianlığı yaymaq idi. İstisna əlifbanın geniş yayıldığı Kerəşenlər idi.
İstinadlar
- Самойлович А. Н. Тюркское языкознание, филология, руника. М.: Восточная литература. 2005. səh. 1020.
Xarici keçidlər
- Bakı Türkoloji Qurultayı II — 1926
- 1926 Bakü Türklük Bilimi Kurultayı Türk Dünyasında Latin Alfabesinin Kabulü
- Azərbaycan dili haqqında
- Azərbaycan dilinin ərəb alifbasıyla yazı qaydaları (1-ci və 2-ci Türk Dili Ortoqrafiya Seminarının qəbul etdiyi qaydalar)[ölü keçid]
- Latın və Ərəb Qrafikalı Azərbaycan Əlifbası Arxivləşdirilib 2012-02-09 at the Wayback Machine
- Azərbaycan dilinin öyrənilməsi Arxivləşdirilib 2018-06-05 at the Wayback Machine
- Latın Əsaslı yeni türk əlifbası və I Bakı Türkoloji Qurultayı[ölü keçid]
- AMEA-nın birinci vitse prezidenti Türkiyədə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunan beynəlxalq konfransda iştirak edib[ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu sehifede is davam etmekdedir Mudaxile etmeye telesmeyin Eger komek etmek isteyirsinizse ya da sehife yarimciq qalibsa sehifeni yaradan istifadeci ile elaqe qura bilersiniz Sehifenin tarixcesinde sehife uzerinde islemis istifadecilerin adlarini gore bilersiniz Redaktelerinizi menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Bu meqale sonuncu defe 37 deqiqe evvel En Merker muzakire tohfeler terefinden redakte olunub Yenile Yeni turk elifbasi tatar yana әlifba jaꞑa elifʙa basq yany әlifba qisaldilmis yenielif jaꞑalif butun turk dillerinin latin elifbasina esaslanan vahid elifbaya cevrilmesi layihesi 1920 ci illerin sonlarinda umumittifaq romanlasdirma layihesi cercivesinde teklif edilib 1926 ci ilin 26 fevral 6 mart tarixlerinde Baki seherinde RSFSR erazisinde yasayan turk xalqlarinin tarixi edebiyyati dili elifbasi etnoqrafiyasi ve medeniyyeti ile bagli yaxin gelecek ucun dusunulmus bir sira muhum ve ehemiyyetli qerarlarin qebul edildiyi qurultay kecirildi Qurultayda latin qrafikali elifbaya kecidin elmi metodik prinsipleri etrafli sekilde islenib hazirlandi Qurultayda qebul edilen qerara esaslanaraq 1929 cu il yanvarin 1 den Sovet hokumeti ereb elifbasinin istifadesine qadaga qoydu RSFSR terkibinde olan turk xalqlari yeni turk elifbasindan istifadeye basladilar Yeni turk elifbasiDiller turk dilleri Iran dilleri Monqol dilleri Fin uqor dilleri Tunqus mancur dilleri Paleoasiya dilleriYarandigi yer SSRIErazi SSRIYaradan RSFSR erazisinde yasayan turk xalqlariYaranma tarixi 1928Dovr 1928 1940 ci illerStatus istifade edilmirIsareleri 40 a yaxinMenseyi latin qrafikasi kiril qrafikasi elementleri ileQohumlugu latin qrafikali elifbalar ile Ereb elifbasina esaslanan elifbalari evez etmek ucun 1928 ci ilde SSRI nin turkdilli respublikalarinda ve muxtar respublikalarinda resmi olaraq tetbiq edilmisdir 1938 1940 ci illerde o suretle kiril elifbasina esaslanan elifbalarla evez olundu Hal hazirda istifade edilmir Elifba 33 simvoldan ibaret idi onlardan 9 u saitler ucun idi Apostrof glottal dayanmagi ereb isaresi hemzenin analoqu gostermek ucun istifade olunurdu ve bezen ayrica herf hesab olunurdu Xarici adlar ucun bezen elave herflerden istifade olunurdu B herfinin kicik herf varianti b herfi ile qarisdirilmamaq ucun ʙ Y herfinin boyuk formasi ise kiril U herfine benzeyirdi 33 nomreli herf Unicode da gosterilmir lakin yumsaq herf kimi gorunurdu Bezi sriftlerde boyuk E herfi kiril E herfine benzeyirdi TarixiTurk dilinin latin elifbasi ile yazilmasinin ilk numunesi qipcaq dilinde yazilmis Codex Cumanicus Kuman Kodu dur Bu yazi yalniz Qizil Ordanin kicik katolikleri arasinda genis yayilmisdi ve turkler arasinda katoliklik yayilmadigi ucun yoxa cixdiqdan qisa muddet sonra unudulmusdu Uzun esrler boyu tatar dili ve Qafqazin ve Merkezi Asiyanin bir sira turk dilleri turk fonetikasini son derece qeyri kamil sekilde catdiran ereb elifbasindan istifade edibler Bu elifba xususen de ekser turk dillerine xas olan sait harmoniyasini eks etdirmirdi Onu tekmillesdirmek cehdleri olduqca gec XIX XX esrlerde Osmanli ve fars dillerinde oxsar orfoqrafiya islahatlarina esaslanaraq ortaya cixdi Eyni zamanda XIX esrin ortalarinda turk dillerinin kiril ve ya latin elifbasi ile ilk novbede Azerbaycanda yazilmasi cehdleri baslandi Eyni zamanda rus missioneri Nikolay Ilminski bir qrup hemfikirle birlikde Volqa Ural bolgesinin butun xalqlari tatarlar basqirdlar ve s ucun deyisdirilmis rus dili esasinda elifba hazirladi Muasir tatar elifbasi Ilminskinin layihesinden bir sira simvollarla ferqlense de Ӓ evezine Ә Ӧ yerine Ө Ӱ evezine Җ Ҥ evezine Җ umumi prinsipler Ilminski terefinden qoyulmusdur Lakin Ilminskinin layihesi ugursuzluga ducar oldu cunki onun meqsedi bu sebebden elifbadan imtina eden muselman turk xalqlari arasinda xristianligi yaymaq idi Istisna elifbanin genis yayildigi Keresenler idi IstinadlarSamojlovich A N Tyurkskoe yazykoznanie filologiya runika M Vostochnaya literatura 2005 seh 1020 Xarici kecidlerBaki Turkoloji Qurultayi II 1926 1926 Baku Turkluk Bilimi Kurultayi Turk Dunyasinda Latin Alfabesinin Kabulu Azerbaycan dili haqqinda Azerbaycan dilinin ereb alifbasiyla yazi qaydalari 1 ci ve 2 ci Turk Dili Ortoqrafiya Seminarinin qebul etdiyi qaydalar olu kecid Latin ve Ereb Qrafikali Azerbaycan Elifbasi Arxivlesdirilib 2012 02 09 at the Wayback Machine Azerbaycan dilinin oyrenilmesi Arxivlesdirilib 2018 06 05 at the Wayback Machine Latin Esasli yeni turk elifbasi ve I Baki Turkoloji Qurultayi olu kecid AMEA nin birinci vitse prezidenti Turkiyede Birinci Turkoloji Qurultayin 90 illiyine hesr olunan beynelxalq konfransda istirak edib olu kecid