Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yelü Daşi (çin. 耶律大石; Pinyin: Yēlǜ Dàshí; Wade-Giles: Yeh-Lü Ta-Shih və ya çin. 耶律達實; Pinyin: Yēlǜ Dáshí; 1087 – 1143, Mərkəzi Asiya) — Qarakitaylar dövlətinin qurucusu, Lyao sülaləsinin üzvü idi.
| Yelü Daşi | |
|---|---|
| 耶律大石 | |
Qarakitayların I imperatoru | |
| 1124 – 1143 | |
| Sonrakı | Hsiao Tabuyan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1087 |
| Vəfat tarixi | 1143 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi qulluqçu |
| Həyat yoldaşı | Hsiao Tabuyan |
| Uşaqları | |
Adları
Çonqde (重德) olub müsəlman mənbələrində Nuşi Taifu, Quşqin Taifu və Balğu oğlu Quşqin kimi də xatırlanır. Yapon tədqiqatçı Masaaki Suqiyamanın fikrincə onun adı Daşi çin titulu olan taişinin bir versiyasıdır. "Kidan dövlətinin qeydləri" (çin. 契丹國志) kitabına görə isə Daşi onun sadəcə olaraq ləqəbi idi.
İlk dövrləri
Yelü Daşi Lyao sülaləsinin aparıcı sülaləsi olaraq Yelü sülaləsinin elə də önəmli olmayan bir üzvü və imperator dörcü oğlu Yelü Yaliquonun (耶律牙里果) nəslindən gəlirdi. Onun doğum tarixi tam aydın deyil, lakin Liao tarixinin müxtəlif hesablarına görə 1087 və ya 1094-cü ildə ola bilər. "" onu " və Çin yazılarını yaxşı bilən, at sürməkdə və ox atmaqda üstün olan" və 1115-ci ildə "ən yüksək imperiya imtahanından keçmiş" biri kimi təsvir edir. Belə ki, o cinşi tituluna sahib ilk xitay əsilli çinli olmuşdu. Daha sonra Hanlin Akademiyasında işləmişdi.
Sülalənin Çindəki hakimiyyətinin son dövrlərində o, getdikcə daha vacib inzibati və hərbi vəzifələr tuturdu. O, 1116-cı ildə Taiju (泰州, müasir Taylay rayonu, Xeylunszyan) və 1117-ci ildə Şianqçu (祥州, müasir Uancinta qəsəbəsində, Nunyan rayonunda) vali kimi işləyib. 1120-ci ildə Daşi titulu verilərək paytaxtın mühafizəsi ona tapşırıldı.
İmperiyanın süqutu
Mançuriyada, Lyao imperiyasının şimalında yaşayan tayfası olan 1115-ci ildə Cin sülaləsini qurdular və Mançuriyada hökmranlıq etməyə başladılar. Cin sülaləsi daha sonra Lyaoya hücum etmək üçün Sun imperiyası ilə ittifaq yaratdı və 1122-ci ilə qədər Cin Lyaonun torpaqlarının böyük bir hissəsini, o cümlədən onun paytaxtı ələ keçirdi. Lyao imperatoru Tianzo qərbə qaçdı və əmisi şahzadə Yelü Çun daha sonra imperiyanın cənub paytaxtı Nançinqdə (indiki Pekində) qısaömürlü imperiyasını yaratdı. Tezliklə komandanlığı altındakı Sun ordusu cənubdan Şimali Lyaoya hücum etdi, lakin Daşi və Şyao Qanın komandanlığı altında Lyao ordusu Sun hücumlarını dəf edə bildi. Bununla belə, Cin sülaləsi şimaldan irəliləməyə davam etdi və nəticədə 1123-cü ildə cənub paytaxtını ələ keçirdi. Cin hakimiyyəti ələ keçirməzdən əvvəl Daşi 7000 əsgəri ilə birlikdə keçmiş imperator Tianzoya qoşulmaq üçün qaçdı.
Daşi daha sonra cürçen ordusu tərəfindən ələ keçirildi, lakin beş ay sonra, fevralda yenidən imperatora qoşulmaq üçün qaçdı. İmperator əvvəlcə onu Şimali Lyaonu qurmaqda kömək etdiyinə görə xəyanətlə günahlandırsa da tezliklə onunla barışdı və ona cürçenlərə hücum etmək niyyətində olduğunu bildirdi. Daşi bunun axmaqlıq olduğunu düşünürdü, çünki Cin sülaləsi artıq güclü mövqedə idi. İmperatoru razı sala bilməyən Daşi 1124-cü ildə Lyao zabitlərindən ibarət dəstəyə rəhbərlik edərək şimal-qərbdəki Lyao qarnizon-şəhəri olan Keduna getdi və özünü yeni imperator elan etdi. Babası və nənəsinə ölümardı adlar olaraq İmperator Siyuan (嗣元皇帝) və İmperatriça Hsüanyi (宣义皇后) adlarını verdi. Keçmiş imperator isə 1125-ci ildə cürçenlər tərəfindən ələ keçirilmişdi.
Hakimiyyəti
Daşi Keduna gedərkən yolda Onqutların tayfa başçısından 400 at, 20 dəvə və bir neçə min qoyun aldı. 10000 atla yola çıxan Daşi burada özünə ordu toplamaq niyyətində idi. Daşi Kedunda Telengit, Xongirad, Cadaran, Yesüt, Biqude, Nila, Tarquday, Damğalıq, Merkit, Heju, Vuqu, Tatar, Pusuan, Tanqqu, Humusi, Sidi və Çerbi kimi köçəri monqol, türk və xitan tayfalarını ətrafına toplayaraq 1129-cu ildə iki sərhəd qarnizonuna hücum etdi.
Monqolustanda daha çox tutuna bilməyəcəyini görən Daşi 13 mart 1130-cu ildə qərbə doğru yola çıxdı və Yenisey Qırğızlarını məğlub edəndən sonra Emil çayı sahillərinə gəldi. Qarahoca idikutu Bilgə xan (1123–1130) ilə ittifaq bağlayandan sonra 1131-ci ildə Qaşqardakı Qaraxani hökmdarı Əhməd Arslan xana hücum etsə də, bu yürüş uğursuzluqla nəticələndi.
Nəhayət 1132-ci ildə Yelü Daşi özünə eyni anda iki titul götürdü: belə ki, o monqollar və türklər arasında Gur xan kimi tanınsa da, Çin üsul-idarəsini saxlayaraq "Tianyu" (天祐皇帝) adını almışdı.[8]Almalıq və Qayalıq (müasir Taldıkorqan) şəhərlərində hakimiyyətini təsis etdikdən sonra Qaraxaniləri hədəfinə almışdı. Tezliklə Karluk və Kanqlı tayfaları ilə mübarizə aparmağı bacarmayan II İbrahim Buğra xan onu Balasaquna dəvət etdi və vassallığı rəsmi şəkildə qəbul etdi.[9] Balasaqunu yeni imperiyanın paytaxtına çevirən Daşi Qaraxani hökmdarının titulu olan "İllig xan"ı da "İllig Türkmən" tituluna endirərək vassal statusunu təsdiqləmiş oldu. Cürçenlərə qarşı Hsiao Volila başçılığında 70.000 süvaridən ibarət ordu göndərsə də, hücum uğursuzluqla nəticələndi.
Qərbə doğru davam edən Daşi 1137-ci ilin mayında Xocənd şəhərində hakimiyyətdə olan II Mahmudu məğlub etdi. Mahmud ağır məğlubiyyətdən sonra Səmərqəndə qaçmalı oldu və dayısı Sultan Səncərdən yardım istədi. Səncər 1141-ci ilin iyulunda Mərkəzi Asiyaya gələrək Mahmudu Xocəndə qaytarmağa çalışsa da Qaraxitaylarla qarşılaşdı. 9 sentyabr 1141-ci ildə səlcuqlarla xitayların arasında baş tutmuş Katvan döyüşündəki qalibiyyət Yelü Daşinin İslam dünyasında tanınmasına səbəb oldu. Döyüşün nəticəsində Qarakitaylar Qaraxaniləri asılı hala gətirdilər, Səncərin xanımı və əmirləri isə əsir düşdü. Daşi 3 ay Səmərqənddə qaldı və onu Hençonq əyalətinin bir hissəsinə çevirdi. II Mahmudun yerinə qardaşı III İbrahim xanı yeni Qərbi Qaraxani xanı kimi təsdiq etdi, hətta öz qızını onunla evləndirdi. Buxarada isə qazı kimi təsdiq edildi. Növbəti il, öz sərkərdəsi Ərbuzu Xarəzmə göndərən imperator Xarəzmşah Atsızı da vassallığa məcbur etdi.[9]
Ölümü
Daşi bu qələbəsindən sonra çox da yaşamadı və 1143-cü ildə vəfat etdi. Ölümündən sonra Deçonq (德宗 — səxavətli əcdad) məbəd adı ilə və Tianyuvuli (天祐武烈皇帝) ölümardı adı ilə xatırlanmışdır.
Ailəsi
Birinci dəfə evləndiyi həyat yoldaşı Cürçenlər tərəfindən qaçırılmışdı. İkinci dəfə imperatriça Jaode (昭德皇后) ilə evlənmişdi. Üçüncü dəfə isə öz bibisi qızı Hsiao Tabuyan (蕭塔不煙) ilə evlənmişdi və üç övladı olmuşdu:
- (1150–1163)
- (1163–1177)
- Bir qız — 1141-ci ildə III İbrahim xanla evləndi
İstinadlar
- Bretschneider, E., Mediaeval Researches from Eastern Asiatic sources, Vol. 1, (Routledge, 2002), səh. 224.
- Biran, 2005. səh. 19–20
- Sugiyama, Masaaki (杉山正明); Huang, Meirong (黃美蓉). 大漠：游牧民族的世界史(çin) (1st). : Guangchang Publishing (广场出版). 2011. səh. 238. ISBN . OCLC 792927318.
- , cild 19 Arxivləşdirilib 2023-02-17 at the Wayback Machine (Çin dilində)
- 遼史 Arxivləşdirilib 2021-03-01 at the Wayback Machine , cild 30, Yelü Daşinin bioqrafiyası (Çincə). Orijinal mətn: "通遼、漢字，善騎射，登天慶五年進士第"
- Biran, 2005. səh. 21–25
- Sinor, D., Chapter 11 - The Kitan and the Kara Kitay // Asimov, M.S.; Bosworth, C.E. (redaktorlar ), History of Civilisations of Central Asia, 4 part I, UNESCO Publishing, 1998, ISBN
- Biran, 2005. səh. 38
- Biran, 2005. səh. 39-40
Mənbələr
- . The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World. Cambridge Studies in Islamic Civilization. Cambridge, England: Cambridge University Press. 2005. ISBN .
- Bretschneider, E., Mediaeval Researches from Eastern Asiatic sources, Vol. 1, Routledge, 2002.
- Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia 2023-02-17 at the Wayback Machine, Rutgers University Press, 1970. (ISBN , ISBN )
- 遼史 Arxivləşdirilib 2021-03-01 at the Wayback Machine , Cild 30, Yelü Daşi bioqrafiyası
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yelu Dasi cin 耶律大石 Pinyin Yelǜ Dashi Wade Giles Yeh Lu Ta Shih ve ya cin 耶律達實 Pinyin Yelǜ Dashi 1087 1143 Merkezi Asiya Qarakitaylar dovletinin qurucusu Lyao sulalesinin uzvu idi Yelu Dasi耶律大石Qarakitaylarin I imperatoru1124 1143SonrakiHsiao TabuyanSexsi melumatlarDogum tarixi 1087Vefat tarixi 1143Vefat yeri Merkezi AsiyaFealiyyeti herbi qulluqcuHeyat yoldasi Hsiao TabuyanUsaqlariAdlariConqde 重德 olub muselman menbelerinde Nusi Taifu Qusqin Taifu ve Balgu oglu Qusqin kimi de xatirlanir Yapon tedqiqatci Masaaki Suqiyamanin fikrince onun adi Dasi cin titulu olan taisinin bir versiyasidir Kidan dovletinin qeydleri cin 契丹國志 kitabina gore ise Dasi onun sadece olaraq leqebi idi Ilk dovrleriYelu Dasi Lyao sulalesinin aparici sulalesi olaraq Yelu sulalesinin ele de onemli olmayan bir uzvu ve imperator dorcu oglu Yelu Yaliquonun 耶律牙里果 neslinden gelirdi Onun dogum tarixi tam aydin deyil lakin Liao tarixinin muxtelif hesablarina gore 1087 ve ya 1094 cu ilde ola biler onu ve Cin yazilarini yaxsi bilen at surmekde ve ox atmaqda ustun olan ve 1115 ci ilde en yuksek imperiya imtahanindan kecmis biri kimi tesvir edir Bele ki o cinsi tituluna sahib ilk xitay esilli cinli olmusdu Daha sonra Hanlin Akademiyasinda islemisdi Sulalenin Cindeki hakimiyyetinin son dovrlerinde o getdikce daha vacib inzibati ve herbi vezifeler tuturdu O 1116 ci ilde Taiju 泰州 muasir Taylay rayonu Xeylunszyan ve 1117 ci ilde Sianqcu 祥州 muasir Uancinta qesebesinde Nunyan rayonunda vali kimi isleyib 1120 ci ilde Dasi titulu verilerek paytaxtin muhafizesi ona tapsirildi Imperiyanin suqutuMancuriyada Lyao imperiyasinin simalinda yasayan tayfasi olan 1115 ci ilde Cin sulalesini qurdular ve Mancuriyada hokmranliq etmeye basladilar Cin sulalesi daha sonra Lyaoya hucum etmek ucun Sun imperiyasi ile ittifaq yaratdi ve 1122 ci ile qeder Cin Lyaonun torpaqlarinin boyuk bir hissesini o cumleden onun paytaxti ele kecirdi Lyao imperatoru Tianzo qerbe qacdi ve emisi sahzade Yelu Cun daha sonra imperiyanin cenub paytaxti Nancinqde indiki Pekinde qisaomurlu imperiyasini yaratdi Tezlikle komandanligi altindaki Sun ordusu cenubdan Simali Lyaoya hucum etdi lakin Dasi ve Syao Qanin komandanligi altinda Lyao ordusu Sun hucumlarini def ede bildi Bununla bele Cin sulalesi simaldan irelilemeye davam etdi ve neticede 1123 cu ilde cenub paytaxtini ele kecirdi Cin hakimiyyeti ele kecirmezden evvel Dasi 7000 esgeri ile birlikde kecmis imperator Tianzoya qosulmaq ucun qacdi Dasi daha sonra curcen ordusu terefinden ele kecirildi lakin bes ay sonra fevralda yeniden imperatora qosulmaq ucun qacdi Imperator evvelce onu Simali Lyaonu qurmaqda komek etdiyine gore xeyanetle gunahlandirsa da tezlikle onunla barisdi ve ona curcenlere hucum etmek niyyetinde oldugunu bildirdi Dasi bunun axmaqliq oldugunu dusunurdu cunki Cin sulalesi artiq guclu movqede idi Imperatoru razi sala bilmeyen Dasi 1124 cu ilde Lyao zabitlerinden ibaret desteye rehberlik ederek simal qerbdeki Lyao qarnizon seheri olan Keduna getdi ve ozunu yeni imperator elan etdi Babasi ve nenesine olumardi adlar olaraq Imperator Siyuan 嗣元皇帝 ve Imperatrica Hsuanyi 宣义皇后 adlarini verdi Kecmis imperator ise 1125 ci ilde curcenler terefinden ele kecirilmisdi HakimiyyetiDasi Keduna gederken yolda Onqutlarin tayfa bascisindan 400 at 20 deve ve bir nece min qoyun aldi 10000 atla yola cixan Dasi burada ozune ordu toplamaq niyyetinde idi Dasi Kedunda Telengit Xongirad Cadaran Yesut Biqude Nila Tarquday Damgaliq Merkit Heju Vuqu Tatar Pusuan Tanqqu Humusi Sidi ve Cerbi kimi koceri monqol turk ve xitan tayfalarini etrafina toplayaraq 1129 cu ilde iki serhed qarnizonuna hucum etdi Monqolustanda daha cox tutuna bilmeyeceyini goren Dasi 13 mart 1130 cu ilde qerbe dogru yola cixdi ve Yenisey Qirgizlarini meglub edenden sonra Emil cayi sahillerine geldi Qarahoca idikutu Bilge xan 1123 1130 ile ittifaq baglayandan sonra 1131 ci ilde Qasqardaki Qaraxani hokmdari Ehmed Arslan xana hucum etse de bu yurus ugursuzluqla neticelendi Nehayet 1132 ci ilde Yelu Dasi ozune eyni anda iki titul goturdu bele ki o monqollar ve turkler arasinda Gur xan kimi taninsa da Cin usul idaresini saxlayaraq Tianyu 天祐皇帝 adini almisdi 8 Almaliq ve Qayaliq muasir Taldikorqan seherlerinde hakimiyyetini tesis etdikden sonra Qaraxanileri hedefine almisdi Tezlikle Karluk ve Kanqli tayfalari ile mubarize aparmagi bacarmayan II Ibrahim Bugra xan onu Balasaquna devet etdi ve vassalligi resmi sekilde qebul etdi 9 Balasaqunu yeni imperiyanin paytaxtina ceviren Dasi Qaraxani hokmdarinin titulu olan Illig xan i da Illig Turkmen tituluna endirerek vassal statusunu tesdiqlemis oldu Curcenlere qarsi Hsiao Volila basciliginda 70 000 suvariden ibaret ordu gonderse de hucum ugursuzluqla neticelendi Qerbe dogru davam eden Dasi 1137 ci ilin mayinda Xocend seherinde hakimiyyetde olan II Mahmudu meglub etdi Mahmud agir meglubiyyetden sonra Semerqende qacmali oldu ve dayisi Sultan Sencerden yardim istedi Sencer 1141 ci ilin iyulunda Merkezi Asiyaya gelerek Mahmudu Xocende qaytarmaga calissa da Qaraxitaylarla qarsilasdi 9 sentyabr 1141 ci ilde selcuqlarla xitaylarin arasinda bas tutmus Katvan doyusundeki qalibiyyet Yelu Dasinin Islam dunyasinda taninmasina sebeb oldu Doyusun neticesinde Qarakitaylar Qaraxanileri asili hala getirdiler Sencerin xanimi ve emirleri ise esir dusdu Dasi 3 ay Semerqendde qaldi ve onu Henconq eyaletinin bir hissesine cevirdi II Mahmudun yerine qardasi III Ibrahim xani yeni Qerbi Qaraxani xani kimi tesdiq etdi hetta oz qizini onunla evlendirdi Buxarada ise qazi kimi tesdiq edildi Novbeti il oz serkerdesi Erbuzu Xarezme gonderen imperator Xarezmsah Atsizi da vassalliga mecbur etdi 9 OlumuDasi bu qelebesinden sonra cox da yasamadi ve 1143 cu ilde vefat etdi Olumunden sonra Deconq 德宗 sexavetli ecdad mebed adi ile ve Tianyuvuli 天祐武烈皇帝 olumardi adi ile xatirlanmisdir AilesiBirinci defe evlendiyi heyat yoldasi Curcenler terefinden qacirilmisdi Ikinci defe imperatrica Jaode 昭德皇后 ile evlenmisdi Ucuncu defe ise oz bibisi qizi Hsiao Tabuyan 蕭塔不煙 ile evlenmisdi ve uc ovladi olmusdu 1150 1163 1163 1177 Bir qiz 1141 ci ilde III Ibrahim xanla evlendiIstinadlarBretschneider E Mediaeval Researches from Eastern Asiatic sources Vol 1 Routledge 2002 seh 224 Biran 2005 seh 19 20 Sugiyama Masaaki 杉山正明 Huang Meirong 黃美蓉 大漠 游牧民族的世界史 cin 1st Guangchang Publishing 广场出版 2011 seh 238 ISBN 9789868782907 OCLC 792927318 cild 19 Arxivlesdirilib 2023 02 17 at the Wayback Machine Cin dilinde 遼史 Arxivlesdirilib 2021 03 01 at the Wayback Machine cild 30 Yelu Dasinin bioqrafiyasi Cince Orijinal metn 通遼 漢字 善騎射 登天慶五年進士第 Biran 2005 seh 21 25 Sinor D Chapter 11 The Kitan and the Kara Kitay Asimov M S Bosworth C E redaktorlar History of Civilisations of Central Asia 4 part I UNESCO Publishing 1998 ISBN 92 3 103467 7 Biran 2005 seh 38 Biran 2005 seh 39 40Menbeler The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History Between China and the Islamic World Cambridge Studies in Islamic Civilization Cambridge England Cambridge University Press 2005 ISBN 0521842263 Bretschneider E Mediaeval Researches from Eastern Asiatic sources Vol 1 Routledge 2002 Grousset Rene The Empire of the Steppes A History of Central Asia 2023 02 17 at the Wayback Machine Rutgers University Press 1970 ISBN 0813513049 ISBN 9780813513041 遼史 Arxivlesdirilib 2021 03 01 at the Wayback Machine Cild 30 Yelu Dasi bioqrafiyasi