Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uğan mağarası — Azərbaycan Respublikası Oğuz rayonunun ərazisində mağara.
| Uğan mağarası | |
|---|---|
 | |
| Yerləşməsi | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Rayon | |
| Kənd | Baş Daşağıl |
Baş Daşağıl kəndinin girişində, Uluçayın qərb tərəfində, nəhəng qayaların altında yaranmış təbii mağaradır. Qədim türklərdə müqəddəs, ulu hesab edilən dağ – qaya toteminə sitayiş edilib. Uğan mağarası ibtidai insanların ilk sığınacaq yerlərindən sayılır. Bura ilə bağlı əfsanələr çoxdur.
Etimologiyası
Toponimi iki cür izah edirlər. Uğ və ya ağ günəşin əsas rəngidir. Günəşi təmsil edir. Ucalığı bildirir. Digər ehtimala görə isə uğultu, qulağa gələn sürəkli səs, an isə cəm şəkilçisidir. Uğan uca, müqəddəs yer, mağara mənasına gəlir. Baş Daşağıl kəndinin ərazisində yerləşən və qədim türk dünyasına daxil olan Uğan mağarasının adı da ciddi elmi maraq doğuran toponimlərdəndir. Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi Mirəli Seyidov "Azərbaycanın mifik təfəkkürünün qaynaqları" əsərində bir sıra mənbələrə əsaslanaraq "uğan" sözünün mənasını aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Müəllif məşhur lüğətçi Tali İmaninin "Bəday əl-lüğət" əsərində "uğan" sözünün izahı ilə bağlı tərcüməyə xüsusi diqqət yetirir: "Uğan" "u" ilə oxunur. Bu dualarda yalvarışla oxunan hissədir. Lütfinin divanında nətdə və "Əl əllanə adəməl əsma" ayəsinin təfsirindən xəbər verildikdə yol göstərən (Allahın) cənabın böyük adına "Uğan" deyilmişdir. XV əsrdə yaşamış Tali İmaninin izahından göründüyü kimi həm duanın yalvarışla oxunan hissəsinə, həm də müqəddəslərə (yol göstərənə, Allaha)"uğan" deyilirmiş. Mirəli Seyidovun fikrincə,"uğan" bu və ya başqa totemin, Tanrının şərəfinə oxunan nəğməyə, duaya, ayin zamanı söylənilən sözlərə deyilirmiş. Bəzi türk dilli xalqlarda "uğan/oğan" sülh tanrısının adıdır.
Rus tədqiqatçısı A.K.Borovkov Tali İmaninin əsərindəki "uğan" sözünü "tanrı" kimi tərcümə etmişdir. Tədqiqatçı Pava -de-Kurteyl 1870-ci ildə Parisdə çap olunan əsərində, Fətəli şah Qacar "Kitabi-lüğəti-ətrakiyə" əsərində "uğan" ifadəsini "tanrı" kimi mənalandırmışlar. Qədim türk dilli abidələrin görkəmli tədqiqatçısı Radlov "uğan" sözünün uyğur və cağatay mənşəli olub "tanrı anlamında işləndiyini qeyd etmişdir. Mirəli Seyidov XI əsrdə yaşamış Yusif Balasaqunlunun "Kutadqu bilik" əsərində, XIII-XIV əsrlərdə yaşamış Xarəzminin "Məhəbbətnamə" əsərində, Qütbinin "Xosrov və Şirin" əsərində "uğan" ifadəsinin "tanrı" mənasında işlənildiyini bildirir. Türkoloq A.Zayonçikovski də Qütbinin yuxarıda adı çəkilən əsərindəki sözlərin lüğətini hazırlayarkən "uğan" sözünü "tanrı kimi tərcümə etmişdir. P.M. Melioranski 1900-cü ildə Peterburqda nəşr etdirdiyi "Arabskiy filoloq o turetskom yazıke" əsərində XIV əsr müəllifi ibn Mühənnanın əsərlərində rast gəlinən "uğan" sözünün də "tanrı" mənasında işlənildiyi göstərilmişdir. Lakin sonralar türk dillərində "uğan" sözü əvvəlki mənasını itirmiş və tədricən tanrının sifətlərindən, keyfiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Məsələn, Mahmud Kaşğaridə "uğan" sözü "güclü", "qüdrətli", "qadir" mənasındadır.
Xarəzminin "Məhəbbətnamə" əsərini çapa hazırlayan Ə.N.Nəcib "uğan" sözünü "qadir Allah kimi" tərcümə etmişdir. Digər bir tədqiqatçı - Süleyman Əfəndi Buxari də "uğan" ifadəsini "sahib, nazil, tanrı, xudavətkar, rəbb" mənasında izah etmişdir. Mirəli Seyidov "uğan" sözünün "u" +"qan" tərkib hissələrindən ibarət olduğunu göstərərək bildirir ki, "u" qədim türk dillərində "bacarıqlı, qadir" mənasında fel köküdür. "Qan" isə "xan" sözünün əski formasıdır. "U" + "qan" - "bacarıqlı, qadir xan" deməkdir. Keçmiş insan güclü, qüvvətli xanı hər şeyə qadir bildiyindən sonralar həmin söz qəbilə, tayfa başçılarının ilahiləşdirilməsi ilə bağlı tanrı mənasını qazanmışdır. Mirəli Seyidov və bir sıra digər tədqiqatçılar "uğan" və "uğur" sözlərinin fonetik və məna yaxınlığını göstərməklə yanaşı, qədim türk xalqlarında bu ifadələrin yol tanrısının adı olduğunu, qədim türklər yola çıxarkən bu tanrını köməyə çağırdıqlarını göstərirlər. Baş Daşağıl kəndinin yaxınlığındakı Uğan mağarasının qədim dövrlərdən türk dünyasının içərilərinə doğru ən təhlükəli şimal sərhədlərindən başlayan yollardan birinin kənarında yerləşdiyini nəzərə alsaq yuxarıda irıli sürülən mülahizələrdə düşündürücü məqamların daha çox olduğunu görürük.
Bir sıra tədqiqatçılar türkdilli boylarda işlənən " "sözünü "uğan"la (Allahla) əlaqələndirirlər. Mirəli Seyidov, İ.N.Berezin, D.K.Zelenin, İ.Əbdülqadir "uğan" ifadələrinin eyni kökdən olduğunu qeyd edərək bildirirlər ki, qədim zamanlarda Oğuz qəbilələri müəyyən real və ya əfsanəvi heyvanlara, quşlara sitayiş edirdilər. V.V.Bartolda görə qəbilənin üzvləri müqəddəs hesab etdikləri bu varlıqlara toxunmur, onların ətini yemirdilər. Belə totemləri və ya uğun (uğan) adlandırırdılar. 1990-cı ildə Moskvada çap olunmuş "Mifoloqiçeskiy slovar" adlı əsərdə qeyd edildiyi kimi, qədim təsəvvürlərə əsasən sıx, qalın meşələrdə, mağaralarda və dağlarda yaşayırdılar. Oraya istənilən şəxs və xüsusilə qadınlar buraxılmırdı. Baş Daşağıl kəndinin yaxınlığındakı Uğan mağarasının sıx meşələrlə əhatə olunan dağda, qaya altında yerləşməsi onun bu yerlərin qədim sakinləri tərəfindən məskəni kimi qəbul edilməsi qənaətinə gəlməyə imkan yaradır.
Həmin mağara ilə bağlı görkəmli folklorşünas Paşayev Sədnik tərəfindən qeydə alınmış əfsanə yuxarıda irəli sürülən mülahizələrin inandırıcı olmasını daha da gücləndirir. Həmin əfsanəyə görə Oğuz rayonunun Baş Daşağıl kəndi yaxınlığında yerləşən dağdakı mağarada nəhəng bir çöl atı yaşayırmış. Kəhərsiz yaşayan bu at mağaranın qabağındakı qara qayaya sürtünər, yeddi ildən sonra biri gecı, biri də gündüz rəngində bir cüt qulun doğarmış. Mirəli Seyidovun fikrincə, bu əfsanə başdan-başa mifik təsəvvürlərlə, əski inamla bağlıdır. Mifik təsəvvürlərə görə daş bala verir, dölləndirirdi. Qədim zamanlarda türk xalqlarında atın əsas nəqliyyat vasitəsi olduğunu nəzərə alsaq, yol tanrısının nəhəng çöl atı şəklində kimi qəbul edilməsi heç də təsadüfi xarakter daşımır. Bütün bu nülahizələrə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, Uğan toponimi bu ərazidə yaşamış qədim türk xalqlarının mifik təsəvvürlərinin məhsuludur.
Mənbə
- M.Seyidov: «Azərbaycan mifik təfəkkürünün qaynaqları», Bakı-«Yazıcı». 1983
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ugan magarasi Azerbaycan Respublikasi Oguz rayonunun erazisinde magara Ugan magarasiYerlesmesiOlke AzerbaycanRayon OguzKend Bas Dasagil Bas Dasagil kendinin girisinde Ulucayin qerb terefinde neheng qayalarin altinda yaranmis tebii magaradir Qedim turklerde muqeddes ulu hesab edilen dag qaya totemine sitayis edilib Ugan magarasi ibtidai insanlarin ilk siginacaq yerlerinden sayilir Bura ile bagli efsaneler coxdur EtimologiyasiToponimi iki cur izah edirler Ug ve ya ag gunesin esas rengidir Gunesi temsil edir Ucaligi bildirir Diger ehtimala gore ise ugultu qulaga gelen surekli ses an ise cem sekilcisidir Ugan uca muqeddes yer magara menasina gelir Bas Dasagil kendinin erazisinde yerlesen ve qedim turk dunyasina daxil olan Ugan magarasinin adi da ciddi elmi maraq doguran toponimlerdendir Azerbaycanin gorkemli dilci alimi Mireli Seyidov Azerbaycanin mifik tefekkurunun qaynaqlari eserinde bir sira menbelere esaslanaraq ugan sozunun menasini aydinlasdirmaga calismisdir Muellif meshur lugetci Tali Imaninin Beday el luget eserinde ugan sozunun izahi ile bagli tercumeye xususi diqqet yetirir Ugan u ile oxunur Bu dualarda yalvarisla oxunan hissedir Lutfinin divaninda netde ve El ellane ademel esma ayesinin tefsirinden xeber verildikde yol gosteren Allahin cenabin boyuk adina Ugan deyilmisdir XV esrde yasamis Tali Imaninin izahindan gorunduyu kimi hem duanin yalvarisla oxunan hissesine hem de muqeddeslere yol gosterene Allaha ugan deyilirmis Mireli Seyidovun fikrince ugan bu ve ya basqa totemin Tanrinin serefine oxunan negmeye duaya ayin zamani soylenilen sozlere deyilirmis Bezi turk dilli xalqlarda ugan ogan sulh tanrisinin adidir Rus tedqiqatcisi A K Borovkov Tali Imaninin eserindeki ugan sozunu tanri kimi tercume etmisdir Tedqiqatci Pava de Kurteyl 1870 ci ilde Parisde cap olunan eserinde Feteli sah Qacar Kitabi lugeti etrakiye eserinde ugan ifadesini tanri kimi menalandirmislar Qedim turk dilli abidelerin gorkemli tedqiqatcisi Radlov ugan sozunun uygur ve cagatay menseli olub tanri anlaminda islendiyini qeyd etmisdir Mireli Seyidov XI esrde yasamis Yusif Balasaqunlunun Kutadqu bilik eserinde XIII XIV esrlerde yasamis Xarezminin Mehebbetname eserinde Qutbinin Xosrov ve Sirin eserinde ugan ifadesinin tanri menasinda islenildiyini bildirir Turkoloq A Zayoncikovski de Qutbinin yuxarida adi cekilen eserindeki sozlerin lugetini hazirlayarken ugan sozunu tanri kimi tercume etmisdir P M Melioranski 1900 cu ilde Peterburqda nesr etdirdiyi Arabskiy filoloq o turetskom yazike eserinde XIV esr muellifi ibn Muhennanin eserlerinde rast gelinen ugan sozunun de tanri menasinda islenildiyi gosterilmisdir Lakin sonralar turk dillerinde ugan sozu evvelki menasini itirmis ve tedricen tanrinin sifetlerinden keyfiyyetlerinden birine cevrilmisdir Meselen Mahmud Kasgaride ugan sozu guclu qudretli qadir menasindadir Xarezminin Mehebbetname eserini capa hazirlayan E N Necib ugan sozunu qadir Allah kimi tercume etmisdir Diger bir tedqiqatci Suleyman Efendi Buxari de ugan ifadesini sahib nazil tanri xudavetkar rebb menasinda izah etmisdir Mireli Seyidov ugan sozunun u qan terkib hisselerinden ibaret oldugunu gostererek bildirir ki u qedim turk dillerinde bacariqli qadir menasinda fel kokudur Qan ise xan sozunun eski formasidir U qan bacariqli qadir xan demekdir Kecmis insan guclu quvvetli xani her seye qadir bildiyinden sonralar hemin soz qebile tayfa bascilarinin ilahilesdirilmesi ile bagli tanri menasini qazanmisdir Mireli Seyidov ve bir sira diger tedqiqatcilar ugan ve ugur sozlerinin fonetik ve mena yaxinligini gostermekle yanasi qedim turk xalqlarinda bu ifadelerin yol tanrisinin adi oldugunu qedim turkler yola cixarken bu tanrini komeye cagirdiqlarini gosterirler Bas Dasagil kendinin yaxinligindaki Ugan magarasinin qedim dovrlerden turk dunyasinin icerilerine dogru en tehlukeli simal serhedlerinden baslayan yollardan birinin kenarinda yerlesdiyini nezere alsaq yuxarida irili surulen mulahizelerde dusundurucu meqamlarin daha cox oldugunu goruruk Bir sira tedqiqatcilar turkdilli boylarda islenen sozunu ugan la Allahla elaqelendirirler Mireli Seyidov I N Berezin D K Zelenin I Ebdulqadir ugan ifadelerinin eyni kokden oldugunu qeyd ederek bildirirler ki qedim zamanlarda Oguz qebileleri mueyyen real ve ya efsanevi heyvanlara quslara sitayis edirdiler V V Bartolda gore qebilenin uzvleri muqeddes hesab etdikleri bu varliqlara toxunmur onlarin etini yemirdiler Bele totemleri ve ya ugun ugan adlandirirdilar 1990 ci ilde Moskvada cap olunmus Mifoloqiceskiy slovar adli eserde qeyd edildiyi kimi qedim tesevvurlere esasen six qalin meselerde magaralarda ve daglarda yasayirdilar Oraya istenilen sexs ve xususile qadinlar buraxilmirdi Bas Dasagil kendinin yaxinligindaki Ugan magarasinin six meselerle ehate olunan dagda qaya altinda yerlesmesi onun bu yerlerin qedim sakinleri terefinden meskeni kimi qebul edilmesi qenaetine gelmeye imkan yaradir Hemin magara ile bagli gorkemli folklorsunas Pasayev Sednik terefinden qeyde alinmis efsane yuxarida ireli surulen mulahizelerin inandirici olmasini daha da guclendirir Hemin efsaneye gore Oguz rayonunun Bas Dasagil kendi yaxinliginda yerlesen dagdaki magarada neheng bir col ati yasayirmis Kehersiz yasayan bu at magaranin qabagindaki qara qayaya surtuner yeddi ilden sonra biri geci biri de gunduz renginde bir cut qulun dogarmis Mireli Seyidovun fikrince bu efsane basdan basa mifik tesevvurlerle eski inamla baglidir Mifik tesevvurlere gore das bala verir dollendirirdi Qedim zamanlarda turk xalqlarinda atin esas neqliyyat vasitesi oldugunu nezere alsaq yol tanrisinin neheng col ati seklinde kimi qebul edilmesi hec de tesadufi xarakter dasimir Butun bu nulahizelere esaslanaraq bele bir neticeye gelmek mumkundur ki Ugan toponimi bu erazide yasamis qedim turk xalqlarinin mifik tesevvurlerinin mehsuludur MenbeM Seyidov Azerbaycan mifik tefekkurunun qaynaqlari Baki Yazici 1983