Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sahil (rus. берег, ing. coast) ― su hövzəsinin (okean, dəniz, çay, göl) quru ilə kəsişmə xətti. Quru ilə dənizin adətən sahil xətti adlanan sərhəddi əslində geniş zolaqdan ibarətdir. Burda Yerin keyfiyyətcə fərqli iki əsas səthi- okean səthi və materik səth bilavasitə təmasdadır. Bu qarşılıqlı əlaqədə atmosferdə iştirak edir. Sahillərin formalaşmasında materikin (adanın) geloji, relyefi, dənizin ləpədöymə işi, habelə qurunun yüksəkliyinın və dəniz səviyyəsinin tərəddüdü böyük rol oynayır. Sahilllərin formalaşmasında okean axınları, dənızə tökülən çaylar, sahilboyu bitkilər və fauna, sahil buzları da iştirak edir. Su hövzələrində Sahil formalaşdıran əsas amil dalğa və ləpədöyənlə, axar sularda isə əsasən yataq axınları ilə əlaqədardır. Sahil təsnifatı morfoqrafik, struktur, dinamik, genetik və b. prinsiplər əsasında aparılır.
Sahilin morfoloji elementləri
Sahillərin dəniz yaxud göl ləpədöyməsi dağılması, yuyulması abraziya adlanır. Əgər abraziyaya yüksək sahil məruz qalırsa, onda iki əsas sahil profili elementi- və yaranır.
Klif — qaya süxurlarının sahil uçurumuna deyilir. Dalğalar yüksək sahilləri dəniz səviyyəsində yuyub oyur. Burda dalğa-ləpədöymə taxçasi (və ya oyuğu) əmələ gəlır. Qaya süxurlarında klifin hündürlüyü çox böyük ola bilər. Şərqi Kamçatkada və Oxot dənizi sahilboyunda klif 700 m-ə çatır. Əğər klif xeyli qalın çökmə qatlardan əmələ gəlirsə, o, çox halda sürşmələrlə və uçqunlarla mürəkkəbləşir. Dəniz səviyyəsinin alçalmadığı şəraitdə, uçqun sayəsində əsas sahil tədricən ləpədöymə xəttindən quruya doğru geriyə çəkilir. Sahili təşkil edən süxurlar yekcins olmadıqda dəniz dalğqası sahili adda-budda dağıdır. Ən davamlı süxurlar dənizdə qayalar, dirəklər formasında qalır. Onlar adlanır. Xeyli zəif süxur sahillərində mənfi formalar — ovuqlar, taxçalar, kahalar yaranır. Əgər dalğa yümşaq çöküntülərdən təşkil olunmuş alçaq sahili dağıdırsa, klif əvəzinə sahil enişi əmələ gəlir.
Benç — dalğa taxçasından aşağıda olan zəif meyilli səthə deyilir. Benç də klif kimi, yalnız qaya süxurlarında deyil, dənəvər olmayan çökmə süxurlarda da yaranır. Bençin eni 5 km-ə ola bilir: 40 m-ə qədər gedir.
Çimərlik — benç üzərində olan məhsulların arası kəsilmədən sürtülüb xırdalanması və çınqıl, quma çevrilməsi nəticəsində əmələ gəlir.
. Bəzən çimərlik balıqqulağından ibarət olur. Çimərlik suyun ən alçaq səviyyəsi ilə ən yüksək səviyyəsi arasında yerləşir. Bu, və səviyyələri ola bilər, qabarma olmayan dənizlərdə və göllərdə isə — sakit havadakı səviyyə və fırtına dalğası səviyyəsi ola bilər. Çımərlik dəniz səviyyəsi altına keçir və tədricən sualtı yığıntıya çevrilir.
Sahilyanı sahə — dənizin yığıntı hüdudundaki hissəsinə deyilir. Bunu bəzən litoral da adlandırırlar.
Sahilboyu — dənizə toxunmayan, yəni klifdən kənarda qalan quru sahəsidir.
Beləliklə, qurudan dənizə keçiddə üç paralel zolaq ayrılır:
- sahilboyu zolaq.
- sahil zolağı.
- sahilyanı zolaq.
Dayaz dənizlərdə sahildən uzaqda və okean dayazlıqlarında bankalar, sədlər , və tirələr əmələ gəlir. Banka əydəmli və çox böyük sahəli dayazlıqıdır. Məsələn: Şimal dənizində Dogger-Bank, Atlantik okeanında Nyufaundlend bankəsi.
Morfoloji cəhətdən say (bar) daha kəskin ifadə olunmuşdur. Sahil sayı sahildən müəyyən qədər aralı və sahil boyunca uzanmış ensiz yığıntı zolağıdır. Dənizin sayla ayrılmış hissəsi adlanır. Sayın eni, adətən, 100–200 m-ə yaxındır. Uzunluğu yüz kilometrlərlədir. Meksika körfəzinin qərb sahilboyunca uzanan sayın uzunluğu 800 km-dir.
Dillər və oxlar ensiz qum zolaqlarıdır. Onlar Kalininqrad və Qdansk yanında (Baltik dənizində) və Azov dənizində (Arbat oxu) yaxşı inkişaf etmişdir.
Sahillərin təsnifatı
Sahillərin böyük praktiki əhəmiyyəti olduğuna görə onların təsnifatı çoxdan yaradılmışdır və daim təkminləşdirilir. Parçalanma dərəcəsinə görə bütün sahillər buxtalı sahillərə və düz sahillərə bölünür. Buxtalı sahillərin konfiqurasiyası mürəkkəb, düz sahillərinki isə nisbətən sadədir.
Buxtalı sahillər
- Rias sahilləri.(ispanca rio-çay) Sahil xəttinin ümumi istiqamətinə perpendikulyar çay dərələri ilə parçalanmış uca massivlər yaxud dağ massivləri su altından qalan zaman yaranır. Riaslar (körfəzlər) çay dərələrinin su basmış dərin mənsəbləri olub dənizə doğru genişlənmiş qıfa bənzəyir. Rias tipli sahillər sıra dağlardan sahilə düz bucaq altında yanaşdığı yerlərdə: qərb qurtaracağında, Şərqi Çin dənizində, Yaponiyanın bəzi rayonlarda yayılmışdır.
- Dalmasiya sahilləri. Sıra dağları sahilə paralel uzanan dağlıq ölkəni dəniz basan yerdə bu tip sahillər formalaşır. Bu ad Adriatik dənizi sahil boyunda Dalmasiya vilayətinin adından götürülüb. Ensiz uzun körfəzlər və boğazlar, onların arasında isə adalar və yarımadalar dəniz sahilinin ümumi istiqaməti boyunca uzanır.
- Fiord sahilləri. Materik buzlaşması təsirinə məruz qalmış dağlıq ölkələrdə əmələ gəlir.(norveç.fyord və ya fiord-körfəz). Fiordlar yüksək və dik dağ sahilləri olan ensiz , çox dərin və uzun körfəzlərdir. Fiordlar həmişə qruplarla yerləşir və bu tip sahillər böyük məsafədə uzanır. Onların yerləşməsində də müəyyən qanunauyğunluq nəzərə çarpır. Fordlu sahillər mütləq 50° şm. e-dən şimalda, Çilidə isə 40 °C.e-dən cənubda yerləşir. Ən uzun fiord Qrenlandiyanın şərqində yerləşən fiordudur.(350 km.). Avropada idə Norveç sahillərindəki Soqne-fyordudur.(204 km). Bəzi ədəbiyyatlarda Magellan boğazınıda ford hesab edirlər.(550 km).
- Şxerli sahilləri. Sahil yaxınlığında yerləşən xırda qayalıq, daşlıq adalar və sualtı qayalardan ibarət olur. Bu sahillər də möhkəm kristallik süxurlardan ibarət olan və materik buzlaşmasına məruz qalmış sahələrdə formalaşır. Finlandiyanın cənub sahilinin şxerləri daha tipikdir. Norveç, Kanada, Qrenlandiya sahillərində daha çoxdur. Adalar və sualtı qayalar, kristallik süxurların çıxıntıları, su altında qalmış buruq qayalar və qoyun kəllələrindən ibarətdir..
Düz və düzəlmiş sahillər
Nisbi düzxətliliyi olan sahillərə ilk düz yaxud sadəcə olaraq düz sahillər deyilir.
- Düzləşmiş sahillər. Buxta sahillərinin ləpədöymə və axınlar vasitəsilə dəyişilməsi nəticəsində yaranır. Belə sahillər çox halda dənizin təsirinə məruz qalmış və materiklərin qıraqıarının ilk xətti artıq xeyli dəyişilmişdir. Bu sahillərdə kliflər yaranmış, onların boyunca bəzən benclər və çimərliklər, bəzən də allüvial düzənliklər yerləşir. Dənizin abrazion-akkumlativ fəaliyyəti həmişə sahilləri düzləşdirməyə yönəlmiş olur.
- Laquna sahillər. Düzləşdirmənin müəyyən mərhələsində formalaşır. Belə sahillər ovulan çöküntülərdən təşkil olunmuş geloji baxımdan cavan ovalıqlarda inkişaf edir. İlk əvvəl dəniz çay dərərləari və digər çökəkliklərlə çox alçaq sahilli şaxələnmiş körfəzlər şəklində quruya çox irəlləyir. Sonralar ovulan süxurların yuyulması nəticəsində dillər, dayazlıqlar, dar yerlər əmələ gəlir. Onlar dənizin bir hissəsini şaxəli körfəzləri olan ensiz uzn laquna şəklində ayrılır. Laqunalı sahillər Şimali Amerikanın Atlantik okeanı sahilboyunda, Baltik dənizinin cənub sahilinin bəzi yerlərində, Xəzərin qərb sahilboyunda, şərqi Saxalində, Venesiya yaxınlığında, Qvineya körfəzində yayılmışdır.
- Marşlı sahillər. Laqunalı sahilin sonrakı inkişaf mərhələsində meydana gəlir. Laqunaların yerində bataqlaşmış ovalıqlar əmələ gəlir. Laqunalar onlara tükülən çayların çöküntülərilə, qabarma və qasırğa dalğalarının tulladıqları dəniz qumları ilə dolur. Bitkilər də burda böyük rol oynayır.
- Manqrov sahilləri. Marş çəmənliklərinin analoqu isti qurşaqda manqr cəngəllikləridir. Onlar hər qabarma zamanı su basan, lilli alçaq sahillərdir.
- Mərcan sahilləri. Tropik dənizlərdə geniş yayılmışdır.
Sahil proseslərində və sahil tiplərinin əksəriyyətində enlik zonallığı əlamətləri var. Rütubətli iqlimlərdə riaslı, limanlı və laqunalı sahillər ola bilir. Quru iqlimlərdə dəniz və səhra sərhəddində eol prosesləri və eol relyef formaları üstünlük təşkil edir. Fior, şxer sahillər isə adətən şimalda müşahidə olunur.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
İstinadlar
- . 2008-12-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-11-12.
- Sahil // Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. Bakı: "Elm". 2012. səh. 177. ISBN .
- БСЭ. Статья "Клиф" [ölü keçid]
- "Статья «БЕНЧ »". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-27.
- Леонтьев О.К.Геоморфология морских берегов и дна.М,Изд-во МГУ,1968.с.56–59.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-27.
- Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг. Бакы.1986.s.397–405
- Л.П.Шубajeв. Yмуми Jершyнаслыг. Бакы.1986. s.399
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2022-06-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-28.
- "dic.academic.ru". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-09-28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sahil rus bereg ing coast su hovzesinin okean deniz cay gol quru ile kesisme xetti Quru ile denizin adeten sahil xetti adlanan serheddi eslinde genis zolaqdan ibaretdir Burda Yerin keyfiyyetce ferqli iki esas sethi okean sethi ve materik seth bilavasite temasdadir Bu qarsiliqli elaqede atmosferde istirak edir Sahillerin formalasmasinda materikin adanin geloji relyefi denizin lepedoyme isi habele qurunun yuksekliyinin ve deniz seviyyesinin tereddudu boyuk rol oynayir Sahilllerin formalasmasinda okean axinlari denize tokulen caylar sahilboyu bitkiler ve fauna sahil buzlari da istirak edir Su hovzelerinde Sahil formalasdiran esas amil dalga ve lepedoyenle axar sularda ise esasen yataq axinlari ile elaqedardir Sahil tesnifati morfoqrafik struktur dinamik genetik ve b prinsipler esasinda aparilir Polsa Baltik denizi sahili Bu adin diger istifade formalari ucun bax Sahil deqiqlesdirme Sahilin morfoloji elementleriSahilin morfoloji elemntleri Sahillerin deniz yaxud gol lepedoymesi dagilmasi yuyulmasi abraziya adlanir Eger abraziyaya yuksek sahil meruz qalirsa onda iki esas sahil profili elementi ve yaranir Uc qardas kekuru Kamcatka Klif qaya suxurlarinin sahil ucurumuna deyilir Dalgalar yuksek sahilleri deniz seviyyesinde yuyub oyur Burda dalga lepedoyme taxcasi ve ya oyugu emele gelir Qaya suxurlarinda klifin hundurluyu cox boyuk ola biler Serqi Kamcatkada ve Oxot denizi sahilboyunda klif 700 m e catir Eger klif xeyli qalin cokme qatlardan emele gelirse o cox halda sursmelerle ve ucqunlarla murekkeblesir Deniz seviyyesinin alcalmadigi seraitde ucqun sayesinde esas sahil tedricen lepedoyme xettinden quruya dogru geriye cekilir Sahili teskil eden suxurlar yekcins olmadiqda deniz dalgqasi sahili adda budda dagidir En davamli suxurlar denizde qayalar direkler formasinda qalir Onlar adlanir Xeyli zeif suxur sahillerinde menfi formalar ovuqlar taxcalar kahalar yaranir Eger dalga yumsaq cokuntulerden teskil olunmus alcaq sahili dagidirsa klif evezine sahil enisi emele gelir Benc dalga taxcasindan asagida olan zeif meyilli sethe deyilir Benc de klif kimi yalniz qaya suxurlarinda deyil denever olmayan cokme suxurlarda da yaranir Bencin eni 5 km e ola bilir 40 m e qeder gedir Cimerlik benc uzerinde olan mehsullarin arasi kesilmeden surtulub xirdalanmasi ve cinqil quma cevrilmesi neticesinde emele gelir Kopakabana cimerliyi Rio de Janeyro Bezen cimerlik baliqqulagindan ibaret olur Cimerlik suyun en alcaq seviyyesi ile en yuksek seviyyesi arasinda yerlesir Bu ve seviyyeleri ola biler qabarma olmayan denizlerde ve gollerde ise sakit havadaki seviyye ve firtina dalgasi seviyyesi ola biler Cimerlik deniz seviyyesi altina kecir ve tedricen sualti yigintiya cevrilir Sahilyani sahe denizin yiginti hududundaki hissesine deyilir Bunu bezen litoral da adlandirirlar Sahilboyu denize toxunmayan yeni klifden kenarda qalan quru sahesidir Belelikle qurudan denize kecidde uc paralel zolaq ayrilir sahilboyu zolaq sahil zolagi sahilyani zolaq Dayaz denizlerde sahilden uzaqda ve okean dayazliqlarinda bankalar sedler ve tireler emele gelir Banka eydemli ve cox boyuk saheli dayazliqidir Meselen Simal denizinde Dogger Bank Atlantik okeaninda Nyufaundlend bankesi Arbat oxunun cenub hissesi Morfoloji cehetden say bar daha keskin ifade olunmusdur Sahil sayi sahilden mueyyen qeder arali ve sahil boyunca uzanmis ensiz yiginti zolagidir Denizin sayla ayrilmis hissesi adlanir Sayin eni adeten 100 200 m e yaxindir Uzunlugu yuz kilometrlerledir Meksika korfezinin qerb sahilboyunca uzanan sayin uzunlugu 800 km dir Diller ve oxlar ensiz qum zolaqlaridir Onlar Kalininqrad ve Qdansk yaninda Baltik denizinde ve Azov denizinde Arbat oxu yaxsi inkisaf etmisdir Sahillerin tesnifatiSahillerin boyuk praktiki ehemiyyeti olduguna gore onlarin tesnifati coxdan yaradilmisdir ve daim tekminlesdirilir Parcalanma derecesine gore butun sahiller buxtali sahillere ve duz sahillere bolunur Buxtali sahillerin konfiqurasiyasi murekkeb duz sahillerinki ise nisbeten sadedir Buxtali sahiller Avstraliya sahillerinde rias tipli korfez Rias sahilleri ispanca rio cay Sahil xettinin umumi istiqametine perpendikulyar cay dereleri ile parcalanmis uca massivler yaxud dag massivleri su altindan qalan zaman yaranir Riaslar korfezler cay derelerinin su basmis derin mensebleri olub denize dogru genislenmis qifa benzeyir Rias tipli sahiller sira daglardan sahile duz bucaq altinda yanasdigi yerlerde qerb qurtaracaginda Serqi Cin denizinde Yaponiyanin bezi rayonlarda yayilmisdir Dalmasiya sahilleri Sira daglari sahile paralel uzanan dagliq olkeni deniz basan yerde bu tip sahiller formalasir Bu ad Adriatik denizi sahil boyunda Dalmasiya vilayetinin adindan goturulub Ensiz uzun korfezler ve bogazlar onlarin arasinda ise adalar ve yarimadalar deniz sahilinin umumi istiqameti boyunca uzanir Skorsbi fiordu Fiord sahilleri Materik buzlasmasi tesirine meruz qalmis dagliq olkelerde emele gelir norvec fyord ve ya fiord korfez Fiordlar yuksek ve dik dag sahilleri olan ensiz cox derin ve uzun korfezlerdir Fiordlar hemise qruplarla yerlesir ve bu tip sahiller boyuk mesafede uzanir Onlarin yerlesmesinde de mueyyen qanunauygunluq nezere carpir Fordlu sahiller mutleq 50 sm e den simalda Cilide ise 40 C e den cenubda yerlesir En uzun fiord Qrenlandiyanin serqinde yerlesen fiordudur 350 km Avropada ide Norvec sahillerindeki Soqne fyordudur 204 km Bezi edebiyyatlarda Magellan bogazinida ford hesab edirler 550 km seheri yaxinliginda sxer sahil Sxerli sahilleri Sahil yaxinliginda yerlesen xirda qayaliq dasliq adalar ve sualti qayalardan ibaret olur Bu sahiller de mohkem kristallik suxurlardan ibaret olan ve materik buzlasmasina meruz qalmis sahelerde formalasir Finlandiyanin cenub sahilinin sxerleri daha tipikdir Norvec Kanada Qrenlandiya sahillerinde daha coxdur Adalar ve sualti qayalar kristallik suxurlarin cixintilari su altinda qalmis buruq qayalar ve qoyun kellelerinden ibaretdir Duz ve duzelmis sahiller Nisbi duzxetliliyi olan sahillere ilk duz yaxud sadece olaraq duz sahiller deyilir Duzlesmis sahiller Buxta sahillerinin lepedoyme ve axinlar vasitesile deyisilmesi neticesinde yaranir Bele sahiller cox halda denizin tesirine meruz qalmis ve materiklerin qiraqiarinin ilk xetti artiq xeyli deyisilmisdir Bu sahillerde klifler yaranmis onlarin boyunca bezen bencler ve cimerlikler bezen de alluvial duzenlikler yerlesir Denizin abrazion akkumlativ fealiyyeti hemise sahilleri duzlesdirmeye yonelmis olur Mavi laqun Oludeniz TurkiyeLaquna sahiller Duzlesdirmenin mueyyen merhelesinde formalasir Bele sahiller ovulan cokuntulerden teskil olunmus geloji baximdan cavan ovaliqlarda inkisaf edir Ilk evvel deniz cay dererleari ve diger cokekliklerle cox alcaq sahilli saxelenmis korfezler seklinde quruya cox irelleyir Sonralar ovulan suxurlarin yuyulmasi neticesinde diller dayazliqlar dar yerler emele gelir Onlar denizin bir hissesini saxeli korfezleri olan ensiz uzn laquna seklinde ayrilir Laqunali sahiller Simali Amerikanin Atlantik okeani sahilboyunda Baltik denizinin cenub sahilinin bezi yerlerinde Xezerin qerb sahilboyunda serqi Saxalinde Venesiya yaxinliginda Qvineya korfezinde yayilmisdir Puerto Rikoda manqrov sahiliMarsli sahiller Laqunali sahilin sonraki inkisaf merhelesinde meydana gelir Laqunalarin yerinde bataqlasmis ovaliqlar emele gelir Laqunalar onlara tukulen caylarin cokuntulerile qabarma ve qasirga dalgalarinin tulladiqlari deniz qumlari ile dolur Bitkiler de burda boyuk rol oynayir Manqrov sahilleri Mars cemenliklerinin analoqu isti qursaqda manqr cengellikleridir Onlar her qabarma zamani su basan lilli alcaq sahillerdir Mercan sahilleri Tropik denizlerde genis yayilmisdir Sahil proseslerinde ve sahil tiplerinin ekseriyyetinde enlik zonalligi elametleri var Rutubetli iqlimlerde riasli limanli ve laqunali sahiller ola bilir Quru iqlimlerde deniz ve sehra serheddinde eol prosesleri ve eol relyef formalari ustunluk teskil edir Fior sxer sahiller ise adeten simalda musahide olunur Hemcinin baxGeomorfologiya Geomorfologiya OkeanologiyaXarici kecidlerhttp www volnazynami narod ru bereg html http www okeanavt ru proishojdenie okeana 1032 berega mirovogo okeana html start 3 2016 03 05 at the Wayback Machine http www detskiysad ru raznlit zemlevedenie030 htmlIstinadlar 2008 12 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 11 12 Sahil Geomorfoloji terminlerin izahli lugeti Baki Elm 2012 seh 177 ISBN 978 9952 453 14 0 BSE Statya Klif olu kecid Statya BENCh 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 27 Leontev O K Geomorfologiya morskih beregov i dna M Izd vo MGU 1968 s 56 59 Arxivlenmis suret 2022 03 30 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 09 27 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 397 405 L P Shubajev Ymumi Jershynaslyg Baky 1986 s 399 Arxivlenmis suret PDF 2022 06 16 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 09 28 dic academic ru 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2014 09 28