Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qədim Misir mədəniyyətinin yaranmasında coğrafi amillərin böyük rolu var. Afrikanın şimal-şərqində səhra ilə Qırmızı dənizin arasında Nil vadisi uzanır. Nil Qədim Misirin inkişafında böyük rol oynayıb. Misirdə elm, kənd təsərrüfatı, bütövlükdə iqtisadiyyat, hətta din belə Nil ilə bağlıdır. Minillər ötsə də, Misirdə həyat elə yarandığı yerdə - Nilin deltasında cəmlənmişdir. Ölkənin qalan ərazilərində yaşayış yoxdur.
Elm
Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Sivilizasiyaya uyğun dövlət sistemi,iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min il ərzində öz mövcudluğunu qorumuş və digər ölkələrə də təsirini göstərmişdir. Misir Qədim Şərqdə ən uzunömürlü dövlətlərdən biri olmuşdur.
Anatomiya
Təbabət və digər elm sahələrini çox inkişaf etmişdi. Bəzi xəstəliklərin müalicəsi müəyyənləşdirilmişdi. Həkimlər insan anatomiyası ilə bağlı tədqiqatlar aparırdılar. Bu tədqiqatlar dinin də təsiri ilə mumiyalamada açar rol oynamışdır.
İlk təqvimin yaranması
Nil hər il ilin müəyyən vaxtlarında daşır. Daşan Nil ətrafdakı insanlara böyük ziyan vururdu. Bunun qarşısına almaq üçün çayın dəqiq daşma vaxtını bilməli idilər. Bu zəruriyyətdən təqvim tərtib olunur. Bu isə astronomiyanın ilk məhsuludur. Misirlilər planeti ulduzdan fərqləndirirdilər. Bu, onların ulduzlar haqda tərtib etdikləri ilkin xəritədən də görünür. Misirlilər xüsusi təqvim yaratmışdılar. İli hər bir ayı 30 gündən ibarət 12 aya bölmüşdülər. İlin sonunda 5 gün əlavə olunurdu. İl onda 365 gündən ibarət olurdu. Misir təqvim ili tropik ildən dörddə bir sutka geriyə qalırdı. Bu fərq 120 il ərzində bir aya bərabər olurdu. Onlar gecə-gündüzü 24 saata bölürdülər. Su və günəş saatları icad etmişdilər. Kahinlər astronomik müşahidələr prosesində dövri surətdə təkrarlanan Günəş tutulmasını kəşf etmişdilər.
Tikintinin inkişafı
Evlərinin Nil daşqınından qorumaq üçün misirlilər möhkəm bəndlərin inşasını öyrəndilər. Bəndlər, əsasən sel qabağında duruş gətirə bilmələri üçün maili vəziyyətdə inşa olunurdu. Sonra növbəti zərurət tikililəri müəyyən dərəcədə qoruyan ayrıca kanalın inşası idi. Kanalın inşası üçün yerölçmə işləri aparılmalı idi. Zaman keçdikcə misirlilərin arasından mahir memar və mühəndis-texniklər çıxırdı.
Piramidalar və sfinks
Misirlilər hesab və həndəsə sahəsində biliklərə malik idilər. Biliklər zəruri təlabatdan yaranırdı. Riyaziyyatda ən böyük müvəffəqiyyət onluq say sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1, 10, 100, 1000, 10000, 1000000 kimi işarələrdən istifadə olunurdu. Hətta milyonu bildirən işarə vardı: bu təəccübdən əllərini qaldırmış adam şəklində təsvir olunurdu. Həndəsə sahəsində müəyyən inkişaf vardı. Misirlilər düzbucağın, yarım bucağın, xüsusilə bərabəryanlı üçbucağın, trapesiyanın və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər.Qahirə yaxınlığındakı Gizada səhranın qayalı səthində üç nəhəng həndəsi cisim - mükəmməl düzgünlüyə malik dördüzlü piramidalar, fironlar Xeops, Xefren və Mikerinin sərdabələri ucalır. Səhranın sərhədinin keşiyində firon Xefrenin üzünə malik nəhənf sfinks indi də durmaqdadır. Onun qulaqları və burnu insan boydadır.
Yazının meydana gəlməsi
Misirdə yazı e.ə. IV minilliyin sonlarında meydana çıxmışdır.Müxtəlif dövrləri əks etdirən Misir yazı abidələri indiyə qədər qalmaqdadır. Misirdə də ilk yazı növü şumerlərdə olduğu kimi piktoqrafiya, yəni şəkli yazı olmuşdur. Burada yazılar əsasən papirus üzərində cızılırdı ki, bu da onlar üçün kağızı əvəz edirdi. Yazı "lövhəsi" düzəltmək məqsədilə misirlilər papirusun qabığını hissə-hissə kiçik zolaqlarla kəsir, sonra onları sıra ilə bir-birinə yapışdırırdılar. Papirus hissələrinin uzunluğu bəzən 40 metrə çatırdı. Yazılmış papirusu burur və iplə bağlayırdılar. Misir yazısı qarışıq yazı hesab olunur. Bu yazıda 700 işarə ilə yanaşı, 21 heroqlif də vardır ki, onlar ayrı-ayrı hərfləri ifadə edirlər. Misir yazılarını ilk dəfə 1822-ci ildə fransız alimi Şampolon oxumuşdur. Misir yazısını öyrənmək olduqca çətin idi. Məktəbdə oxuyan şagirdlər sərbəst və asan yazmağı 5-6 il müddətinə öyrənirdilər. Təlim prosesində şagirdləri müxtəlif şəkildə cəzalandırırdılar. Baxmayaraq ki, məktəblərdə oxuyanlar varlıların və adlı-sanlı adamların övladları idi, mirzəlik çox hörmətli sənət hesab olunduğundan valideynlər bu münasibətə (övladlarının mirzələr tərəfindən cəzalandırılmasına) pis yanaşmırdılar. Papiruslardan olan Misir dəftərlərinin kənarlarında çox vaxt belə bir atalar sözü yazılırdı: "Uşağın qulaqları belindədir, ancaq döyüldüyü zaman qulaq asır". Misir yazı sistemi təkmilləşdikcə, onun dil quruluşu da minilliklər ərzində dəyişmişdir. III-VII əsrlərdə qədim Misir dili artıq ölü dillərdən hesab olunurdu. Həmin dövrdə Misirdə çipti dilindən istifadə olunurdu. VII əsrdən başlayaraq ərəb dili yayılmağa başlanmışdır (İslamla bağlı). Hazırda Misir ərazisində dörd milyon yerli çipti yaşayır. Onlar xristian olsalar da,ərəb dilində danışır,ancaq öz ibadətlərini çipti dilində edirlər.
Ədəbiyyat
Qədim Misirdə bədii ədəbiyyatın əsasında şifahi xalq yaradıcılığı dayanır. Ən qədim əsərlər e.ə. V minilliyə aiddir. Qədim misirlilər üç min il ərzində müxtəlif janrlarda (mif, nağıl, dastan, təmsil, nəsihət, fəlsəfi dialoqlar, himnlər, dualar, ağılar, şeir) zəngin bədii ədəbiyyat nümunələri yaratmışlar. Şifahi xalq yaradıcılığına daxil olan nağıllar əsasən əkinçi həyat tərzini, dünyagörüşünü əks etdirırdi. Belə nağıllarla yanaşı fironlar və əyanlara həsr edilmiş nağıllar da geniş yayılmışdı. Fironlar üçün onların sevdiyi nağıllar yazılırdı və adətən mumiya ilə birlikdə sərdabələrinə qoyulurdu. Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə müdrikliyi, humanistliyi tərənnüm edir, sadə insanların əqlini, mübarizliyini, dönməzliyini göstərməyə çalışırdılar. Belə nağıllardan "Gəmi qəzasına uğrayan adam", "Düz və əyri haqqında nağıl", "Firon Xufu və cadugərlər", "İki qardaş haqqında nağıl" və s. göstərmək olar. Qədim misirlilər nağıl vasitəsilə xeyirxahlığı, müdrikliyi tərənnüm edirdilər, sadə adamın fərasətini, ədalətini və cəsarətini açıqlayırdılar. Nağıllarda allah və fironların qüdrətinin sarsılmaz olması ideyası əks olunmuşdur, əyanların zalımlığı və qəddarlığı təsvir edilmişdir. Qədim misirlilər təbiətdə və insan həyatında olan hadisələri dini ideologiya ilə izah edirdilər. Misirlilərin ölən və yenidən dirilən təbiət allahı hesab etdikləri Osiris haqqında əfsanə bu baxımdan səciyyəvidir. Orta və Yeni səltənət dövründə ədəbiyyatda mövcud dövlət və ictimai quruluşu müdafiə edən nəsihətlərə təsadüf olunur. Belə nəsihətlərdə sosial ziddiyyətlər, yuxarıların aşağıdakılara münasibəti, xalq üsyanlarının xoşagəlməz nəticələri və s. öz əksini tapır. Bu nəsihətlərə misal olaraq, "Heraklopol hökmdarı Axtoyun oğlu Merikaya nəsihəti", "I Amenemxetin nəsihəti", "Duauf oğlu Axtoyun nəsihəti", "İpuserin kəlamı", "Nefertifm nəsihəti" və s. göstərə bilərik.
İncəsənət
Misir incəsənəti bizim barəsində tarixi məlumata malik olduğumuz ən qədim incəsənətdir. Bu bölgədə məskənlərin mövcudluğu artıq neolit dövründə qeydə alınmışdır. Bizim dövrümüzə gəlib çatmış ən qədim abidələrə Qahirə yaxınlığındakı, vaxtilə Memfis paytaxt şəhərinin yerləşdiyi Nilin sol sahilindəki sərdabələrin qalıqları aiddir.
Sinifli cəmiyyətin meydana çıxması ilə bağlı incəsənət firon hakimiyyətinin güclənməsinə xidmət etməyə başladı. Qədim Misir memarlığında dinin təsiri aydın hiss olunur.
Misir fironları özləri üçün ehramlar (piramidalar) tikdirmişlər. Ehramların inşası “tarixin atası”Herodotun “Tarix” əsərində geniş təsvir edilmişdir. Fironlar öldükdən sonra həmin ehramlarda dəfn edilirdilər. Yüz minlərlə qula nəhəng daşlardan ehramlar tikdirirdilər. Bu möhtəşəm ehramlar bir tərəfdən axirət dünyasına inam yaratmalı, digər tərəfdən isə fironların əzəmətini nümayiş etdirməli idi. Qədim Misirdə fironun sərdabəsinə o dünyada ona xidmət etmək üçün «uşebti» adlanan insan fiqurları qoyurdular. Ən möhtəşəm ehram e.ə. XXVII əsrdə Memfis yaxınlığında firon Xeopsun şərəfinə tikilmişdir.
Ehramların klassik nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur.Buradakı pilləli ehram firon Coserə həsr olunmuşdur. IV sülalə fironlarından Xeops (hündürlüyü 147 m.), Menkauha (hündürlüyü 6 m.), Xafra (hündürlüyü 140 m.) gözəl ehramlar tikdirmişlər. Məbədlərin divarlarında ilahiləşdirilmiş firon həyatı ilə yanaşı sadə insanların, məsələn, dalaşan qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn mərasimləri və s. təsvirlər həkk olunmuşdur. Yeni səltənət zamanında incəsənət və memarlıq özünün daha yüksək inkişaf dövrünü yaşayır. Belə ki, qayalar yarılıb yeraltı dəfn sərdabələri yaradılır. Məsələn, I Setinin yeraltı sərdabəsində yüzdən çox otaq vardır. Ən əzəmətli memarlıq nümunəsi Fivadakı (Karnak və Luksor) Ason məbədi hesab olunur. Bu məbədin böyük salonu 16 cərgədə ucaldılmış 134 sütundan ibarət imiş. Həmin salonun 12 mərkəz sütununun hündürlüyü 21 metr imiş. Salonun sahəsi isə 5 min kv/m-dən çox imiş.
Ehramların yaxınlığında bütöv qaya parçasından insan başlı aslan bədənli nəhəng heykəl - sfinks yonulmuşdur. Bu nəhəng heykəl çox vahiməli olduğu üçün “dəhşətlər atası” adlandırılmışdır. Bəlkə də, sfinks ehramların qoruyucusu məqsədi ilə qoyulmuşdur.
Misir memarlığının əsas sahəsini heykəltəraşlıq təşkil edirdi. Bütün məbəd və saraylar heykəllərlə dolu olmuşdur. Əsasən misir allahlarından və fironlardan ibarət olan bu heykəllər içərisində sadə insanlara həsr olunmuş heykəllər də var idi. Dini təsəvvürlər Misirdə cəmiyyətin bütün təbəqələrində özünü göstərdiyi kimi, mədəniyyətdə də izini qoymuşdur. Qədim misirlilərin ideologiyasını din təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin sadə formaları-fetişizm (əşyalara sitayiş) və totemizm (heyvanlara sitayiş) qədim Misir tarixində mövcud olmuşdur. Misirdə dini sistem getdikcə inkişaf edərək Yeni səltənət dövründə daha da mükəmməlləşdi. Allahlar haqqında təsəvvürlər müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai hadisələrin təcəssümü kimi yaranmışdı. Dini təsəvvürlərin əsasında yerli, vilayət və ümummisir ibadətgahları möhkəmlənirdi. Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və mərhumlara ibadət mövcud olmuşdur. İbadətdə də təbəqələşmə özünü göstərirdi. Zaman keçdikcə Misirdə ibadətin məzmun və forması dəyişir.
Qədim misirlilər fironun şəxsiyyətini ilahiləşdirmişdilər. Əvvəlcə onu allahın oğlu, daha sonra isə allah adlandırdılar. Firona kainatın allahı kimi sitayiş və ibadət olunurdu. İncəsənətdə də hökmdarın allah oğlu olması fikri təbliğ edilirdi. Firona ibadət üçün məbədlərdə xüsusi otaqlar təşkil olunmuşdu. Bu otaqlara "böyük ev" adı verilmişdi. XVIII sülalə zamanı "firon" sözü artıq hökmdar mənasında işlənirdi.
Dinin bu şəkildə təsirinə baxmayaraq, bu dövrdə insanlarda "bilik" haqqında təsəvvürlər də mövcud idi. Məktəblər fəaliyyət göstərir, verilən biliklər tətbiqi mahiyyət kəsb edirdi.
Dini görüşlər
Qədim Misir ilahlarına sitayişin dövrü çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Həmin dövrdə insanlar tayfaların hamisi hesab olunan heyvana - totemə sitayiş edirdilər. Misirlilərin tanrrıları heyvan cildinə malikdir. Məsələn, ölənlərin hamisi Anubis çaqqal başlıdır, meymun Tot müdriklik vəyazı ilahı, Soxmet şirbaşlı müharibə ilahıdır. Buna görə də heyvanlar müqəddəs hesab olunurdu. Onlar məbədlərdə saxlanılır, öləndən sonra balzamlanaraq dəfn olunurdular. Muqəddəs öküzlərin, qoyunların, pişiklərin, hətta timsahların qəbiristanlıqları qalmışdır.
Qədim Misirdə insanlar müxtəlif allahlara sitayiş etmiş və dini ayinlər icra etmişdir. Müxtəlif sayda allahlar təbiət qüvvələri və ictimai hadisələri tərənnüm edirdi. Ay – qadın, torpaq və hava isə kişi allahları kimi təcəssüm tapmışdır. Baş Allah - Günəş allahı Hepri və ya Heprer adlandırılırdı. Qədim misirlilərin allahlarının sayını söyləmək çətindir. Əsas allahlar su, torpaq, dünya ruhunu təcəssüm etdirən Ptax hesab edilirdi. Öküz Misirdə səcdə edilən heyvanlardan biri hesab edillərək güc və məhsuldarlıq rəmzi kimi təsəvvür edilirdi. Öküzlərə etiqad ən zəngin və əlamətdar ayinlərdən biri hesab edilirdi. Apis öküzü «ülvi təcəssüm» hesab edilərək Ptaxa xidmət edir və məhsuldarlıq rəmzi kimi tanınırdı.
Qədim Misirdə allahları heyvan başlı insan şəklində təsvir edirdilər. Bu da ovçuluqla bağlı idi. Misirlilərin etiqadına görə, ölən adamın cəsədi saxlansa, onun ruhu vaxtaşırı oraya qayıdar. Elə buna görə də misirlilər ölüləri mumiyalayırdılar. Misirlilərə görə kinli allah Set bitki və əkin himayəçisi Osirisi öldürür. Osiris dirilir, axirətdə padşah və hakim olur. O, ölənlərin ruhunu mühakimə edir. Məbədlərə kahinlər rəhbərlik edirdilər. Məbəd allahın evi sayılırdı. Kahinlər qul sahibi idilər. Fiva şəhərindəki məbədin 80 min qulu var idi. Misirdə Amon Ra (Günəş allahı) baş allah sayılırdı.
Misir çoxallahlığının mövcudluğu ayrı-ayrı qəbilə və icmaların vahid mərkəzləşmiş Dövlət ətrafında birləşməsinə ciddi əngəl idi. B.e.ə. XIV əsrdə yaşamış firon IV Amenxotep təkallahlılıq ideyası ilə dini islahatlar aparmaq cəhdi göstərməyə çalışdı. O, yeni dövlət ayinini elan etdi ki, bu da Aton allahının (Günəş allahı) varlığını nəzərdə tuturdu. Dövlətin paytaxtını isə, Axetanon (müasir Əl-Əmər), elan edərək öz adını Exnaton
qoydu.
Mənbə
R.Nicat Qədim Şərq tarixi. Bakı,2007
- İ.Hüseynov, N.Əfəndiyeva. Qədim Dünya Mədəniyyəti. Bakı-2009
- Mədəniyyət Tarixi və Nəzəriyyəsi. Bakı-2010
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qedim Misir medeniyyetinin yaranmasinda cografi amillerin boyuk rolu var Afrikanin simal serqinde sehra ile Qirmizi denizin arasinda Nil vadisi uzanir Nil Qedim Misirin inkisafinda boyuk rol oynayib Misirde elm kend teserrufati butovlukde iqtisadiyyat hetta din bele Nil ile baglidir Miniller otse de Misirde heyat ele yarandigi yerde Nilin deltasinda cemlenmisdir Olkenin qalan erazilerinde yasayis yoxdur ElmMisir Qedim Serqin inkisaf etmis medeniyyet merkezlerinden biri hesab olunurdu Sivilizasiyaya uygun dovlet sistemi iqtisadiyyat medeniyyetin muxtelif saheleri uc min il erzinde oz movcudlugunu qorumus ve diger olkelere de tesirini gostermisdir Misir Qedim Serqde en uzunomurlu dovletlerden biri olmusdur Anatomiya Tebabet ve diger elm sahelerini cox inkisaf etmisdi Bezi xesteliklerin mualicesi mueyyenlesdirilmisdi Hekimler insan anatomiyasi ile bagli tedqiqatlar aparirdilar Bu tedqiqatlar dinin de tesiri ile mumiyalamada acar rol oynamisdir Ilk teqvimin yaranmasi Nil her il ilin mueyyen vaxtlarinda dasir Dasan Nil etrafdaki insanlara boyuk ziyan vururdu Bunun qarsisina almaq ucun cayin deqiq dasma vaxtini bilmeli idiler Bu zeruriyyetden teqvim tertib olunur Bu ise astronomiyanin ilk mehsuludur Misirliler planeti ulduzdan ferqlendirirdiler Bu onlarin ulduzlar haqda tertib etdikleri ilkin xeriteden de gorunur Misirliler xususi teqvim yaratmisdilar Ili her bir ayi 30 gunden ibaret 12 aya bolmusduler Ilin sonunda 5 gun elave olunurdu Il onda 365 gunden ibaret olurdu Misir teqvim ili tropik ilden dordde bir sutka geriye qalirdi Bu ferq 120 il erzinde bir aya beraber olurdu Onlar gece gunduzu 24 saata bolurduler Su ve gunes saatlari icad etmisdiler Kahinler astronomik musahideler prosesinde dovri suretde tekrarlanan Gunes tutulmasini kesf etmisdiler Tikintinin inkisafi Evlerinin Nil dasqinindan qorumaq ucun misirliler mohkem bendlerin insasini oyrendiler Bendler esasen sel qabaginda durus getire bilmeleri ucun maili veziyyetde insa olunurdu Sonra novbeti zeruret tikilileri mueyyen derecede qoruyan ayrica kanalin insasi idi Kanalin insasi ucun yerolcme isleri aparilmali idi Zaman kecdikce misirlilerin arasindan mahir memar ve muhendis texnikler cixirdi Piramidalar ve sfinksMisirliler hesab ve hendese sahesinde biliklere malik idiler Bilikler zeruri telabatdan yaranirdi Riyaziyyatda en boyuk muveffeqiyyet onluq say sisteminin yaradilmasi idi Yazida 1 10 100 1000 10000 1000000 kimi isarelerden istifade olunurdu Hetta milyonu bildiren isare vardi bu teeccubden ellerini qaldirmis adam seklinde tesvir olunurdu Hendese sahesinde mueyyen inkisaf vardi Misirliler duzbucagin yarim bucagin xususile beraberyanli ucbucagin trapesiyanin ve dairenin sethini mueyyenlesdire bilirdiler Qahire yaxinligindaki Gizada sehranin qayali sethinde uc neheng hendesi cisim mukemmel duzgunluye malik dorduzlu piramidalar fironlar Xeops Xefren ve Mikerinin serdabeleri ucalir Sehranin serhedinin kesiyinde firon Xefrenin uzune malik nehenf sfinks indi de durmaqdadir Onun qulaqlari ve burnu insan boydadir Yazinin meydana gelmesiMisirde yazi e e IV minilliyin sonlarinda meydana cixmisdir Muxtelif dovrleri eks etdiren Misir yazi abideleri indiye qeder qalmaqdadir Misirde de ilk yazi novu sumerlerde oldugu kimi piktoqrafiya yeni sekli yazi olmusdur Burada yazilar esasen papirus uzerinde cizilirdi ki bu da onlar ucun kagizi evez edirdi Yazi lovhesi duzeltmek meqsedile misirliler papirusun qabigini hisse hisse kicik zolaqlarla kesir sonra onlari sira ile bir birine yapisdirirdilar Papirus hisselerinin uzunlugu bezen 40 metre catirdi Yazilmis papirusu burur ve iple baglayirdilar Misir yazisi qarisiq yazi hesab olunur Bu yazida 700 isare ile yanasi 21 heroqlif de vardir ki onlar ayri ayri herfleri ifade edirler Misir yazilarini ilk defe 1822 ci ilde fransiz alimi Sampolon oxumusdur Misir yazisini oyrenmek olduqca cetin idi Mektebde oxuyan sagirdler serbest ve asan yazmagi 5 6 il muddetine oyrenirdiler Telim prosesinde sagirdleri muxtelif sekilde cezalandirirdilar Baxmayaraq ki mekteblerde oxuyanlar var lilarin ve adli sanli adamlarin ovladlari idi mirzelik cox hormetli senet hesab olundugundan valideynler bu munasibete ovladlarinin mirzeler terefinden cezalandirilmasina pis yanasmirdilar Papiruslardan olan Misir defterlerinin kenarlarinda cox vaxt bele bir atalar sozu yazilirdi Usagin qulaqlari belindedir ancaq doyulduyu zaman qulaq asir Misir yazi sistemi tekmillesdikce onun dil qurulusu da minillikler erzinde deyismisdir III VII esrlerde qedim Misir dili artiq olu dillerden hesab olunurdu Hemin dovrde Misirde cipti dilinden istifade olunurdu VII esrden baslayaraq ereb dili yayilmaga baslanmisdir Islamla bagli Hazirda Misir erazisinde dord milyon yerli cipti yasayir Onlar xristian olsalar da ereb dilinde danisir ancaq oz ibadetlerini cipti dilinde edirler EdebiyyatQedim Misirde bedii edebiyyatin esasinda sifahi xalq yaradiciligi dayanir En qedim eserler e e V minilliye aiddir Qedim misirliler uc min il erzinde muxtelif janrlarda mif nagil dastan temsil nesihet felsefi dialoqlar himnler dualar agilar seir zengin bedii edebiyyat numuneleri yaratmislar Sifahi xalq yaradiciligina daxil olan nagillar esasen ekinci heyat terzini dunyagorusunu eks etdirirdi Bele nagillarla yanasi fironlar ve eyanlara hesr edilmis nagillar da genis yayilmisdi Fironlar ucun onlarin sevdiyi nagillar yazilirdi ve adeten mumiya ile birlikde serdabelerine qoyulurdu Qedim misirliler nagil vasitesile mudrikliyi humanistliyi terennum edir sade insanlarin eqlini mubarizliyini donmezliyini gostermeye calisirdilar Bele nagillardan Gemi qezasina ugrayan adam Duz ve eyri haqqinda nagil Firon Xufu ve cadugerler Iki qardas haqqinda nagil ve s gostermek olar Qedim misirliler nagil vasitesile xeyirxahligi mudrikliyi terennum edirdiler sade adamin ferasetini edaletini ve cesaretini aciqlayirdilar Nagillarda allah ve fironlarin qudretinin sarsilmaz olmasi ideyasi eks olunmusdur eyanlarin zalimligi ve qeddarligi tesvir edilmisdir Qedim misirliler tebietde ve insan heyatinda olan hadiseleri dini ideologiya ile izah edirdiler Misirlilerin olen ve yeniden dirilen tebiet allahi hesab etdikleri Osiris haqqinda efsane bu baximdan seciyyevidir Orta ve Yeni seltenet dovrunde edebiyyatda movcud dovlet ve ictimai qurulusu mudafie eden nesihetlere tesaduf olunur Bele nesihetlerde sosial ziddiyyetler yuxarilarin asagidakilara munasibeti xalq usyanlarinin xosagelmez neticeleri ve s oz eksini tapir Bu nesihetlere misal olaraq Heraklopol hokmdari Axtoyun oglu Merikaya nesiheti I Amenemxetin nesiheti Duauf oglu Axtoyun nesiheti Ipuserin kelami Nefertifm nesiheti ve s gostere bilerik IncesenetMisir inceseneti bizim baresinde tarixi melumata malik oldugumuz en qedim incesenetdir Bu bolgede meskenlerin movcudlugu artiq neolit dovrunde qeyde alinmisdir Bizim dovrumuze gelib catmis en qedim abidelere Qahire yaxinligindaki vaxtile Memfis paytaxt seherinin yerlesdiyi Nilin sol sahilindeki serdabelerin qaliqlari aiddir Sinifli cemiyyetin meydana cixmasi ile bagli incesenet firon hakimiyyetinin guclenmesine xidmet etmeye basladi Qedim Misir memarliginda dinin tesiri aydin hiss olunur Misir fironlari ozleri ucun ehramlar piramidalar tikdirmisler Ehramlarin insasi tarixin atasi Herodotun Tarix eserinde genis tesvir edilmisdir Fironlar oldukden sonra hemin ehramlarda defn edilirdiler Yuz minlerle qula neheng daslardan ehramlar tikdirirdiler Bu mohtesem ehramlar bir terefden axiret dunyasina inam yaratmali diger terefden ise fironlarin ezemetini numayis etdirmeli idi Qedim Misirde fironun serdabesine o dunyada ona xidmet etmek ucun usebti adlanan insan fiqurlari qoyurdular En mohtesem ehram e e XXVII esrde Memfis yaxinliginda firon Xeopsun serefine tikilmisdir Ehramlarin klassik numunesi Sakkarada temsil olunmusdur Buradaki pilleli ehram firon Cosere hesr olunmusdur IV sulale fironlarindan Xeops hundurluyu 147 m Menkauha hundurluyu 6 m Xafra hundurluyu 140 m gozel ehramlar tikdirmisler Mebedlerin divarlarinda ilahilesdirilmis firon heyati ile yanasi sade insanlarin meselen dalasan qayiqcilar isleyen senetkarlar defn merasimleri ve s tesvirler hekk olunmusdur Yeni seltenet zamaninda incesenet ve memarliq ozunun daha yuksek inkisaf dovrunu yasayir Bele ki qayalar yarilib yeralti defn serdabeleri yaradilir Meselen I Setinin yeralti serdabesinde yuzden cox otaq vardir En ezemetli memarliq numunesi Fivadaki Karnak ve Luksor Ason mebedi hesab olunur Bu mebedin boyuk salonu 16 cergede ucaldilmis 134 sutundan ibaret imis Hemin salonun 12 merkez sutununun hundurluyu 21 metr imis Salonun sahesi ise 5 min kv m den cox imis Ehramlarin yaxinliginda butov qaya parcasindan insan basli aslan bedenli neheng heykel sfinks yonulmusdur Bu neheng heykel cox vahimeli oldugu ucun dehsetler atasi adlandirilmisdir Belke de sfinks ehramlarin qoruyucusu meqsedi ile qoyulmusdur Misir memarliginin esas sahesini heykelterasliq teskil edirdi Butun mebed ve saraylar heykellerle dolu olmusdur Esasen misir allahlarindan ve fironlardan ibaret olan bu heykeller icerisinde sade insanlara hesr olunmus heykeller de var idi Dini tesevvurler Misirde cemiyyetin butun tebeqelerinde ozunu gosterdiyi kimi medeniyyetde de izini qoymusdur Qedim misirlilerin ideologiyasini din teskil edirdi Dini tesevvurlerin sade formalari fetisizm esyalara sitayis ve totemizm heyvanlara sitayis qedim Misir tarixinde movcud olmusdur Misirde dini sistem getdikce inkisaf ederek Yeni seltenet dovrunde daha da mukemmellesdi Allahlar haqqinda tesevvurler muxtelif tebiet quvvelerinin ve ictimai hadiselerin tecessumu kimi yaranmisdi Dini tesevvurlerin esasinda yerli vilayet ve umummisir ibadetgahlari mohkemlenirdi Misirin en qedim dovrunde ecdadlara ve merhumlara ibadet movcud olmusdur Ibadetde de tebeqelesme ozunu gosterirdi Zaman kecdikce Misirde ibadetin mezmun ve formasi deyisir Qedim misirliler fironun sexsiyyetini ilahilesdirmisdiler Evvelce onu allahin oglu daha sonra ise allah adlandirdilar Firona kainatin allahi kimi sitayis ve ibadet olunurdu Incesenetde de hokmdarin allah oglu olmasi fikri teblig edilirdi Firona ibadet ucun mebedlerde xususi otaqlar teskil olunmusdu Bu otaqlara boyuk ev adi verilmisdi XVIII sulale zamani firon sozu artiq hokmdar menasinda islenirdi Dinin bu sekilde tesirine baxmayaraq bu dovrde insanlarda bilik haqqinda tesevvurler de movcud idi Mektebler fealiyyet gosterir verilen bilikler tetbiqi mahiyyet kesb edirdi Dini goruslerQedim Misir ilahlarina sitayisin dovru cox qedim dovrlere gedib cixir Hemin dovrde insanlar tayfalarin hamisi hesab olunan heyvana toteme sitayis edirdiler Misirlilerin tanrrilari heyvan cildine malikdir Meselen olenlerin hamisi Anubis caqqal baslidir meymun Tot mudriklik veyazi ilahi Soxmet sirbasli muharibe ilahidir Buna gore de heyvanlar muqeddes hesab olunurdu Onlar mebedlerde saxlanilir olenden sonra balzamlanaraq defn olunurdular Muqeddes okuzlerin qoyunlarin pisiklerin hetta timsahlarin qebiristanliqlari qalmisdir Qedim Misirde insanlar muxtelif allahlara sitayis etmis ve dini ayinler icra etmisdir Muxtelif sayda allahlar tebiet quvveleri ve ictimai hadiseleri terennum edirdi Ay qadin torpaq ve hava ise kisi allahlari kimi tecessum tapmisdir Bas Allah Gunes allahi Hepri ve ya Heprer adlandirilirdi Qedim misirlilerin allahlarinin sayini soylemek cetindir Esas allahlar su torpaq dunya ruhunu tecessum etdiren Ptax hesab edilirdi Okuz Misirde secde edilen heyvanlardan biri hesab edillerek guc ve mehsuldarliq remzi kimi tesevvur edilirdi Okuzlere etiqad en zengin ve elametdar ayinlerden biri hesab edilirdi Apis okuzu ulvi tecessum hesab edilerek Ptaxa xidmet edir ve mehsuldarliq remzi kimi taninirdi Qedim Misirde allahlari heyvan basli insan seklinde tesvir edirdiler Bu da ovculuqla bagli idi Misirlilerin etiqadina gore olen adamin cesedi saxlansa onun ruhu vaxtasiri oraya qayidar Ele buna gore de misirliler oluleri mumiyalayirdilar Misirlilere gore kinli allah Set bitki ve ekin himayecisi Osirisi oldurur Osiris dirilir axiretde padsah ve hakim olur O olenlerin ruhunu muhakime edir Mebedlere kahinler rehberlik edirdiler Mebed allahin evi sayilirdi Kahinler qul sahibi idiler Fiva seherindeki mebedin 80 min qulu var idi Misirde Amon Ra Gunes allahi bas allah sayilirdi Misir coxallahliginin movcudlugu ayri ayri qebile ve icmalarin vahid merkezlesmis Dovlet etrafinda birlesmesine ciddi engel idi B e e XIV esrde yasamis firon IV Amenxotep tekallahliliq ideyasi ile dini islahatlar aparmaq cehdi gostermeye calisdi O yeni dovlet ayinini elan etdi ki bu da Aton allahinin Gunes allahi varligini nezerde tuturdu Dovletin paytaxtini ise Axetanon muasir El Emer elan ederek oz adini Exnaton qoydu MenbeR Nicat Qedim Serq tarixi Baki 2007 I Huseynov N Efendiyeva Qedim Dunya Medeniyyeti Baki 2009 Medeniyyet Tarixi ve Nezeriyyesi Baki 2010