Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qarapapaqlar və ya Tərəkəmələr — Şimali Qafqazda Dərbənd, Gürcüstanda Kvemo-Kartli, Azərbaycanda Qazax, İranda Sulduz və Türkiyədə isə ümumi olaraq Şimal-şərqi Anadoluda yaşayan Azərbaycanlılara bağlı bir tayfa. Əhali əsasən maldarlıqla məşğul olur və əksər hallarda köçərilər kimi rast gəlinir.
 | |||||||||||||||
| Tərəkəmə əsgərləri | |||||||||||||||
| Özünüadlandırma | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Qarapapaq | |||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||
| İrqi | |||||||||||||||
| Avropoid | |||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||
| Daxildir | |||||||||||||||
| Azərbaycan türkləri | |||||||||||||||
| Mənşəyi | |||||||||||||||
| Oğuz və Qıpçaq (Türk) | |||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||
Orta əsrlərdə digər türk və monqol tayfaları ilə birlikdə Qərbi Asiyaya köç etdikdən sonra Qarapapaqlar şərqi Gürcüstanın Debed çayı ətrafında məskunlaşmışdırlar. Bu ərazi müasir Gürcüstan ilə Ermənistan sərhədi boyunca yerləşməkdədir. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra onların bir hissəsi Qacar imperiyasına, bir hissəsi isə Osmanlı imperiyasına köç etmişdir. Çar Rusiyası ərazisində qalmış Qarapapaqlar rəsmi siyahıyaalınmalarda Azərbaycan türklərindən ayrı hesab edilmişdir, lakin Sovet dövründə onlar tədricən digər Azərbaycan türkləri ilə qarışmışdırlar. Beləliklə, onlar 1959 və 1970-ci illərdə azərbaycanlı olaraq siyahıyaalınmışdırlar. 1944-cü ildə Qarapapaqlardan xeyli sayda insan Mərkəzi Asiyaya sürgün edilmişdir.
Tarixən müsəlman olan Qarapapaqlar həm sünni, həm şiə, həm də Əliallahilik məzhəbində olmuşdurlar. Son dövrlərdə Sovet İttifaqının etnoqrafiyası barədə aparılmış araşdırmalara görə, Qarapapaqların çoxu 1980-ci illərdə Türkiyədə, İranda, Mərkəzi Asiyada (əsasən Özbəkistanda) və Cənubi Qafqaz ölkələrində (əsasən Ermənistan və Gürcüstanda) yaşamaqda idilər. 1988-ci ildən başlayan Ermənistandan azərbaycanlıların ikinci deportasiya prosesi zamanı Qarapapaqlar oranı tərk edərək Azərbaycan Respublikası ərazisinə yerləşmişdir.
Ad
Oğuz türkcəsində olan Qara və papaq sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ad qara astraqan papaq geydikləri üçün Qafqazdakı qonşu xalqlar tərəfindın verilmişdir. Onlara bəzən Tərəkəmə deyə də xitab edilməkdədir. Bu söz ərəbcədən (Terâkime (تراکمه) meydana çıxmış və Türkmən sözünün cəmi anlamındadır. Bu sözdən köçəri olan bir çox Türk tayfası üçün işlədilməkdədir.
Kökənlərinə dair fikirlər
Bu toplum bəzən Orta Asiyadakı Qaraqalpaqlarla qarışdırılır. Fərqli görüşlərin də olmasına baxmayaraq, ümumi olaraq Qarapapaqların Oğuz xarakterli, Qaraqalpaqların isə Qıpçaq xarakterli olması bildirilir.
Çox zaman Tərəkəmə olaraq da bilinən Qarapapaqlar Brockhaus və Efron Ensiklopedik Lüğətinə görə ayrı bir etnik toplum olaraq qruplandırılsalar da, tez-tez Azərbaycan türklərinin alt bir qrupu olaraq irəli sürülməkddirlər. Fəxrəddin Kırzıoğlu və Zəki Vəlidi Toğan kimi bəzi tarixçilər Qarapapaqların Qumuqlarla eyni kökdən gəldiklərini iddia etmişdirlər.
Tarixləri
Qarapapaqlar saf Türkmən tayfalarından biridirlər. Qafqaza yerləşdikdən sonra onların bir hissəsi oturaq həyata keçib kəndli oldu.
Səfəvi imperiyası dövrü
Şah I İsmayıl 1520–1522-ci illərdə qızılbaşlığı yaymaq üçün Şərqi Gürcüstana yürüş etmişdir. Onun bu yürüşündə Qarapapaqlar da iştirak etmişdir. I Təhmasibin hakimiyyətinin erkən illərində qızılbaşların Gürcüstandakı hakimiyyəti zəifləmiş və Qarapapaqlar 1549-cu ildə Osmanlı hökmdarı I Süleymana tabe olmuşdurlar. 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülh müqaviləsi ilə Qarapapaqlar yenidən Səfəvi hakimiyyətinə tabe olmuşdurlar. Bu dövrdə Şiə Qarapapaqlar məzhəblərini bildirmək üçün başlarına qızılbaş papağı qoyurdular, sünnilər isə qara papaqdan istifadə etməkdə idilər. Bu dövrdə bəzi sünni Qarapapaqlar köçə məcbur edilmişdirlər. I Abbas dövründə sünni Qarapapaqlara saqqal vergisi tədbiq edilmişdir.
Qacarlar dövrü
Qacar hakimiyyəti zamanı Qarapapaqlar kompakt şəkildə müasir Şimali Azərbaycanın Qazax-Şəmşəddil sultanlığında, Borçalı çayı sahillərində, İrəvan-Gəncə ətraflarında, Göyçə gölü sahillərində yaşamaqda idilər.
Birinci Rus-Qacar müharibəsində Qacarların tərəfində ruslara qarşı savaşmışdırlar. İkinci müharibədə də rusların qələbə qazanmasından sonra Qarapapaqların bir çox hissəsi Osmanlı və Qacar imperiyalarına köç etmişdirlər. Köç etdikləri imperiyalarda onlar əsasən kütləvi şəkildə məskunlaşmışdılar. Osmanlı imperiyasında Qarsda yerləşən Qarapapaqlar oranın əhalisinin 15 faizini təşkil edirdilər. Qacar imperiyasında isə Sulduz bölgəsində, yəni Urmiya gölünün cənubunda yerləşdirilmişdilər. Qacarların vəliəhd-şahzadəsi Abbas Mirzə 800 Qarapapaq ailəsinə Sulduzda torpaq vermiş, bunun qarşılığında onlar da onun xidmətinə getmək üçün 400 süvari ayırmışdırlar. Qarapapaqların oraya getməsinə qədər orada təxminən 4–5 min ailə yaşamaqda idi və torpaqların çoxu yerli türklərin Müqəddəm tayfasına aid idi. Lakin tədricən torpaqlar yeni gələnlərin əlinə keçməyə başladı. XIX əsr boyunca Qarapapaqlar Cənubi Azərbaycandan təşkil edilən qeyri-nizami Qacar ordusunun 22 dəstəsindən birini təşkil edirdilər. Sulduz bölgəsindəki Qarapapaqlar Ağçarəvanə, Əli Dərvişli, Çaqqal Mustafa, Çələbi, Dəlicə Əxi, Həmidşah, Qızanlu-i Şiran, Mamaşalu, Oxçı, Sultanlı, Toyuqlu, Teymur kimi qollar halında yaşamışdırlar.
Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarapapaqların bir qolu Cənubi Azərbaycana köç edərkən, digər bir qol da Qars, Çıldır, Sarıqamış, Arpaçay, Ağbaba, Çaldıran, Sökmənova, Qarakösə və Daşlıçay (hamısı müasir Türkiyədə yerləşir) köç etmişdirlər.
Qarsın ruslar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra onlar burada siyahıyaalınma həyata keçirdilər. Qars oblastındakı siyahıyaalınma nəticəsində bəlli oldu ki, bölgədə 21.652 nəfər Qarapapaq (rusca:Карапапахи) yaşamaqdadır. Onlardan 11.721 nəfəri sünni, 9.931 nəfəri isə şiə idi. Rus hakim dairələri Dağıstan oblastında yaşayan və bu gün azərbaycanlı hesab edilən Tərəkəmə tayfası ilə Qarapapaqları eyni etnik qrup qəbul edirdi. 1886–11892-ci illərdə aprılmış siyahıyaalınma zamanı bəlli olmuşdur ki, Dağıstan oblastında 8.893 tərəkəmə yaşamaqdadır. Rəsmi dairələr onları Qarsdakı Qarapapaqlar ilə eyni qrup hesab etmiş, ikisinin ümumi cəmini imperiyadakı Qarapapaq sayı kimi təqdim etmişdir. 1897-ci il hesablamalarına görə, ümumi imperiyada 29.879 Qarapapaq yaşamaqda idi. 1910-cu ildə nəşr edilmiş Qafqaz Kalendarına görə, ümumi Qarapapaq sayı 39.000 nəfər göstərilmişdir, onlardan bir hissəsi Qarsın 99 kəndində yerləşmişdi. Bu kəndlərdən 63 Qars qəzasında, 29-u Ərdəhanda və 7-i Kağızmanda idi.
Osmanlı imperiyasının 1908-ci ildən 1912-ci ilə qədər davam edən Sulduz işğalı zamanı Qarapapaqlar əziyyət gördülər. Onlar Osmanlı hakim dairələri tərəfindən Qacarların agentləri olaraq görülürdülər. XX əsrin əvvəllərində Qarapaqlar bu bölgənin 11 kəndində kürdlər ilə birlikdə yaşamaqda idilər.
1926-cı il Sovet siyahıyaalmasına görə, Qarapapaqların sayı dramatik şəkildə azalaraq 6.315 nəfərə enmişdir. Bu Qars bölgəsinin Türkiyə Respublikasına daxil olmasına görə idi. 1920-ci illərin ortalarına aid rəqəmlər göstərir ki, ümumi Qarapapaqların 70 faizi İranda, 30 faizi isə Sovet İttifaqında yaşamaqda idilər. Türkiyədə Qarapapaqlar sadəcə Türk hesab edildikləri üçün onların ayrıca hesablaması aparılmamışdır. Sovet İttifaqında yaşayan müsəlman xalqlarından bəhs edən və 1983-cü ildə tərəfindən yazılmış kitabdan aydın olur ki, Qarapapaqların böyük hissəsi Sovet İttifaqından kənarda yaşamaqda idi. Bu kitab 1926-cı il Sovet siyahıyaalması əsasında yazılmış və təxminən eyni dövrü araşdırmaqdadır. Sovet İttifaqında yaşayanların çoxu isə Azərbaycan SSR-ın cənub hissəsində, Araz çayı boyunca ərazilərdə yaşamaqda idilər. Akıner əlavə edir ki, 1926-cı ildə artıq demək olar ki, heç bir Qarapapaq öz dillərində danışa bilməməkdə idi. Həmin dövrdə Sovet Qarapapaqlarının çox hissəsi sünni idi, lakin azlıq olaraq şiələr də var idi. Ümumən Qarapapaqlar 1926-cı ildə ayrı etnik qrup kimi siyahıyaalınmışdırlar. Sovet İttifaqı zamanı Qarapapaqlar mədəni və linqivistik anlamda azərbaycanlılaşmışdır. Beləliklə, 1959 və 1970-ci illərdə onlar siyahıya azərbaycanlı olaraq alındılar.
1944-cü ildə Sovet İttifaqında yaşayan Qarapapaqlar kütləvi şəkildə Mərkəzi Asiyaya sürgün edildilər. Onlar Axısqa türkləri, kürdlər və digərləri ilə birlikdə köçürülmüşdülər.
Olson və digərləri tərəfindən hazırlanmış və Rusiya-Sovet dövlətlərindəki etnoqrafik göstəriciləri araşdıran yazıda Qarapapaqlardan da bəhs etmişdir. Kitabda Qarapapaqlarkiçik Türkmən etnik qrupu və Daşkənd ətrafında yaşayan toplum olaraq təsvir edilir. Onların əsas yaşayış yeri kimi Özbəkistan SSR-ın paytaxtının ətrafı göstərilir. Müəlliflər bildirir ki, Qarapapaqlar əsasən Əliallahilik məzhəbinə etiqad etməkdə idilər. Onlar həmçinin izah edirlər ki, Qarapapaqların dini ayinlərinə görə "ənənəvi olaraq Qarapapaq dinində gizlilik və fanatizm elementi olub". Benniqsen eynilə bildirirdi ki, "qarapapaqların müəyyən bir hissəsi Əli İlahidir ki, bu da onların azərbaycanlılar tərəfindən assimilyasiyasına bir qədər mane olur".
Olson və digərləri bildirir ki, həmin zaman Sovet İttifaqında 10 mindən çox Qarapapaq yaşamışdır. Onların əksəriyyəti Mərkəzi Asiyada yaşamaqda idi və 1980-ci illərdə onlardan çox az bir insan Gürcüstanın cənubuna və Ermənistanın şimalına geri dönə bilmişdir. Bəziləri bildirir ki, 30 və 60 min Qarapapaq müvafiq olaraq İran və Türkiyədə yaşamaqdadır. Bu rəqəmlər 1994-cü ilə aiddir. Qarapapaqlar hələ də Ərdəhan, İğdır və Qars ətraflarında yaşamağa davam etməkdədirlər.
Dil
Əhməd Cəfəroğlu Qarapapaqların danışdığı dilin "öz türkcə" olduğunu yazmaqdadır.İslam Ensiklopediyasındakı Qarapapaqlar maddəsində onların danışdığı dilin Azərbaycan türkcəsinin bir qolu olduğu yazılmaqdadır. S. Dündar da onların Azərbaycan türkcəsində danışdıqlarını yazmaqdadır. Həmçinin XIX əsr Osmanlı qaynaqlarında da onların Azərbaycan türkcəsində danışdıqları qeyd edilmişdir.
Qarapapaqlar əksərən Oğuz dilləri qrupuna daxil olan və Azərbaycan ilə Türkiyə türkcələrinə bənzər dildə danışmışdırlar.Gürcüstanda istifadə edildiyi zaman bu dil tez-tez Azərbaycan türkcəsi ilə səhv salınmaqda idi. Eyni tendensiyalar nəticəsində həm Azərbaycandakı, həm də Türkiyədəki Qarapapaqlar artıq öz ləhcələrində deyil, Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində danışmaqdadırlar. Brent Brendemoen özünün Türk-İran Əlaqə Sahələri: Tarixi və Linqivistik Aspektlər əsərində qeyd edir ki, müasir dövrdə Qarapapaqların (və digərləri) Türkiyənin şərqindən köçü farsca səsli ərəb sözlərinin Sivasdakı Kanqala qədər təcrid olunmuş ərazilərə gətirilməsinə səbəb olub.
Bəziləri onların Azərbaycan türkcəsinin qərb ləhcələrindən birində danışdıqlarını iddia edirlər. Bundan başqa, ana dillərindən başqa, rus, anadolu türk, gürcü dilləri kimi yaşadıqları ölkənin dillərini də danışırlar. Tarixən İslamı qəbul etmiş və bu dinə sitayiş edirlər.
Din
Türkiyədəki Qarapapaqlar əsasən sünni İrandakılar isə şiə məzhəbindədirlər. Azərbaycan və Gürcüstandakılar içərisində hər iki məzhəbdən də vardır.
Azərbaycanda tanınmış Qarapapaqlar
Cəfərov İsgəndər, Lətif Vəliyev, Vüsal Qasımlı,Nuşirəvan Məhərrəmli, Qəşəm Nəcəfzadə, Simarə İmanova, Xanhüseyn Kazımlı və başqaları.
Qarapapaq (Tərəkəmə) milli marşı:
Yemin etdim bir olmağa, tafınmışam mən Allaha.
Qarapapağ türküyəm mən, duysun hamı qoy bir daha.
Soyum Qıpçağ, Oğuz türkü, qardaşımdı Krım xanı,
Tərəkəmə deyənlərə, göstərmişəm adı sanı.
Öz elimdə dustağ qaldım, çox qıydılar iyid cana,
Qardaşlara Salam söylə, yolun düşsə Dağıstana.
Qaraçöpdür yurdum mənim, Borçalıdır doğma vatan,
Türk elinin iyidlərin, tanıyıfdır bütün cahan!
Ənənəvi iqtisadiyyat
Qarapapaqlar əsasən qoyunçuluqla, bəzən kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmuşdurlar.Azərbaycanda yayı müvəqqəti olaraq Dağlıq Qarabağ və ətrafı rayonlarda, digər fəsilləri isə əsasən Aran ərazilərdə yaşayırdılar. Qarabağ müharibəsində, Ermənistanın Azərbaycanın 20% ərazisinin işğalı ilə əlaqədar tərəkəmələr yay aylarında dağlıq ərazilərə köç edə bilmədikləri üçün əvvələr köçəri həyat sürən tərəkəmələr getdikcə oturaq həyata keçirlər.
Qeydlər
- Debeda və Borçalı çayı kimi bilinməkdədir.
- İslam Ensiklopediyasında bildirilir ki, Qarapapaq dili həm Türkiyə, həm də Azərbaycan türkcələrinə yaxındır.Corc Burnutyan isə yalnız Azərbaycan türkcəsini qeyd edir və bildirir ki, Qarapapaqların dili bugünkü Azəri türkcəsinə yaxındır.
- Qarapapaqların Türkiyə türkcəsinə tamamilə keçişləri İslam Ensiklopediyasının ikinci cildində də qeyd edilmişdir.
İstinadlar
- The other languages of Europe — 2001. — С. 414.
- "Binesheno". 2023-10-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-10-29.
- "Азербайджанцы. Большая Советская Энциклопедия (цитаты)". 2015-08-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-03-30.
- . 2014-09-08 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-31.
- "Значение слова «Карапапахи» в Большой Советской Энциклопедии". 2021-09-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-03-30.
- "Российский Этнографический музей : Толковый словарь: Карапапахи". 2013-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-30.
- Теорию происхождения карапапахов от огузов обосновали турецкий историк Фахреттин Кырзыоглу и ранее другой известный историк
- "Алиев Камиль Кумыкские общины за рубежом: история и современность / Kumukia. Кумысский мир. История, культура, география. Размещено: 2005-09-09. Опубликовано: журнал "Возрождение", Махачкала. 1999, № 5. С. 35—42". 2012-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-03-30.
- . 2014-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-03-30.
- Sakinat Hajiyeva. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. səh. 3. ISBN .
- Barthold, Wixman, 1978. səh. 627
- Özkan, 2002
- Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1981. səh. 216
- Y. Nasibova. Jizneopisanie tsarya tsarey Davida. Perevod s drevnoqruzinskoqo, primeçaniya i kommentarii. Sm. Srednevekovıy Vostok: istorii i sovremennost. Z. Bunyatov. 1990.
- Kalafat, 2005. səh. 57-58
- "Терекеме". dic.academic.ru. 2023-03-19 tarixində . İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- "Азербайджанцы". Большая Советская Энциклопедия. 2023-03-19 tarixində . İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- "Кумыкские общины за рубежом: история и современность". kumukia.ru. 2012-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- Bennigsen, Wimbush, 1986. səh. 137
- Bournoutian, 1992. səh. 50
- Alyılmaz, 2002. səh. 290
- Bilgili, 2002. səh. 29
- Bournoutian, 2021. səh. 190, 192
- Minorsky, 1997. səh. 832
- Rabi, Ter-Oganov, 2012. səh. 347
- Ercilasun, 1983. səh. 41
- Tsutsiev, 2014. səh. 193 (note 160)
- Tsutsiev, 2014. səh. 186
- Akiner, 1983. səh. 254
- Olson, Pappas və Pappas, 1994. səh. 346-347
- Wixman, 1984. səh. 95
- Olson, Pappas və Pappas, 1994. səh. 346
- Olson, Pappas və Pappas, 1994. səh. 347
- Bournoutian, 2017. səh. 331 (note 28)
- Caferoğlu, 1988. səh. 69
- İSMAİL TÜRKOĞLU. "KARAPAPAKLAR". İslam Ansiklopedisi. 2019-07-03 tarixində . İstifadə tarixi: 19 mart 2023.
- Dündar, 2020. səh. 411
- Tozlu, 2005. səh. 94
- Brendemoen, 2006. səh. 231 (note 6)
- "Binesheno: Qarapapaq türkləri". 2023-10-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-10-29.
Mənbə
- Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN .
- Selahattin Tozlu. Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar. Karadeniz Araştırmaları. 2005.
- Selahettin Dündar. Terekemeler Karapapak Türkleri. 2020.
- Ahmet Caferoğlu. Türk Kavimleri. İstanbul: Enderun Kitabevi. 1988.
- Ali Sinan Bilgili. Azerbaycan Türkmenleri Tarihi. Yeni Türkiye Yayınları. 2002. ISBN .
- Semra Alyılmaz. Borçalı (Gürcistan) Karapapaklarının / Terekemelerinin Tarihine Dair. Yeni Türkiye. 2002. ISBN .
- Yaşar Kalafat. İran Türklüğü – Jeokültürel boyut. Yeditepe. 2005. ISBN .
- Shirin Akiner. Islamic Peoples Of The Soviet Union. Kegan Paul International. 1983.
- Barthold, W. & Wixman, R. Ḳarapapak̲h̲. IV. Leiden: The Encyclopaedia of Islam, Second Edition – E. J. Brill. In van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch. & Bosworth, C. E. (eds.). 1978.
- Bennigsen, Alexandre; Wimbush, S. Enders. Muslims of the Soviet Empire: A Guide. C Hurst & Co Publishers Ltd. 1986.
- George Bournoutian. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill. 2021.
- George Bournoutian. The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795–1828. Mazda Publishers. 1992.
- George Bournoutian. The Population of the South Caucasus according to the 1897 General Census of the Russian Empire. 2017.
- Brent Brendemoen. Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects. Harrassowitz Verlag. Johanson, Lars; Bulut, Christiane (eds.). 2006.
- MV. Minorsky. Suldūz. San–Sze. Leiden: The Encyclopaedia of Islam, Second Edition – Brill. In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. & Lecomte, G. (eds.). 1997. ISBN .
- James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas, Nicholas C. J. Pappas. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Press. 1994.
- Uzi Rabi və Nugzar Ter-Oganov. The Military of Qajar Iran: The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century. Iranian Studies.
- Ronald Wixman. Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. M.E. Sharpe. 1984.
- Nevzat Özkan. Türk Dilinin Yurtları. Akçağ Yayınları. 2002. ISBN .
- Dr. Ahmet B. Ercilasun. Kars ili ağızları. Ankara: Gazi Universitesi Yayınları. 1983. 386.
- Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Türk dünyası araştırmaları. 1981.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarapapaqlar ve ya Terekemeler Simali Qafqazda Derbend Gurcustanda Kvemo Kartli Azerbaycanda Qazax Iranda Sulduz ve Turkiyede ise umumi olaraq Simal serqi Anadoluda yasayan Azerbaycanlilara bagli bir tayfa Ehali esasen maldarliqla mesgul olur ve ekser hallarda koceriler kimi rast gelinir Qarapapaqlar Terekeme esgerleriOzunuadlandirmaQarapapaqYasadigi eraziler Azerbaycan Turkiye 68 000 106 000 Iran 67 500 Gurcustan DagistanDiliAzerbaycan dili qerb dialekti IrqiAvropoidDiniIslamDaxildirAzerbaycan turkleriMenseyiOguz ve Qipcaq Turk Qohum xalqlarTurk xalqlari Orta esrlerde diger turk ve monqol tayfalari ile birlikde Qerbi Asiyaya koc etdikden sonra Qarapapaqlar serqi Gurcustanin Debed cayi etrafinda meskunlasmisdirlar Bu erazi muasir Gurcustan ile Ermenistan serhedi boyunca yerlesmekdedir 1828 ci ilde Turkmencay muqavilesi imzalandiqdan sonra onlarin bir hissesi Qacar imperiyasina bir hissesi ise Osmanli imperiyasina koc etmisdir Car Rusiyasi erazisinde qalmis Qarapapaqlar resmi siyahiyaalinmalarda Azerbaycan turklerinden ayri hesab edilmisdir lakin Sovet dovrunde onlar tedricen diger Azerbaycan turkleri ile qarismisdirlar Belelikle onlar 1959 ve 1970 ci illerde azerbaycanli olaraq siyahiyaalinmisdirlar 1944 cu ilde Qarapapaqlardan xeyli sayda insan Merkezi Asiyaya surgun edilmisdir Tarixen muselman olan Qarapapaqlar hem sunni hem sie hem de Eliallahilik mezhebinde olmusdurlar Son dovrlerde Sovet Ittifaqinin etnoqrafiyasi barede aparilmis arasdirmalara gore Qarapapaqlarin coxu 1980 ci illerde Turkiyede Iranda Merkezi Asiyada esasen Ozbekistanda ve Cenubi Qafqaz olkelerinde esasen Ermenistan ve Gurcustanda yasamaqda idiler 1988 ci ilden baslayan Ermenistandan azerbaycanlilarin ikinci deportasiya prosesi zamani Qarapapaqlar orani terk ederek Azerbaycan Respublikasi erazisine yerlesmisdir AdOguz turkcesinde olan Qara ve papaq sozlerinin birlesmesinden emele gelmisdir Ad qara astraqan papaq geydikleri ucun Qafqazdaki qonsu xalqlar terefindin verilmisdir Onlara bezen Terekeme deye de xitab edilmekdedir Bu soz erebceden Terakime تراکمه meydana cixmis ve Turkmen sozunun cemi anlamindadir Bu sozden koceri olan bir cox Turk tayfasi ucun isledilmekdedir Kokenlerine dair fikirlerBu toplum bezen Orta Asiyadaki Qaraqalpaqlarla qarisdirilir Ferqli goruslerin de olmasina baxmayaraq umumi olaraq Qarapapaqlarin Oguz xarakterli Qaraqalpaqlarin ise Qipcaq xarakterli olmasi bildirilir Cox zaman Terekeme olaraq da bilinen Qarapapaqlar Brockhaus ve Efron Ensiklopedik Lugetine gore ayri bir etnik toplum olaraq qruplandirilsalar da tez tez Azerbaycan turklerinin alt bir qrupu olaraq ireli surulmekddirler Fexreddin Kirzioglu ve Zeki Velidi Togan kimi bezi tarixciler Qarapapaqlarin Qumuqlarla eyni kokden geldiklerini iddia etmisdirler TarixleriQarapapaqlar saf Turkmen tayfalarindan biridirler Qafqaza yerlesdikden sonra onlarin bir hissesi oturaq heyata kecib kendli oldu Sefevi imperiyasi dovru Sah I Ismayil 1520 1522 ci illerde qizilbasligi yaymaq ucun Serqi Gurcustana yurus etmisdir Onun bu yurusunde Qarapapaqlar da istirak etmisdir I Tehmasibin hakimiyyetinin erken illerinde qizilbaslarin Gurcustandaki hakimiyyeti zeiflemis ve Qarapapaqlar 1549 cu ilde Osmanli hokmdari I Suleymana tabe olmusdurlar 1555 ci ilde imzalanmis Amasya sulh muqavilesi ile Qarapapaqlar yeniden Sefevi hakimiyyetine tabe olmusdurlar Bu dovrde Sie Qarapapaqlar mezheblerini bildirmek ucun baslarina qizilbas papagi qoyurdular sunniler ise qara papaqdan istifade etmekde idiler Bu dovrde bezi sunni Qarapapaqlar koce mecbur edilmisdirler I Abbas dovrunde sunni Qarapapaqlara saqqal vergisi tedbiq edilmisdir Qacarlar dovru Qacar hakimiyyeti zamani Qarapapaqlar kompakt sekilde muasir Simali Azerbaycanin Qazax Semseddil sultanliginda Borcali cayi sahillerinde Irevan Gence etraflarinda Goyce golu sahillerinde yasamaqda idiler Birinci Rus Qacar muharibesinde Qacarlarin terefinde ruslara qarsi savasmisdirlar Ikinci muharibede de ruslarin qelebe qazanmasindan sonra Qarapapaqlarin bir cox hissesi Osmanli ve Qacar imperiyalarina koc etmisdirler Koc etdikleri imperiyalarda onlar esasen kutlevi sekilde meskunlasmisdilar Osmanli imperiyasinda Qarsda yerlesen Qarapapaqlar oranin ehalisinin 15 faizini teskil edirdiler Qacar imperiyasinda ise Sulduz bolgesinde yeni Urmiya golunun cenubunda yerlesdirilmisdiler Qacarlarin veliehd sahzadesi Abbas Mirze 800 Qarapapaq ailesine Sulduzda torpaq vermis bunun qarsiliginda onlar da onun xidmetine getmek ucun 400 suvari ayirmisdirlar Qarapapaqlarin oraya getmesine qeder orada texminen 4 5 min aile yasamaqda idi ve torpaqlarin coxu yerli turklerin Muqeddem tayfasina aid idi Lakin tedricen torpaqlar yeni gelenlerin eline kecmeye basladi XIX esr boyunca Qarapapaqlar Cenubi Azerbaycandan teskil edilen qeyri nizami Qacar ordusunun 22 destesinden birini teskil edirdiler Sulduz bolgesindeki Qarapapaqlar Agcarevane Eli Dervisli Caqqal Mustafa Celebi Delice Exi Hemidsah Qizanlu i Siran Mamasalu Oxci Sultanli Toyuqlu Teymur kimi qollar halinda yasamisdirlar Turkmencay muqavilesinden sonra Qarapapaqlarin bir qolu Cenubi Azerbaycana koc ederken diger bir qol da Qars Cildir Sariqamis Arpacay Agbaba Caldiran Sokmenova Qarakose ve Daslicay hamisi muasir Turkiyede yerlesir koc etmisdirler Qarsin ruslar terefinden ele kecirilmesinden sonra onlar burada siyahiyaalinma heyata kecirdiler Qars oblastindaki siyahiyaalinma neticesinde belli oldu ki bolgede 21 652 nefer Qarapapaq rusca Karapapahi yasamaqdadir Onlardan 11 721 neferi sunni 9 931 neferi ise sie idi Rus hakim daireleri Dagistan oblastinda yasayan ve bu gun azerbaycanli hesab edilen Terekeme tayfasi ile Qarapapaqlari eyni etnik qrup qebul edirdi 1886 11892 ci illerde aprilmis siyahiyaalinma zamani belli olmusdur ki Dagistan oblastinda 8 893 terekeme yasamaqdadir Resmi daireler onlari Qarsdaki Qarapapaqlar ile eyni qrup hesab etmis ikisinin umumi cemini imperiyadaki Qarapapaq sayi kimi teqdim etmisdir 1897 ci il hesablamalarina gore umumi imperiyada 29 879 Qarapapaq yasamaqda idi 1910 cu ilde nesr edilmis Qafqaz Kalendarina gore umumi Qarapapaq sayi 39 000 nefer gosterilmisdir onlardan bir hissesi Qarsin 99 kendinde yerlesmisdi Bu kendlerden 63 Qars qezasinda 29 u Erdehanda ve 7 i Kagizmanda idi Sahin ile ov eden Qarapapaqlar Sulduz 1913 cu il Osmanli imperiyasinin 1908 ci ilden 1912 ci ile qeder davam eden Sulduz isgali zamani Qarapapaqlar eziyyet gorduler Onlar Osmanli hakim daireleri terefinden Qacarlarin agentleri olaraq gorulurduler XX esrin evvellerinde Qarapaqlar bu bolgenin 11 kendinde kurdler ile birlikde yasamaqda idiler 1926 ci il Sovet siyahiyaalmasina gore Qarapapaqlarin sayi dramatik sekilde azalaraq 6 315 nefere enmisdir Bu Qars bolgesinin Turkiye Respublikasina daxil olmasina gore idi 1920 ci illerin ortalarina aid reqemler gosterir ki umumi Qarapapaqlarin 70 faizi Iranda 30 faizi ise Sovet Ittifaqinda yasamaqda idiler Turkiyede Qarapapaqlar sadece Turk hesab edildikleri ucun onlarin ayrica hesablamasi aparilmamisdir Sovet Ittifaqinda yasayan muselman xalqlarindan behs eden ve 1983 cu ilde terefinden yazilmis kitabdan aydin olur ki Qarapapaqlarin boyuk hissesi Sovet Ittifaqindan kenarda yasamaqda idi Bu kitab 1926 ci il Sovet siyahiyaalmasi esasinda yazilmis ve texminen eyni dovru arasdirmaqdadir Sovet Ittifaqinda yasayanlarin coxu ise Azerbaycan SSR in cenub hissesinde Araz cayi boyunca erazilerde yasamaqda idiler Akiner elave edir ki 1926 ci ilde artiq demek olar ki hec bir Qarapapaq oz dillerinde danisa bilmemekde idi Hemin dovrde Sovet Qarapapaqlarinin cox hissesi sunni idi lakin azliq olaraq sieler de var idi Umumen Qarapapaqlar 1926 ci ilde ayri etnik qrup kimi siyahiyaalinmisdirlar Sovet Ittifaqi zamani Qarapapaqlar medeni ve linqivistik anlamda azerbaycanlilasmisdir Belelikle 1959 ve 1970 ci illerde onlar siyahiya azerbaycanli olaraq alindilar 1944 cu ilde Sovet Ittifaqinda yasayan Qarapapaqlar kutlevi sekilde Merkezi Asiyaya surgun edildiler Onlar Axisqa turkleri kurdler ve digerleri ile birlikde kocurulmusduler Olson ve digerleri terefinden hazirlanmis ve Rusiya Sovet dovletlerindeki etnoqrafik gostericileri arasdiran yazida Qarapapaqlardan da behs etmisdir Kitabda Qarapapaqlarkicik Turkmen etnik qrupu ve Daskend etrafinda yasayan toplum olaraq tesvir edilir Onlarin esas yasayis yeri kimi Ozbekistan SSR in paytaxtinin etrafi gosterilir Muellifler bildirir ki Qarapapaqlar esasen Eliallahilik mezhebine etiqad etmekde idiler Onlar hemcinin izah edirler ki Qarapapaqlarin dini ayinlerine gore enenevi olaraq Qarapapaq dininde gizlilik ve fanatizm elementi olub Benniqsen eynile bildirirdi ki qarapapaqlarin mueyyen bir hissesi Eli Ilahidir ki bu da onlarin azerbaycanlilar terefinden assimilyasiyasina bir qeder mane olur Olson ve digerleri bildirir ki hemin zaman Sovet Ittifaqinda 10 minden cox Qarapapaq yasamisdir Onlarin ekseriyyeti Merkezi Asiyada yasamaqda idi ve 1980 ci illerde onlardan cox az bir insan Gurcustanin cenubuna ve Ermenistanin simalina geri done bilmisdir Bezileri bildirir ki 30 ve 60 min Qarapapaq muvafiq olaraq Iran ve Turkiyede yasamaqdadir Bu reqemler 1994 cu ile aiddir Qarapapaqlar hele de Erdehan Igdir ve Qars etraflarinda yasamaga davam etmekdedirler DilEhmed Ceferoglu Qarapapaqlarin danisdigi dilin oz turkce oldugunu yazmaqdadir Islam Ensiklopediyasindaki Qarapapaqlar maddesinde onlarin danisdigi dilin Azerbaycan turkcesinin bir qolu oldugu yazilmaqdadir S Dundar da onlarin Azerbaycan turkcesinde danisdiqlarini yazmaqdadir Hemcinin XIX esr Osmanli qaynaqlarinda da onlarin Azerbaycan turkcesinde danisdiqlari qeyd edilmisdir Qarapapaqlar ekseren Oguz dilleri qrupuna daxil olan ve Azerbaycan ile Turkiye turkcelerine benzer dilde danismisdirlar Gurcustanda istifade edildiyi zaman bu dil tez tez Azerbaycan turkcesi ile sehv salinmaqda idi Eyni tendensiyalar neticesinde hem Azerbaycandaki hem de Turkiyedeki Qarapapaqlar artiq oz lehcelerinde deyil Azerbaycan ve Turkiye turkcelerinde danismaqdadirlar Brent Brendemoen ozunun Turk Iran Elaqe Saheleri Tarixi ve Linqivistik Aspektler eserinde qeyd edir ki muasir dovrde Qarapapaqlarin ve digerleri Turkiyenin serqinden kocu farsca sesli ereb sozlerinin Sivasdaki Kanqala qeder tecrid olunmus erazilere getirilmesine sebeb olub Bezileri onlarin Azerbaycan turkcesinin qerb lehcelerinden birinde danisdiqlarini iddia edirler Bundan basqa ana dillerinden basqa rus anadolu turk gurcu dilleri kimi yasadiqlari olkenin dillerini de danisirlar Tarixen Islami qebul etmis ve bu dine sitayis edirler DinTurkiyedeki Qarapapaqlar esasen sunni Irandakilar ise sie mezhebindedirler Azerbaycan ve Gurcustandakilar icerisinde her iki mezhebden de vardir Azerbaycanda taninmis QarapapaqlarCeferov Isgender Letif Veliyev Vusal Qasimli Nusirevan Meherremli Qesem Necefzade Simare Imanova Xanhuseyn Kazimli ve basqalari Qarapapaq Terekeme milli marsi Yemin etdim bir olmaga tafinmisam men Allaha Qarapapag turkuyem men duysun hami qoy bir daha Soyum Qipcag Oguz turku qardasimdi Krim xani Terekeme deyenlere gostermisem adi sani Oz elimde dustag qaldim cox qiydilar iyid cana Qardaslara Salam soyle yolun dusse Dagistana Qaracopdur yurdum menim Borcalidir dogma vatan Turk elinin iyidlerin taniyifdir butun cahan Enenevi iqtisadiyyatQarapapaqlar esasen qoyunculuqla bezen kend teserrufati ile mesgul olmusdurlar Azerbaycanda yayi muveqqeti olaraq Dagliq Qarabag ve etrafi rayonlarda diger fesilleri ise esasen Aran erazilerde yasayirdilar Qarabag muharibesinde Ermenistanin Azerbaycanin 20 erazisinin isgali ile elaqedar terekemeler yay aylarinda dagliq erazilere koc ede bilmedikleri ucun evveler koceri heyat suren terekemeler getdikce oturaq heyata kecirler QeydlerDebeda ve Borcali cayi kimi bilinmekdedir Islam Ensiklopediyasinda bildirilir ki Qarapapaq dili hem Turkiye hem de Azerbaycan turkcelerine yaxindir Corc Burnutyan ise yalniz Azerbaycan turkcesini qeyd edir ve bildirir ki Qarapapaqlarin dili bugunku Azeri turkcesine yaxindir Qarapapaqlarin Turkiye turkcesine tamamile kecisleri Islam Ensiklopediyasinin ikinci cildinde de qeyd edilmisdir IstinadlarThe other languages of Europe 2001 S 414 Binesheno 2023 10 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 10 29 Azerbajdzhancy Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya citaty 2015 08 26 tarixinde Istifade tarixi 2012 03 30 2014 09 08 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 12 31 Znachenie slova Karapapahi v Bolshoj Sovetskoj Enciklopedii 2021 09 24 tarixinde Istifade tarixi 2012 03 30 Rossijskij Etnograficheskij muzej Tolkovyj slovar Karapapahi 2013 04 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 30 Teoriyu proishozhdeniya karapapahov ot oguzov obosnovali tureckij istorik Fahrettin Kyrzyoglu i ranee drugoj izvestnyj istorik Aliev Kamil Kumykskie obshiny za rubezhom istoriya i sovremennost Kumukia Kumysskij mir Istoriya kultura geografiya Razmesheno 2005 09 09 Opublikovano zhurnal Vozrozhdenie Mahachkala 1999 5 S 35 42 2012 02 07 tarixinde Istifade tarixi 2012 03 30 2014 08 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 03 30 Sakinat Hajiyeva Dagestanskie terekemency XIX nachalo XX v Nauka 1990 seh 3 ISBN 5 02 016761 4 Barthold Wixman 1978 seh 627 Ozkan 2002 Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi 1981 seh 216 Y Nasibova Jizneopisanie tsarya tsarey Davida Perevod s drevnoqruzinskoqo primecaniya i kommentarii Sm Srednevekoviy Vostok istorii i sovremennost Z Bunyatov 1990 Kalafat 2005 seh 57 58 Terekeme dic academic ru 2023 03 19 tarixinde Istifade tarixi 19 mart 2023 Azerbajdzhancy Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya 2023 03 19 tarixinde Istifade tarixi 19 mart 2023 Kumykskie obshiny za rubezhom istoriya i sovremennost kumukia ru 2012 02 07 tarixinde Istifade tarixi 19 mart 2023 Bennigsen Wimbush 1986 seh 137 Bournoutian 1992 seh 50 Alyilmaz 2002 seh 290 Bilgili 2002 seh 29 Bournoutian 2021 seh 190 192 Minorsky 1997 seh 832 Rabi Ter Oganov 2012 seh 347 Ercilasun 1983 seh 41 Tsutsiev 2014 seh 193 note 160 Tsutsiev 2014 seh 186 Akiner 1983 seh 254 Olson Pappas ve Pappas 1994 seh 346 347 Wixman 1984 seh 95 Olson Pappas ve Pappas 1994 seh 346 Olson Pappas ve Pappas 1994 seh 347 Bournoutian 2017 seh 331 note 28 Caferoglu 1988 seh 69 ISMAIL TURKOGLU KARAPAPAKLAR Islam Ansiklopedisi 2019 07 03 tarixinde Istifade tarixi 19 mart 2023 Dundar 2020 seh 411 Tozlu 2005 seh 94 Brendemoen 2006 seh 231 note 6 Binesheno Qarapapaq turkleri 2023 10 29 tarixinde Istifade tarixi 2023 10 29 MenbeArthur Tsutsiev Atlas of the Ethno Political History of the Caucasus New Haven Yale University Press Translated by Nora Seligman Favorov 2014 ISBN 978 0 300 15308 8 Selahattin Tozlu Karapapaklar Hakkinda Bazi Notlar Karadeniz Arastirmalari 2005 Selahettin Dundar Terekemeler Karapapak Turkleri 2020 Ahmet Caferoglu Turk Kavimleri Istanbul Enderun Kitabevi 1988 Ali Sinan Bilgili Azerbaycan Turkmenleri Tarihi Yeni Turkiye Yayinlari 2002 ISBN 975 6782 33 1 Semra Alyilmaz Borcali Gurcistan Karapapaklarinin Terekemelerinin Tarihine Dair Yeni Turkiye 2002 ISBN 1300 4174 Yasar Kalafat Iran Turklugu Jeokulturel boyut Yeditepe 2005 ISBN 975 6480 25 4 Shirin Akiner Islamic Peoples Of The Soviet Union Kegan Paul International 1983 Barthold W amp Wixman R Ḳarapapak h IV Leiden The Encyclopaedia of Islam Second Edition E J Brill In van Donzel E Lewis B Pellat Ch amp Bosworth C E eds 1978 Bennigsen Alexandre Wimbush S Enders Muslims of the Soviet Empire A Guide C Hurst amp Co Publishers Ltd 1986 George Bournoutian From the Kur to the Aras A Military History of Russia s Move into the South Caucasus and the First Russo Iranian War 1801 1813 Brill 2021 George Bournoutian The Khanate of Erevan Under Qajar Rule 1795 1828 Mazda Publishers 1992 George Bournoutian The Population of the South Caucasus according to the 1897 General Census of the Russian Empire 2017 Brent Brendemoen Turkic Iranian Contact Areas Historical and Linguistic Aspects Harrassowitz Verlag Johanson Lars Bulut Christiane eds 2006 MV Minorsky Sulduz San Sze Leiden The Encyclopaedia of Islam Second Edition Brill In Bosworth C E van Donzel E Heinrichs W P amp Lecomte G eds 1997 ISBN 978 90 04 10422 8 James Stuart Olson Lee Brigance Pappas Nicholas Charles Pappas Nicholas C J Pappas An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires Greenwood Press 1994 Uzi Rabi ve Nugzar Ter Oganov The Military of Qajar Iran The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century Iranian Studies Ronald Wixman Peoples of the USSR An Ethnographic Handbook M E Sharpe 1984 Nevzat Ozkan Turk Dilinin Yurtlari Akcag Yayinlari 2002 ISBN 978 975 338 436 0 Dr Ahmet B Ercilasun Kars ili agizlari Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi Turk dunyasi arastirmalari 1981 Vikianbarda Qarapapaqlar ile elaqeli mediafayllar var