Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rusiya işğalı
14 may 1805-ci il tarixində Qarabağ xanı İbrahim Xəlil xan ilə Rus generalı Pavel Sisianov arasında imzalanan Kürəkçay müqaviləsindən sonra Qarabağ xanlığı Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatılır və bununla da ermənilərin Qarabağa kütləvi miqrasiyası başlamışdır. 1811-ci ildə: ermənilər – 20,8%, müsəlmanlar – 79%; 1823-cü ildə: ermənilər – 21,7%, müsəlmanlar – 78% təşkil edirdi. Bu göstəricilər 10 fevral 1828-ci il tarixində Qacar dövlətinin şahzadəsi Abbas Mirzə ilə general İ.F.Paskeviç arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilir. 1830-cu ildə ermənilərin sayı artıq 33%, müsəlmanların sayı isə 66 ,6% təşkil edirdi. 1828–1830-cu illərdə İran və Türkiyədən 140.000-ə yaxın erməni Cənubi Qafqaza köçürüldü. Onların böyük hissəsi Qarabağda yerləşdirildi.İran və Türkiyədən kütləvi miqrasiya, xüsusilə Rusiya hökumətinin onlar üçün yaratdığı əlverişli iqtisadi şərait nəticəsində köçkünlərin arasında doğum sayının artması ilə yanaşı, XIX əsrin ikinci yarısında ermənilər və müsəlmanlar arasında nisbətin dəyişməsinə gətirib çıxardı. 1889-cu il: ermənilər −45,5%, müsəlmanlar-54%; 1897-ci il: ermənilər −41,5%, müsəlmanlar −57%; 1914-cü il: ermənilər −41%, müsəlmanlar −55%. Aşağıda təqdim olunan cədvəllərdə Qarabağın etnik tərkibindəki dəyişiliklər aydın müşahidə olunur.
| 1811-ci il | 1823-cü il | 1830-cu il |
|---|---|---|
| Ermənilər 20,8% | Ermənilər 21,7% | Ermənilər 33% |
| Müsəlmanlar 79% | Müsəlmanlar 78% | Müsəlmanlar 66,6% |
| Ümumi 12.000 ailə | Ümumi 20.095 ailə | 21.000 ailə |
| 1889-cu il | 1897-ci il | 1904-cü il | 1914-cü il |
|---|---|---|---|
| Ermənilər 45,5% | Ermənilər 41,5% | Ermənilər 41,6% | Ermənilər 41% |
| Müsəlmanlar 54% | Müsəlmanlar 57% | Müsəlmanlar 57,6% | Müsəlmanlar 55% |
| Ümumi 368.110 nəfər | Ümumi 415.722 nəfər | Ümumi 453.681 nəfər | Ümumi 582.621 nəfər |
1889–1914-cü illər ərzində Qarabağ əhalisinin etnik-dini tərkibinin hesablanması əhalinin etnik-dini mənsubiyyətinə görə 1867-ci ildə keçmiş Qarabağ xanlığı torpaqlarında yaradılmış Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının dörd qəzasında-Şuşa, Cəbrayıl (Karyaginski), Cavanşir və Zəngəzur qəzalarında həyata keçirilmişdir. (1750-ci illər Zəngəzur Qarabağ xanlığının tərkibinə daxil idi və 1918–1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi sənədlərinə əsasən, Qarabağın tərkib hissəsi hesab olunurdu).
Müsəlmanların Qarabağdan sıxışdırılması
Rusiya imperiyasının İrandakı səfiri Aleksandr Qriboyedovun "İrandan ermənilərin bizim vilayətlərimizə köçürülməsi haqqında"1828-ci il tarixli rəsmi qeydində deyilir: "Ermənilərin əksəriyyəti müsəlman mülkədarlarının torpaqlarında məskunlaşdı … Yerli sakinlər özləri sıxlıqla məskunlaşıblar və əsaslı şəkildə narazılıq edən müsəlmanları sıxışdırırlar".
Belə ki, 1820-ci illərin sonlarında İrandan olan erməni miqrantların məskunlaşdırılması, eləcə də Qafqazın digər bölgələrindən olan ermənilərin köçürülməsi və eyni vaxtda müsəlmanların öz torpaqlarından köçürülməsi yolu ilə Qarabağ əhalisinin etnik tərkibinin süni şəkildə dəyişdirilməsinə başlanıldı. Buna baxmayaraq, 1867-ci ildə keçmiş Qarabağ xanlığının torpaqlarında yaradılan Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının dörd qəzasında yarım əsrdən artıq müddətdə mütləq əksəriyyəti türk olan müsəlmanlar (bu, həm də Zəngəzura aiddir, Qarabağ xanlığının keçmiş vəziri Mirzə Camalın dediyinə görə, "Naxçıvanın Zəngəzur mahalları" 1750-ci illərdə onun tərkibinə daxil edilmişdi. Etnik qrupların sayı göstərilməsə də, 1876-cı ildə siyahıyaalmada "üstünlük təşkil edən xalq" adı verildi. Qarabağ ərazisində mövcud olan dörd qəzadakı 14 məntəqədən 12-də "üstünlük təşkil edən xalq" ilk növbədə "tatarlar"dır (yəni türklər). Və yalnız iki məntəqədə-ermənilərdir (Xankəndi – Şuşa qəzasında, Qaraqlis – Zəngəzur qəzasında). Üstəlik, 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağın Erməni Muxtar Vilayətinin yaradılması üçün əsasa çevrilmiş Şuşa qəzasında dörd məntəqənin ikisində 1876-cı il siyahıyaalmasında ermənilərdən ümumiyyətlə bəhs edilmir.
Erməni köçkünlər arasında demoqrafik bum
İlk dəfə Qarabağ əhalisinin etnik tərkibində aşkar dəyişikliklər 1880-ci illərdə baş verdi. 1886-cı ildə Qafqaz Statistika Komitəsi Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının ailə siyahılarının bir sıra məlumatlarını dərc etdi. Bundan belə çıxır ki, keçmiş Qarabağ xanlığının ərazisində ermənilərin artıq əhalinin 58%-ni təşkil etdikləri Şuşa xanlığı istisna olmaqla, bütün qəzalarda "tatarlar üstünlük təşkil edir". 1889-cu ilin statistik məlumatlarına görə isə keçmiş Qarabağ xanlığının dörd qəzasından yalnız Şuşa qəzasının ərazisində ermənilər üstünlüyü saxlamışlar, halbuki 1886-cı ildən sonra əhalinin tərkibində onların sayı 58%-dən 54,5%-ə qədər azalmışdı. Digər bir qəzada, Zəngəzur qəzasında ermənilər sakinlərin tam yarısını (% 49.4) təşkil edirdi. Qarabağın əsas şəhəri Şuşada isə ermənilər artıq əhəmiyyətli dərəcədə üstünlük təşkil edirdilər (60%). Müsəlmanlar isə yalnız iki qəzada – Cəbrayıl (75.5%) və Cavanşir (70%) qəzalarında açıq-aşkar çoxluqda qalırdılar. Ümumilikdə Qarabağda 54,5% müsəlmanlar yenə də 45,5% ermənilərə qarşı üstünlük təşkil edirdilər.İran və Türkiyədən gələn ermənilərin müsəlmanları ən yaxşı yerlərdən sıxışdırıb çıxarması ilə yanaşı, hökumət onlar üçün daha əlverişli sosial-iqtisadi şərait də yaradırdı. Çünki dövlət müsəlmanlar üçün heç bir imtiyaz tətbiq etməmişdi. Nəticə olaraq, 1830-cu illərdə köçkün ermənilər xüsusi imtiyazlardan istifadə edirdilər. Bu, doğum sayının artmasına təsir göstərməyə bilməzdi. Belə ki, 1880-ci ilə qədər erməni köçkünləri arasında kütləvi miqrasiyanın və demoqrafik partlayışın nəticələri Qarabağ əhalisinin etnik tərkibində köklü dəyişikliklərə səbəb oldu. Buna əlavə olaraq, kiçik miqyasda da olsa, erməni köçkünlərinin axını bütün XIX əsr boyu davam etdi. "Ermənilərin sayı ermənilərin dövri immiqrasiyası və onların təbii artımı nəticəsində… durmadan artırdı – Bunun üçün Rusiyada (yəni imperiyanın Cənubi Qafqaz vilayətlərində) əlverişli şərait var idi." Məşhur sovet şərqşünası 1928-ci ilin yayında Dağlıq Qarabağa etnoqrafik ekspedisiyasına rəhbərlik etmiş İlya Petruşevski ermənilərin Arakül kəndindən (Xocavənd rayonu) bəhs etmişdir. Yaşlı adamlardan birinin dediyi kimi," indiki Arakül kəndlilərinin babaları"İran Qaradağından (İranın şimal-qərbi) yetmiş il əvvəl", yəni təxminən 1850-ci illərin axırlarında – 1860-cı illərin əvvəllərində gəliblər. Bu, ermənilərin 1828–1830-cu illərdəki kütləvi miqrasiyasından sonra da öz kəndlərinin əsasını qoymaqla, onların bütöv icmalarla Qarabağa köçmələrinin davam etməsinə sübutdur (adətən, İranda və ya Türkiyədə eyni ərazidə yaşamış ermənilər Cənubi Qafqaza köçdükdən sonra da birgə məskunlaşırdılar).
Rusiya imperiyasının süqutu
XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində 1828–1830-cu illərdə İran və Türkiyə ermənilərinin kütləvi miqrasiyasının, sonradan da onların arasında demoqrafik partlayışın təsiri nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmağa başladı. Keçmiş Qarabağ xanlığının ərazisində müsəlmanların və ermənilərin nisbəti 1889–1914-cü illərə qədər sonuncunun lehinə dəyişməyi dayandı. Ümumilikdə, Qarabağ üzrə ermənilərin nisbəti 45,5%-dən (1889) 41%-ə qədər(1914) azaldı, müsəlmanların nisbəti isə, demək olar ki, dəyişmədi və 55% səviyyəsində qaldı. Qarabağın ayrı-ayrı rayonları üzrə etnik dinamika aşağıdakı kimi idi:
•Şuşada ermənilərin nisbəti 60%-dən (1889) 51%-ə qədər (1915) azaldı; müsəlmanların nisbəti isə 40%-dən 44%-ə qədər yüksəldi.
•Şuşa qəzasında ermənilərin sayı 54,5% – dən (1889) 53%-ə qədər (1914) azaldı.
•Zəngəzur qəzasında ermənilərin sayı 49%-dən (1889) 43%-ə (1914) qədər azaldı, müsəlmanların sayı isə 50%-dən 56%-ə qədər artdı.
•Cəbrayıl (Karyagin) və Cavanşir qəzalarında müsəlmanlar bu müddət ərzində çoxluqlarını 65–75% səviyyəsində saxlayıblar.
Etnik nisbətin dəyişməsinə təsiri olmuşdur:
- Ermənilərin bir hissəsinin sənaye və iqtisadi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş Abşerona və Bakıya köçməsi;
- 1905-ci ildə etnik toqquşmalardan sonra ermənilərin bir hissəsinin İrəvan quberniyasına köçməsi;
- XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Qarabağda kənd təsərrüfatı, heyvandarlıq və emal sənayesinin inkişafına görə Qarabağın türk əhalisinin iqtisadi şəraitinin yaxşılaşdırılması nəticəsində müsəlmanlar arasında doğum sayının artması.
- Qarabağın iri yaşayış məntəqələrində slavyan əhalinin artması. Əgər 1889–1914-cü illərin dinamikası davam etsəydi və 1917-ci ildə Rusiya imperiyasının süqutu ilə kəsilməsəydi, sonrakı bir neçə onillikdə Qarabağ əhalisinin tərkibində ermənilərin sayı 35–30%-ə qədər azalmış olardı.
Ermənilərin say çoxluğunun etnik təmizləmə yolu ilə təmin edilməsi
Rusiya imperiyasının süqutu tarixdə ilk dəfə olaraq ermənilərlə türklər arasında uzunmüddətli və tammiqyaslı münaqişəyə səbəb oldu. 1918-ci ildən 1920-ci il aprelin axırına qədər Şuşa qəzasındakı toqquşmalar gah səngimiş, gah da yenidən başlamış, Zəngəzur qəzasında isə hərbi əməliyyatlar 1921-ci ilin yayına qədər davam etmişdir. 1918-ci ildə milliyyətçi Daşnaksutyun Partiyasının rəhbərliyi ilə elan edilmiş Ermənistan Respublikası öz ərazisini əsasən müsəlmanların məskunlaşdığı vilayətlər hesabına genişləndirməyə çalışırdı. Bunun üçün orada ermənilərin say çoxluğun süni surətdə təmin etmək məqsədilə müsəlman əhalinin qırılması və qovulması siyasəti aparılmışdır. Məhz o zaman Daşnaksütyun partiyasının nümayəndələri tərəfindən ilk dəfə olaraq "Dağlıq Qarabağ" termini tətbiq olundu. Məqsəd ermənilərin 50%-ni təşkil etdikləri Şuşa qəzasını müsəlmanların 70–75% – ə çatdığı Qarabağın qalan hissəsindən süni şəkildə ayırmaq idi.
1918–1920-ci illərdə daşnaklar Qarabağın Zəngəzur və Şuşa qəzalarında fəal etnik təmizləmə aparıblar. "Dinc müsəlman əhali amansızcasına qətl edilir və bir çox kəndlər yandırılır", – deyə 1919-cu ilin dekabrında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin başçısı Yusifbəyli Cənubi Qafqazda Qərb dövlətlərinin komandanlığına məlumat göndərib. 1920-ci ilin mart ayına qədər yalnız Zəngəzurda 40-a qədər müsəlman kəndi məhv edilmiş, 60.000 müsəlman qaçqın düşmüşdü. Qarabağın başqa rayonlarından, məsələn, Cavanşir qəzasından da türk əhalisinin kütləvi köçü baş verirdi.
CƏDVƏLLƏRİN MƏNBƏLƏRİ
•Gürcüstanın və Qafqazın bəzi digər vilayətlərinin Təsviri (19.07.1811) ilə daxili işlər naziri O. P. Kozodavlevaya təqdim olunmuş qeyd // Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi. Sənədlər toplusu. Cild I (1801–1813. Ermənistan SSR Elmlər Akademiyasının nəşriyyatı. İrəvan, 1972. Səh. 559–562.
•Hesablama 35 rəsmi sənəddə yer alan Qarabağın 614 kəndinin (köçəri düşərgələri də daxil olmaqla) və orada yaşayan ailələrin etnik məlumatlarına əsasən aparılmışdır "1823-cü ildə Gürcüstanın Baş Qubernatoru Yermolovun əmri ilə həqiqi dövlət müşaviri Moqilevin və Polkovnik 2-ci Yermolov tərəfindən tərtib edilmiş Qarabağ vilayətinin təsviri". 1866-ci ildə Tiflisdə Qafqaz canişinliyi Baş İdarəsinin mətbəəsində nəşr olunmuşdur.
•Eyrienin (Eyriere) rəhbərliyi altında fransız dilində tərtib edilmiş və qravyuralar ilə bəzədilmiş Asiya ətrafında mənzərəli səyahət. Moskva, 1840. Səh. 25.
•1892-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1891. Şöbə III, səh. 24–25.
•1907-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1906. II Əlavə "1897-ci il siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən Zaqafqaziya diyarının əhalisinin dini etiqad və ana dili üzrə bölüşdürülməsi", səh. 105–110.
•1907-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1906. "1 yanvar 1905-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının yerli əhalisi" Əlavəsi, səh. 234–237.
•1915-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1914. Statistika şöbəsi, səh. 230–233
İstinadlar
- Q. Kazaryan Ermənilərin 1828-ci ildə İrandan Erməni vilayətinə köçürülməsi // Ermənistan SSR Elmlər Akademiyası №7, iyul 1957-ci il səh. 71
- S. Qlinka Adderbidjan ermənilərinin Rusiya sərhədlərinə köçürülməsinin təsviri. Moskva, 183. Səh. 87 və 127; Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi. Sənədlər toplusu. Ermənistan SSR Elmlər Akademiyası, İrəvan, 1972. c. II (1814–1830), səh. 497 və 602; N. Volkova XIX–XX əsrlərdə Zaqafqaziyada etnik proseslər. // Qafqaz etnoqrafik məcmuəsi IV. Moskva, 1969. Səh. 6
- A. S. Qriboyedov İki cilddə əsərləri Moskva: " Pravda" nəşriyyatı, 1971 Cild II – səh. 339–340
- Mirzə Camal Cavanşir Qarabağski. Qarabağ tarixi; "Qafqaz" qəzeti 1855 №62, Tiflis // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası tərəfindən yenidən nəşr olunmuşdur, Bakı 1959
- 1891-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1890. "Zaqafqaziya məkanı və əhalisi haqqında məlumatlar" əlavəsi, səh 9–11
- Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1908. səh. 81–82
- 1892-ci il üçün Qafqaz təqvimi . Tiflis, 1891. "Zaqafqaziya məkanı və əhalisi haqqında məlumat" əlavəsi, səh. 24–25
- N Tavakalyan. Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi və onun mütərəqqi əhəmiyyəti // Ermənistan SSR Elmlər Akademiyasının ictimai elmlər bülleteni. İrəvan, 1978 №10, səh. 13
- İ Petruşevski Dağlıq Qarabağ kəndlilərinin xristianlıqdan əvvəlki inancları haqqında. Bakı, 1930. Səh. 21
- 1892-ci il üçün Qafqaz təqvimi . Tiflis, 1891. Səh. 24–25; 1897-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1896 Şöbə V, səh. 44–45; 1907-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1906. III Əlavə "1897-ci il siyahıya almasının məlumatlarına əsasən, Zaqafqaziya diyarının əhalisinin dini etiqad və ana dili üzrə bölüşdürülməsi", səh. 105–110; "1 yanvar 1905-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının yerli əhalisi" Əlavəsi, səh. 234–237; 1915-ci il üçün Qafqaz təqvimi. Tiflis, 1914. Statistika şöbəsi səh. 230–233
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rusiya isgali14 may 1805 ci il tarixinde Qarabag xani Ibrahim Xelil xan ile Rus generali Pavel Sisianov arasinda imzalanan Kurekcay muqavilesinden sonra Qarabag xanligi Rusiya Imperiyasinin terkibine qatilir ve bununla da ermenilerin Qarabaga kutlevi miqrasiyasi baslamisdir 1811 ci ilde ermeniler 20 8 muselmanlar 79 1823 cu ilde ermeniler 21 7 muselmanlar 78 teskil edirdi Bu gostericiler 10 fevral 1828 ci il tarixinde Qacar dovletinin sahzadesi Abbas Mirze ile general I F Paskevic arasinda imzalanmis Turkmencay muqavilesinden sonra ehemiyyetli derecede deyisilir 1830 cu ilde ermenilerin sayi artiq 33 muselmanlarin sayi ise 66 6 teskil edirdi 1828 1830 cu illerde Iran ve Turkiyeden 140 000 e yaxin ermeni Cenubi Qafqaza kocuruldu Onlarin boyuk hissesi Qarabagda yerlesdirildi Iran ve Turkiyeden kutlevi miqrasiya xususile Rusiya hokumetinin onlar ucun yaratdigi elverisli iqtisadi serait neticesinde kockunlerin arasinda dogum sayinin artmasi ile yanasi XIX esrin ikinci yarisinda ermeniler ve muselmanlar arasinda nisbetin deyismesine getirib cixardi 1889 cu il ermeniler 45 5 muselmanlar 54 1897 ci il ermeniler 41 5 muselmanlar 57 1914 cu il ermeniler 41 muselmanlar 55 Asagida teqdim olunan cedvellerde Qarabagin etnik terkibindeki deyisilikler aydin musahide olunur 1811 ci il 1823 cu il 1830 cu ilErmeniler 20 8 Ermeniler 21 7 Ermeniler 33 Muselmanlar 79 Muselmanlar 78 Muselmanlar 66 6 Umumi 12 000 aile Umumi 20 095 aile 21 000 aile1889 cu il 1897 ci il 1904 cu il 1914 cu ilErmeniler 45 5 Ermeniler 41 5 Ermeniler 41 6 Ermeniler 41 Muselmanlar 54 Muselmanlar 57 Muselmanlar 57 6 Muselmanlar 55 Umumi 368 110 nefer Umumi 415 722 nefer Umumi 453 681 nefer Umumi 582 621 nefer 1889 1914 cu iller erzinde Qarabag ehalisinin etnik dini terkibinin hesablanmasi ehalinin etnik dini mensubiyyetine gore 1867 ci ilde kecmis Qarabag xanligi torpaqlarinda yaradilmis Yelizavetpol Gence quberniyasinin dord qezasinda Susa Cebrayil Karyaginski Cavansir ve Zengezur qezalarinda heyata kecirilmisdir 1750 ci iller Zengezur Qarabag xanliginin terkibine daxil idi ve 1918 1920 ci illerde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin resmi senedlerine esasen Qarabagin terkib hissesi hesab olunurdu Muselmanlarin Qarabagdan sixisdirilmasi Rusiya imperiyasinin Irandaki sefiri Aleksandr Qriboyedovun Irandan ermenilerin bizim vilayetlerimize kocurulmesi haqqinda 1828 ci il tarixli resmi qeydinde deyilir Ermenilerin ekseriyyeti muselman mulkedarlarinin torpaqlarinda meskunlasdi Yerli sakinler ozleri sixliqla meskunlasiblar ve esasli sekilde naraziliq eden muselmanlari sixisdirirlar Bele ki 1820 ci illerin sonlarinda Irandan olan ermeni miqrantlarin meskunlasdirilmasi elece de Qafqazin diger bolgelerinden olan ermenilerin kocurulmesi ve eyni vaxtda muselmanlarin oz torpaqlarindan kocurulmesi yolu ile Qarabag ehalisinin etnik terkibinin suni sekilde deyisdirilmesine baslanildi Buna baxmayaraq 1867 ci ilde kecmis Qarabag xanliginin torpaqlarinda yaradilan Yelizavetpol Gence quberniyasinin dord qezasinda yarim esrden artiq muddetde mutleq ekseriyyeti turk olan muselmanlar bu hem de Zengezura aiddir Qarabag xanliginin kecmis veziri Mirze Camalin dediyine gore Naxcivanin Zengezur mahallari 1750 ci illerde onun terkibine daxil edilmisdi Etnik qruplarin sayi gosterilmese de 1876 ci ilde siyahiyaalmada ustunluk teskil eden xalq adi verildi Qarabag erazisinde movcud olan dord qezadaki 14 menteqeden 12 de ustunluk teskil eden xalq ilk novbede tatarlar dir yeni turkler Ve yalniz iki menteqede ermenilerdir Xankendi Susa qezasinda Qaraqlis Zengezur qezasinda Ustelik 1923 cu ilde Dagliq Qarabagin Ermeni Muxtar Vilayetinin yaradilmasi ucun esasa cevrilmis Susa qezasinda dord menteqenin ikisinde 1876 ci il siyahiyaalmasinda ermenilerden umumiyyetle behs edilmir Ermeni kockunler arasinda demoqrafik bum Ilk defe Qarabag ehalisinin etnik terkibinde askar deyisiklikler 1880 ci illerde bas verdi 1886 ci ilde Qafqaz Statistika Komitesi Yelizavetpol Gence quberniyasinin aile siyahilarinin bir sira melumatlarini derc etdi Bundan bele cixir ki kecmis Qarabag xanliginin erazisinde ermenilerin artiq ehalinin 58 ni teskil etdikleri Susa xanligi istisna olmaqla butun qezalarda tatarlar ustunluk teskil edir 1889 cu ilin statistik melumatlarina gore ise kecmis Qarabag xanliginin dord qezasindan yalniz Susa qezasinin erazisinde ermeniler ustunluyu saxlamislar halbuki 1886 ci ilden sonra ehalinin terkibinde onlarin sayi 58 den 54 5 e qeder azalmisdi Diger bir qezada Zengezur qezasinda ermeniler sakinlerin tam yarisini 49 4 teskil edirdi Qarabagin esas seheri Susada ise ermeniler artiq ehemiyyetli derecede ustunluk teskil edirdiler 60 Muselmanlar ise yalniz iki qezada Cebrayil 75 5 ve Cavansir 70 qezalarinda aciq askar coxluqda qalirdilar Umumilikde Qarabagda 54 5 muselmanlar yene de 45 5 ermenilere qarsi ustunluk teskil edirdiler Iran ve Turkiyeden gelen ermenilerin muselmanlari en yaxsi yerlerden sixisdirib cixarmasi ile yanasi hokumet onlar ucun daha elverisli sosial iqtisadi serait de yaradirdi Cunki dovlet muselmanlar ucun hec bir imtiyaz tetbiq etmemisdi Netice olaraq 1830 cu illerde kockun ermeniler xususi imtiyazlardan istifade edirdiler Bu dogum sayinin artmasina tesir gostermeye bilmezdi Bele ki 1880 ci ile qeder ermeni kockunleri arasinda kutlevi miqrasiyanin ve demoqrafik partlayisin neticeleri Qarabag ehalisinin etnik terkibinde koklu deyisikliklere sebeb oldu Buna elave olaraq kicik miqyasda da olsa ermeni kockunlerinin axini butun XIX esr boyu davam etdi Ermenilerin sayi ermenilerin dovri immiqrasiyasi ve onlarin tebii artimi neticesinde durmadan artirdi Bunun ucun Rusiyada yeni imperiyanin Cenubi Qafqaz vilayetlerinde elverisli serait var idi Meshur sovet serqsunasi 1928 ci ilin yayinda Dagliq Qarabaga etnoqrafik ekspedisiyasina rehberlik etmis Ilya Petrusevski ermenilerin Arakul kendinden Xocavend rayonu behs etmisdir Yasli adamlardan birinin dediyi kimi indiki Arakul kendlilerinin babalari Iran Qaradagindan Iranin simal qerbi yetmis il evvel yeni texminen 1850 ci illerin axirlarinda 1860 ci illerin evvellerinde gelibler Bu ermenilerin 1828 1830 cu illerdeki kutlevi miqrasiyasindan sonra da oz kendlerinin esasini qoymaqla onlarin butov icmalarla Qarabaga kocmelerinin davam etmesine subutdur adeten Iranda ve ya Turkiyede eyni erazide yasamis ermeniler Cenubi Qafqaza kocdukden sonra da birge meskunlasirdilar Rusiya imperiyasinin suqutuXIX esrin sonu XX esrin evvellerinde 1828 1830 cu illerde Iran ve Turkiye ermenilerinin kutlevi miqrasiyasinin sonradan da onlarin arasinda demoqrafik partlayisin tesiri nezere carpacaq derecede azalmaga basladi Kecmis Qarabag xanliginin erazisinde muselmanlarin ve ermenilerin nisbeti 1889 1914 cu illere qeder sonuncunun lehine deyismeyi dayandi Umumilikde Qarabag uzre ermenilerin nisbeti 45 5 den 1889 41 e qeder 1914 azaldi muselmanlarin nisbeti ise demek olar ki deyismedi ve 55 seviyyesinde qaldi Qarabagin ayri ayri rayonlari uzre etnik dinamika asagidaki kimi idi Susada ermenilerin nisbeti 60 den 1889 51 e qeder 1915 azaldi muselmanlarin nisbeti ise 40 den 44 e qeder yukseldi Susa qezasinda ermenilerin sayi 54 5 den 1889 53 e qeder 1914 azaldi Zengezur qezasinda ermenilerin sayi 49 den 1889 43 e 1914 qeder azaldi muselmanlarin sayi ise 50 den 56 e qeder artdi Cebrayil Karyagin ve Cavansir qezalarinda muselmanlar bu muddet erzinde coxluqlarini 65 75 seviyyesinde saxlayiblar Etnik nisbetin deyismesine tesiri olmusdur Ermenilerin bir hissesinin senaye ve iqtisadi cehetden yuksek inkisaf etmis Abserona ve Bakiya kocmesi 1905 ci ilde etnik toqqusmalardan sonra ermenilerin bir hissesinin Irevan quberniyasina kocmesi XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Qarabagda kend teserrufati heyvandarliq ve emal senayesinin inkisafina gore Qarabagin turk ehalisinin iqtisadi seraitinin yaxsilasdirilmasi neticesinde muselmanlar arasinda dogum sayinin artmasi Qarabagin iri yasayis menteqelerinde slavyan ehalinin artmasi Eger 1889 1914 cu illerin dinamikasi davam etseydi ve 1917 ci ilde Rusiya imperiyasinin suqutu ile kesilmeseydi sonraki bir nece onillikde Qarabag ehalisinin terkibinde ermenilerin sayi 35 30 e qeder azalmis olardi Ermenilerin say coxlugunun etnik temizleme yolu ile temin edilmesi Rusiya imperiyasinin suqutu tarixde ilk defe olaraq ermenilerle turkler arasinda uzunmuddetli ve tammiqyasli munaqiseye sebeb oldu 1918 ci ilden 1920 ci il aprelin axirina qeder Susa qezasindaki toqqusmalar gah sengimis gah da yeniden baslamis Zengezur qezasinda ise herbi emeliyyatlar 1921 ci ilin yayina qeder davam etmisdir 1918 ci ilde milliyyetci Dasnaksutyun Partiyasinin rehberliyi ile elan edilmis Ermenistan Respublikasi oz erazisini esasen muselmanlarin meskunlasdigi vilayetler hesabina genislendirmeye calisirdi Bunun ucun orada ermenilerin say coxlugun suni suretde temin etmek meqsedile muselman ehalinin qirilmasi ve qovulmasi siyaseti aparilmisdir Mehz o zaman Dasnaksutyun partiyasinin numayendeleri terefinden ilk defe olaraq Dagliq Qarabag termini tetbiq olundu Meqsed ermenilerin 50 ni teskil etdikleri Susa qezasini muselmanlarin 70 75 e catdigi Qarabagin qalan hissesinden suni sekilde ayirmaq idi 1918 1920 ci illerde dasnaklar Qarabagin Zengezur ve Susa qezalarinda feal etnik temizleme apariblar Dinc muselman ehali amansizcasina qetl edilir ve bir cox kendler yandirilir deye 1919 cu ilin dekabrinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumetinin bascisi Yusifbeyli Cenubi Qafqazda Qerb dovletlerinin komandanligina melumat gonderib 1920 ci ilin mart ayina qeder yalniz Zengezurda 40 a qeder muselman kendi mehv edilmis 60 000 muselman qacqin dusmusdu Qarabagin basqa rayonlarindan meselen Cavansir qezasindan da turk ehalisinin kutlevi kocu bas verirdi CEDVELLERIN MENBELERI Gurcustanin ve Qafqazin bezi diger vilayetlerinin Tesviri 19 07 1811 ile daxili isler naziri O P Kozodavlevaya teqdim olunmus qeyd Serqi Ermenistanin Rusiyaya birlesdirilmesi Senedler toplusu Cild I 1801 1813 Ermenistan SSR Elmler Akademiyasinin nesriyyati Irevan 1972 Seh 559 562 Hesablama 35 resmi senedde yer alan Qarabagin 614 kendinin koceri dusergeleri de daxil olmaqla ve orada yasayan ailelerin etnik melumatlarina esasen aparilmisdir 1823 cu ilde Gurcustanin Bas Qubernatoru Yermolovun emri ile heqiqi dovlet musaviri Moqilevin ve Polkovnik 2 ci Yermolov terefinden tertib edilmis Qarabag vilayetinin tesviri 1866 ci ilde Tiflisde Qafqaz canisinliyi Bas Idaresinin metbeesinde nesr olunmusdur Eyrienin Eyriere rehberliyi altinda fransiz dilinde tertib edilmis ve qravyuralar ile bezedilmis Asiya etrafinda menzereli seyahet Moskva 1840 Seh 25 1892 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1891 Sobe III seh 24 25 1907 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1906 II Elave 1897 ci il siyahiyaalinmasinin melumatlarina esasen Zaqafqaziya diyarinin ehalisinin dini etiqad ve ana dili uzre bolusdurulmesi seh 105 110 1907 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1906 1 yanvar 1905 ci il tarixine Yelizavetpol quberniyasinin yerli ehalisi Elavesi seh 234 237 1915 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1914 Statistika sobesi seh 230 233IstinadlarQ Kazaryan Ermenilerin 1828 ci ilde Irandan Ermeni vilayetine kocurulmesi Ermenistan SSR Elmler Akademiyasi 7 iyul 1957 ci il seh 71 S Qlinka Adderbidjan ermenilerinin Rusiya serhedlerine kocurulmesinin tesviri Moskva 183 Seh 87 ve 127 Serqi Ermenistanin Rusiyaya birlesdirilmesi Senedler toplusu Ermenistan SSR Elmler Akademiyasi Irevan 1972 c II 1814 1830 seh 497 ve 602 N Volkova XIX XX esrlerde Zaqafqaziyada etnik prosesler Qafqaz etnoqrafik mecmuesi IV Moskva 1969 Seh 6 A S Qriboyedov Iki cildde eserleri Moskva Pravda nesriyyati 1971 Cild II seh 339 340 Mirze Camal Cavansir Qarabagski Qarabag tarixi Qafqaz qezeti 1855 62 Tiflis Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasi terefinden yeniden nesr olunmusdur Baki 1959 1891 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1890 Zaqafqaziya mekani ve ehalisi haqqinda melumatlar elavesi seh 9 11 Qafqaz teqvimi Tiflis 1908 seh 81 82 1892 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1891 Zaqafqaziya mekani ve ehalisi haqqinda melumat elavesi seh 24 25 N Tavakalyan Serqi Ermenistanin Rusiyaya birlesdirilmesi ve onun mutereqqi ehemiyyeti Ermenistan SSR Elmler Akademiyasinin ictimai elmler bulleteni Irevan 1978 10 seh 13 I Petrusevski Dagliq Qarabag kendlilerinin xristianliqdan evvelki inanclari haqqinda Baki 1930 Seh 21 1892 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1891 Seh 24 25 1897 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1896 Sobe V seh 44 45 1907 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1906 III Elave 1897 ci il siyahiya almasinin melumatlarina esasen Zaqafqaziya diyarinin ehalisinin dini etiqad ve ana dili uzre bolusdurulmesi seh 105 110 1 yanvar 1905 ci il tarixine Yelizavetpol quberniyasinin yerli ehalisi Elavesi seh 234 237 1915 ci il ucun Qafqaz teqvimi Tiflis 1914 Statistika sobesi seh 230 233