Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Otuzillik müharibə 1618-1648 — Avropada ağalıq uğrunda: bir tərəfdən Papalığın, Almaniyanın katolik knyazlarının və Reç Pospolitanın dəstəklədiyi İspaniya və Avstriya Habsburqları ilə; o biri tərəfdən Fransa, İsveç, Danimarka, Birləşmiş Hollandiya respublikası, İngiltərə, Rusiya, Almaniyanın protestant knyazlarının qoşulduğu və Çexiya, Transilvaniya və İtaliyanın Habsburqlar əleyhinə hərəkatlarının da dəstəklədiyi koalisiya arasında müharibə.
| Otuzillik müharibə | |||
|---|---|---|---|
 İsveç kralı Qustav Adolf | |||
| Tarix | 1618-1648 | ||
| Yeri | Avropa(əsasən Almaniya) | ||
| Nəticəsi | Vestfaliya sülhü | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Otuzillik müharibənin səbəbləri
Otuzullik müharibə protestantlarla katoliklər arasında dini müharibə kimi başladı, amma sonra öz mahiyyətini dəyişdi. O Avropada yaranmaqda olan burjua münasibətlərindən təsirlənmişdi, Niderland inqilabı və İngiltərə burjua inqilabı ilə qarşılıqlı bağlı idi. Habsburqlar Avropa feodal irticasının dayağı idi. Onların Avropa üzərində ağalıq niyyətləri, avstriyalı habsburqların başçılıq etdiyi, əslində müstəqil olan, amma formal olaraq "Müqəddəs Roma imperiyasına"daxil olan protestant knyazların müqavimətinə rast gəldi. Alman knyazlıqları faktiki olaraq müstəqil idi. 1576-cı ildə taxta çıxmasından sonra Almaniyada protestantlara qarşı qovğalar başladı. Katoliklərin protestantlarla toqquşmaları əsnasında iki bir-birinə əksduran hərbi-siyasi qruplaşma yarandı: Pfalslı V Fridrixin başçılığı altında Protestant uniyası (1608) və hersoq başçılıq etdiyi Katolik liqası(1609). Almaniyanın daxili ziddiyətlərindən Avropa dövlətləri yararlandı. Öz sərhədlərində habsburqların təsirinin güclənməsini istəməyən, eyni zamanda ətraf ölkələrə təsirini artırmaq istəyən Fransa protestant uniyasını dəstəklədi. Şlezviq-Holşteyn alman əyalətlərinə malik olan Danimarka, Şimali Almaniya knyazlıqlarına da iddia edirdi. İsveç Baltik dənizini "öz daxili dənizinə" çevirmək istəyirdi. Hollandiya İspaniyanın və Avstriyanın zəifləməsini və keçmiş Hanza ticarət yollarında öz ağalığını artırmaq istəyirdi. İngiltərə Habsburqlara qarşı olsa da, onun əleyhdarlarının da şimal-qərbi Almaniyada və Şimal dənizində güclənməsini istəmirdi. İngiltərənin Avropadakı və Yaxın Şərqdəki, xüsusi ilə Osmanlı imperiyası ilə bağlı, maraqları Fransa maraqları ilə toqquşurdu. Osmanlılar bu müharibədə iştirak etməsələr də, vəziyyətdən istifadə edib Balkanlarda möhkəmlənmək fikrində idilər. Onlar xristian dünyasının forpostu sayılan Avstriyanın məğlubiyətində maraqlı idilər. Rus dövləti isə Reç Pospolita ilə müharibə apardığına görə onun zəifləməsində maraqlı idi.
Tərəflərin hərbi qüvvələri
Tərəflərin qüvvələri, təşkilati baxımdan briqada və alaylara bölünən, 25-50 minə çatan daimi muzdlu ordulardan ibarət idi. Gücləndirilmiş baxmayaraq, bu orduların intizamı və döyüş hazırlığı yüksək deyildi. Aralarında ən yaxşısı İsveç kralı II Qustav Adolfun yenidən cərgə taktikası əsasında təşkil etdiyi İsveç ordusu idi. Bu ordunun tərkibində güclü milli özək var idi - azad kəndlilər və şəhərlilər. Ordu yüngülləşdirilmiş toplarla və yüksək atış sürəti olan və kağız patronlarla doldurulan muşketlərlə silahlanmışdı.
İsveç ordusunda piyada alayların 2/3-si və 1/3-i (başqa ordularda 1/3 müşketyor və 2/3 pikinyor) ibarət idi. Odlu silahın gücündən daha dolğun yararlanmaq üçün, Qustav Adolf piyadaların və süvarilərin dərin düzülüşündən 3-6 sıra düzülüşünə keçdi. İsveç və başqa orduların səhra artilleriyası yüngül və ağır batareyalardan ibarət idi. İsveç ordusunda hər 1000 nəfərə 5-12 top düşürdü, başqa ordularda 4-5.
Müharibənin birinci, Çex, yaxud Pfals mərhələsi (1618-1624)
1617-18-ci illərdə Habsburqlar, monarxiyanın daxilində müəyyən dini və siyasi müstəqilliyini saxlamış Çexiyaya qarşı hucuma keçdilər. Bununla əlaqədar çexlərin qaldırdığı üsyan Ötuzillik müharibənin başlamasına gətirdi. Qraf Yindrjix Turnun başçılığı ilə çex qoşunları 1619-cu ilin iyununda Vyananı mühasirəyə aldılar. Lakin Çexiyanın ərazisinə və başçılığı ilə ispan və imperiya qüvvələrinin daxil olmasına görə, Turn Vyananın mühasirəsini qaldırmağa və Çexiyaya qayıtmağa məcbur oldu. 1619-cu ilin avqustunda çex seymi, Protestant uniyasının başçısı Pfalslı V Fridrixi Çexiyanın kralı seçdi. Lakin hərbi əməliyyatların genişləndirilməsi əvəzinə Protestant uniyası 1620-ci ilin yayında Katolik liqası ilə danışıqlara başladı. Bu arada Habsburqlar Katolik liqa ilə anlaşdılar və 1620-ci il sentyabrın əvvəlində qraf və Byukuanın ordularını Çexiyaya göndərdilər. 8 noyabr 1620-ci ildə onlar çex qoşunlarını darmadağın etdilər. Pfalslı V Fridrix qaçdı, üsyanın 27 rəhbəri Praqada edam edildilər, Çexiya isə tamamilə Habsburqların əlinə keçdi, katolik kilsəsi tamamilə bərpa edildi. 1621-1623-cü illərdə başçılığı ilə Katolik liqasının qoşunları Protestant uniyasının mərkəzi olan işğal etdilər.
Müharibənin ikinci, Danimarka mərhələsi (1625-1629)
Habsburq koalisiyasının mövqelərinin möhkəmlənməsi Danimarka, Hollandiya və İngiltərədə narahatlıq doğurdu. 1624-1625-ci ildə Fransanın dəstəyi ilə bu ölkələr Habsburqların əleyhinə hərbi ittifaq bağladılar. İngiltərə və Niderlanddan subsidiyalar alan Danimarka, ittifaqın aləti oldu. Onun Baltik dənizinin cənub sahillərini işğal etmək kimi niyyəti vardı. başçılığı ilə Danimarka və protestant qoşunları Şimali Almaniyaya soxuldular və əvvəlcə uğur əldə etdilər. Lakin 1625-ci ildə İspan Niderlandının yardımı ilə imperator II Ferdinand, qraf başçılığı ilə öz 40-50 minlik muzdlu ordusunu yaradır. 1625-ci ildə Tillinin Katolik liqasının və Vallenştaynın orduları Şimali Almaniyada hucum əməliyyatlarına başladılar. Habsburqlar imperiyasında (Yuxarı Avstriyada, Çexiyada və başqa yerlərdə) 1626-cı ildə kütləvi kəndli çıxışları baş versə də, Vallenştaynın ordusu 1626-cı il aprelin 25-də Dessauda Protestant uniyasının qoşunlarına, Tillinin ordusu isə avqustun 27-də kral danimarkalı ordusuna qalib gələ bildilər. Danimarka ordusu Yutlandiya yarımadasına, Mansfeld isə Transilvaniyaya çəkildilər. 1627-1628-ci illərdə Vallenştayn ordusu bütün Şimali Almaniyanı işğal etdi və Yutlandiya yarımadasına soxuldu. Lakin onun irəliləməsi, Avropa ölkələrinin müqavimətinə rast gəldi, Fransa xüsusi ilə imperatora qəti etirazını bildirdi. Məğlub olmuş Danimarka, status-kvonun bərpası və Almaniyanın işlərinə müdaxilədən imtina etməsi şərtləri ilə, 12 may 1629-cu ildə razılaşdı. Lakin bu sülh nisbi idi. Vallenştaynın və Tillinin muzdluları protestant knyazlıqlarının əhalisini yağmalayırdılar. Vallenştayn Pomeraniyada əsasən İsveçlə dəniz müharibəsi üçün donanmasını hazırlamağa başladı. 1628-ci ildən hərbi əməliyyatlar Şimali İtaliya dövlətlərinə yayıldı. Burada başlıca olaraq ispan və avstriyalı Habsburqlarla Fransa arasında uğrunda mübarizə gedirdi. 1629-cu ildə İngiltərə, Fransa və Hollandiyanın vasitəçiliyi ilə İsveçlə Reç Pospolita arasında, 1617-ci ildə başlayan dayandıran və İsveçin hərbi qüvvəsini Habsburqlara qarşı yönəltməyə imkan verən, bağlandı.
Müharibənin üçüncü, İsveç mərhələsi (1630-1635)
1630-ci ildə katolik düşərgədəki ziddiyətlərə görə Albrext fon Vallenştaynın əvəzinə imperiya ordusunun komandanı Tilli olur. 26 iyun 1630-cu ildə Qustav Adolfun 16,5 minlik ordusu Pomeraniyada yerə enir. 39 minlik imperiya ordusunun və 30 minlik Katolik liqasının ordusunun səpələnmiş halda olmasından istifadə edən isveçlilər Pomeraniyanın paytaxtı , 1631-ci ilin əvvəlində isə bütün Pomeraniyanı işğal edirlər. Bu şəraitdə Qustav Adolf, Fransanın və Rusiyanın diplomatik və maddi yardımından yararlanaraq, öz ordusunu artırmaq və Şimali Almaniyada mövqelərini möhkəmləndirmək üçün vaxt udmağa çalışır. 1631-ci ilin sentyabrənda o Brandenburq və Saksoniya protestant kurfürstlükləri ilə, İsveç üçün əlverişli sazişlər bağlayıraq və isveçli ordusunun sayını 39 minə çatdıraraq, Tillinin 36 minlik ordusuna qarşı fəal əməliyyatlara başlayır. 17 sentyabr 1631-ci ildə Leypsiq yaxınlığında isveçlilər , Qərbi Avropada ilk dəfə xətt taktikasını tətbiq edərək, Tillinin ordusunu sarsıdıcı məğlubiyətə uğradırlar. İsveçlilərin bu qələbəsi, onları xilaskar hesab edən protestant əhalisinin habsburq-əleyhinə köklnəməsinə təkan verir. Lakin isveçlilərin əsl niyətlərini anlayan kəndlilər onlara narazılıqlarını bildirməyə başlayırlar. Bu isveçlilərin Cənub-Qərbi Almaniyada hərəkətlərini çətinləşdirir. Buna baxmayaraq 15 sentyabr 1632-ci ildə Avstriya civarında, Lex çayında isveçli ordusu Tillinin ordusunu darmadağın edir, Tilli öldürülür. Auqsburq və Münheni alan isveçlilər Habsburqların bilavasitə Avstriya torpaqlarına təhlükə törədirlər. II Ferdinand, imperiya baş komandanlığına Vallenştaynı qaytararaq, ona müharibəni aparmaq üçün tam azadlıq verir. Yeni imperiya ordusunu yaradaraq, Vallenştayn onu Saksoniyaya göndərir və isveçliləri geri çəkilməyə məcbur edir. 16 noyabr 1632-ci ildə isveçli qoşunları Vallenştaynın ordusuna qalib gəlirlər, amma II Qustav Adolfun ölümü onlara qələbəni gerçəkləşdirməyə imkan vermir. Vallenştayn öz qoşunlarını Çexiyaya aparır. 1632-ci ilin sentyabrında Rusiya Reç Pospolitaya ki, bu da isveçlilərin Vallenştaynın yeni ordusuna qarşı müharibəsini asanlaşdırır. Lakin Qustav Adolfun ölümündən sonra, vəd olunan yardımı ala bilməyən Rusiya Reç Pospolita ilə 1634-cüildə bağlayır. 6 sentyabr isveç ordusunun məğlubiyətə uğraması nəticəsində, Saksoniya və Brandenburq kurfürstləri və Almaniyanın başqa protestant knyazları isveçlilərlə ittifaqdan imtina edirlər və 1635-ci ildə Habsburqlarla bağlayırlar. Habsburq - əleyhinə koalisiyanın vəziyəti pisləşir.
Müharibənin dördüncü, Fransa-İsveç mərhələsi (1635-1648)
Habsburqların daha da güclənməsinə imkan verməmək üçün, 1635-ci ildə Fransa İsveçlə Sen-Jermendə anlaşdı və Otuzillik müharibəsinə açıq qoşuldu. İsveç Reç Pospolita ilə 1635-ci ildə Ştumsdorf sazişini bağlayaraq, bütün qüvvələrini Almaniyada cəmləşdirdi. Tezliklə Habsburqlara qarşı Hollandiya, Mantuya, Savoyya və Venesiya qoşuldu. Habsburqlar əleyhinə koalisiyaya Fransa başçılıq edirdi. Onun qoşunları Almaniyada, İtaliyada, İspan Niderlandında və Pireneylərdə hərbi əməliyyatlar aparırdı. Ancaq rəqiblərin orduları həlledici vuruşa girişməyərək bir-birinin kommunikasiyalarına və arxalarına zərbələr endirərək yormağa çalışırdılar. Müharibə üzücü və tükədici səciyyə daşımağa başladı. Müharibədən ən çox tərəflərin əskərləri tərəfindən yağmalanan dinc əhali əziyət çəkirdi. Xüsusi ilə bu işdə fransız ordusu seçilirdi. Kəndlilər meşələrə qaçırdılar və işğalçılara qarşı vuruşan partizan dəstələri yaradırdılar. Ancaq Habsburqların qoşunları dalbadal məğlub olurdular. 2 noyabr 1642-ci ildə Breytenfeld yanında yeni vuruşmada isveçlilər imperiya qoşunlarını məğlub etdilər və Leypsiqi aldılar. 19 may 1643-cü ildə şahzadə Kondenin fransız qoşunları ispanları məğlub etdilər. Marşall Türenin fransız ordusu və Kondenin qoşunları ilə birlikdə qələbə çaldılar. 6-7 mart 1645-ci ildə isveçlilər böyük qələbə qazandılar, Türennin ordusu ilə brlikdə isə 1648-ci ildə qələbə çaldılar.
Vestfaliya sülhü
Habsburq - əleyhinə koalisiyanın qoşunları birbaşa Vyanaya təhlükə törətdikdə isə Habsburqlar sülh istədilər. İngilis burjua inqilabının miqyasından və Fransada başlanan mütləqiyət əleyhinə - Fronda - hərəkatının genişlənməsindən narahat olan Fransa, 1648-ci ildə Vestfaliya sülhünü imzaladı. Tərəflərin müharibəyə son vermək qərarına kəndlilərin genişlənən partizan hərəkatı təsir etdi. Otuzillik müharibədə məğlubiyətləri Habsburqların "dünya imperiyası" yaratmaq planlarına son qoydu. Avropada siyasi heqemoniya onlardan Fransaya keçdi. İsveç Baltik dənizində öz mövqeyini möhkəmləndirdi. İlk burjua respublika Hollandiya beynəlxalq aləmdə tanındı. Almaniya üçün bu müharibənin nəticələri: siyasi pərakəndəliyin güclənməsi və möhkəmlənməsi, kəndlilərin təhkim olunmasının davam etməsi.
Hərbi işin inkişafı
Otuzillik müharibə Avropada daimi muzdlu orduların inkişafına güclü təkan verdi. Komplektləşdirmədə tədricən könüllülükdən icbariliyə, bunun nəticəsində (cəza) intizamına keçid başladı. Otuzillik müharibədə xətt taktikası birdəfəlik qəbul edildi, bu hərbi sənətin inkişafında tərəqqi idi. Müharibədə qoşunların təchizatı, və kontribusiya sistemindən, xüsusi ilə yaradılan anbar və saxlanclar vasitəsilə mərkəzləşdirilmiş təminat və təchizat sisteminə keçid başlandı. Bu muzdlu orduların döyüş əməliyyatlarının üsullarına təsir göstərdi. Düşmənin bazaları ilə əlaqəsini kəsmək məqsədi ilə edilən , döyüş sənhəsində uğur qazanmağın əsas vasitələrindən oldu. Otuzillik müharibədə məşhurlaşan isveçli II Qustav Adolf və fransız Türenn daimi muzdlu qoşunların sonrakı inkişafı işinə və hərbi nəzəriyənin inkişafına böyük töhfə verdilər.
Mənbə
- Советская военная энциклопедия Москва 1980 Военное издательство министерства обороны СССР T.8 səh. 109-111
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Otuzillik muharibe 1618 1648 Avropada agaliq ugrunda bir terefden Papaligin Almaniyanin katolik knyazlarinin ve Rec Pospolitanin desteklediyi Ispaniya ve Avstriya Habsburqlari ile o biri terefden Fransa Isvec Danimarka Birlesmis Hollandiya respublikasi Ingiltere Rusiya Almaniyanin protestant knyazlarinin qosuldugu ve Cexiya Transilvaniya ve Italiyanin Habsburqlar eleyhine herekatlarinin da desteklediyi koalisiya arasinda muharibe Otuzillik muharibeIsvec krali Qustav AdolfTarix 1618 1648Yeri Avropa esasen Almaniya Neticesi Vestfaliya sulhuMunaqise tereflerive onun muttefiqleri Isvec Bohemiya kralligi Danimarka Norvec Yeddi Birlesmis Eyalet Respublikasi Fransa kralligi Saksoniya Ingiltere kralligi Venesiya Respublikasi Osmanli imperiyasi ve onun muttefiqleri Muqeddes Roma imperiyasi Rec Pospolita Avstriya Bavariya Ispaniya imperiyasi Portuqaliya imperiyasiKomandan lar Kardinal Riselye II FerdinandTereflerin quvvesiumumi 400 000 Isvec 75 000 muzdlularsiz Niderland 50 000 Protestant uniyasi 100 000 Fransa 150 000 umumi 500 000 Ispaniya 300 000 Muqeddes Roma imperiyasi 200 000Itkiler300 000 yaxin olu ve yarali Almaniya mulki ehalisinin itkileri 6 000 000 cox 400 000 olu Vikianbarda elaqeli mediafayllarOtuzillik muharibenin sebebleriOtuzullik muharibe protestantlarla katolikler arasinda dini muharibe kimi basladi amma sonra oz mahiyyetini deyisdi O Avropada yaranmaqda olan burjua munasibetlerinden tesirlenmisdi Niderland inqilabi ve Ingiltere burjua inqilabi ile qarsiliqli bagli idi Habsburqlar Avropa feodal irticasinin dayagi idi Onlarin Avropa uzerinde agaliq niyyetleri avstriyali habsburqlarin basciliq etdiyi eslinde musteqil olan amma formal olaraq Muqeddes Roma imperiyasina daxil olan protestant knyazlarin muqavimetine rast geldi Alman knyazliqlari faktiki olaraq musteqil idi 1576 ci ilde taxta cixmasindan sonra Almaniyada protestantlara qarsi qovgalar basladi Katoliklerin protestantlarla toqqusmalari esnasinda iki bir birine eksduran herbi siyasi qruplasma yarandi Pfalsli V Fridrixin basciligi altinda Protestant uniyasi 1608 ve hersoq basciliq etdiyi Katolik liqasi 1609 Almaniyanin daxili ziddiyetlerinden Avropa dovletleri yararlandi Oz serhedlerinde habsburqlarin tesirinin guclenmesini istemeyen eyni zamanda etraf olkelere tesirini artirmaq isteyen Fransa protestant uniyasini destekledi Slezviq Holsteyn alman eyaletlerine malik olan Danimarka Simali Almaniya knyazliqlarina da iddia edirdi Isvec Baltik denizini oz daxili denizine cevirmek isteyirdi Hollandiya Ispaniyanin ve Avstriyanin zeiflemesini ve kecmis Hanza ticaret yollarinda oz agaligini artirmaq isteyirdi Ingiltere Habsburqlara qarsi olsa da onun eleyhdarlarinin da simal qerbi Almaniyada ve Simal denizinde guclenmesini istemirdi Ingilterenin Avropadaki ve Yaxin Serqdeki xususi ile Osmanli imperiyasi ile bagli maraqlari Fransa maraqlari ile toqqusurdu Osmanlilar bu muharibede istirak etmeseler de veziyyetden istifade edib Balkanlarda mohkemlenmek fikrinde idiler Onlar xristian dunyasinin forpostu sayilan Avstriyanin meglubiyetinde maraqli idiler Rus dovleti ise Rec Pospolita ile muharibe apardigina gore onun zeiflemesinde maraqli idi Tereflerin herbi quvveleriTereflerin quvveleri teskilati baximdan briqada ve alaylara bolunen 25 50 mine catan daimi muzdlu ordulardan ibaret idi Guclendirilmis baxmayaraq bu ordularin intizami ve doyus hazirligi yuksek deyildi Aralarinda en yaxsisi Isvec krali II Qustav Adolfun yeniden cerge taktikasi esasinda teskil etdiyi Isvec ordusu idi Bu ordunun terkibinde guclu milli ozek var idi azad kendliler ve seherliler Ordu yungullesdirilmis toplarla ve yuksek atis sureti olan ve kagiz patronlarla doldurulan musketlerle silahlanmisdi Isvec ordusunda piyada alaylarin 2 3 si ve 1 3 i basqa ordularda 1 3 musketyor ve 2 3 pikinyor ibaret idi Odlu silahin gucunden daha dolgun yararlanmaq ucun Qustav Adolf piyadalarin ve suvarilerin derin duzulusunden 3 6 sira duzulusune kecdi Isvec ve basqa ordularin sehra artilleriyasi yungul ve agir batareyalardan ibaret idi Isvec ordusunda her 1000 nefere 5 12 top dusurdu basqa ordularda 4 5 Muharibenin birinci Cex yaxud Pfals merhelesi 1618 1624 1617 18 ci illerde Habsburqlar monarxiyanin daxilinde mueyyen dini ve siyasi musteqilliyini saxlamis Cexiyaya qarsi hucuma kecdiler Bununla elaqedar cexlerin qaldirdigi usyan Otuzillik muharibenin baslamasina getirdi Qraf Yindrjix Turnun basciligi ile cex qosunlari 1619 cu ilin iyununda Vyanani muhasireye aldilar Lakin Cexiyanin erazisine ve basciligi ile ispan ve imperiya quvvelerinin daxil olmasina gore Turn Vyananin muhasiresini qaldirmaga ve Cexiyaya qayitmaga mecbur oldu 1619 cu ilin avqustunda cex seymi Protestant uniyasinin bascisi Pfalsli V Fridrixi Cexiyanin krali secdi Lakin herbi emeliyyatlarin genislendirilmesi evezine Protestant uniyasi 1620 ci ilin yayinda Katolik liqasi ile danisiqlara basladi Bu arada Habsburqlar Katolik liqa ile anlasdilar ve 1620 ci il sentyabrin evvelinde qraf ve Byukuanin ordularini Cexiyaya gonderdiler 8 noyabr 1620 ci ilde onlar cex qosunlarini darmadagin etdiler Pfalsli V Fridrix qacdi usyanin 27 rehberi Praqada edam edildiler Cexiya ise tamamile Habsburqlarin eline kecdi katolik kilsesi tamamile berpa edildi 1621 1623 cu illerde basciligi ile Katolik liqasinin qosunlari Protestant uniyasinin merkezi olan isgal etdiler Muharibenin ikinci Danimarka merhelesi 1625 1629 Otuzillik muharibe Habsburq koalisiyasinin movqelerinin mohkemlenmesi Danimarka Hollandiya ve Ingilterede narahatliq dogurdu 1624 1625 ci ilde Fransanin desteyi ile bu olkeler Habsburqlarin eleyhine herbi ittifaq bagladilar Ingiltere ve Niderlanddan subsidiyalar alan Danimarka ittifaqin aleti oldu Onun Baltik denizinin cenub sahillerini isgal etmek kimi niyyeti vardi basciligi ile Danimarka ve protestant qosunlari Simali Almaniyaya soxuldular ve evvelce ugur elde etdiler Lakin 1625 ci ilde Ispan Niderlandinin yardimi ile imperator II Ferdinand qraf basciligi ile oz 40 50 minlik muzdlu ordusunu yaradir 1625 ci ilde Tillinin Katolik liqasinin ve Vallenstaynin ordulari Simali Almaniyada hucum emeliyyatlarina basladilar Habsburqlar imperiyasinda Yuxari Avstriyada Cexiyada ve basqa yerlerde 1626 ci ilde kutlevi kendli cixislari bas verse de Vallenstaynin ordusu 1626 ci il aprelin 25 de Dessauda Protestant uniyasinin qosunlarina Tillinin ordusu ise avqustun 27 de kral danimarkali ordusuna qalib gele bildiler Danimarka ordusu Yutlandiya yarimadasina Mansfeld ise Transilvaniyaya cekildiler 1627 1628 ci illerde Vallenstayn ordusu butun Simali Almaniyani isgal etdi ve Yutlandiya yarimadasina soxuldu Lakin onun irelilemesi Avropa olkelerinin muqavimetine rast geldi Fransa xususi ile imperatora qeti etirazini bildirdi Meglub olmus Danimarka status kvonun berpasi ve Almaniyanin islerine mudaxileden imtina etmesi sertleri ile 12 may 1629 cu ilde razilasdi Lakin bu sulh nisbi idi Vallenstaynin ve Tillinin muzdlulari protestant knyazliqlarinin ehalisini yagmalayirdilar Vallenstayn Pomeraniyada esasen Isvecle deniz muharibesi ucun donanmasini hazirlamaga basladi 1628 ci ilden herbi emeliyyatlar Simali Italiya dovletlerine yayildi Burada baslica olaraq ispan ve avstriyali Habsburqlarla Fransa arasinda ugrunda mubarize gedirdi 1629 cu ilde Ingiltere Fransa ve Hollandiyanin vasiteciliyi ile Isvecle Rec Pospolita arasinda 1617 ci ilde baslayan dayandiran ve Isvecin herbi quvvesini Habsburqlara qarsi yoneltmeye imkan veren baglandi Muharibenin ucuncu Isvec merhelesi 1630 1635 1630 ci ilde katolik dusergedeki ziddiyetlere gore Albrext fon Vallenstaynin evezine imperiya ordusunun komandani Tilli olur 26 iyun 1630 cu ilde Qustav Adolfun 16 5 minlik ordusu Pomeraniyada yere enir 39 minlik imperiya ordusunun ve 30 minlik Katolik liqasinin ordusunun sepelenmis halda olmasindan istifade eden isvecliler Pomeraniyanin paytaxti 1631 ci ilin evvelinde ise butun Pomeraniyani isgal edirler Bu seraitde Qustav Adolf Fransanin ve Rusiyanin diplomatik ve maddi yardimindan yararlanaraq oz ordusunu artirmaq ve Simali Almaniyada movqelerini mohkemlendirmek ucun vaxt udmaga calisir 1631 ci ilin sentyabrenda o Brandenburq ve Saksoniya protestant kurfurstlukleri ile Isvec ucun elverisli sazisler baglayiraq ve isvecli ordusunun sayini 39 mine catdiraraq Tillinin 36 minlik ordusuna qarsi feal emeliyyatlara baslayir 17 sentyabr 1631 ci ilde Leypsiq yaxinliginda isvecliler Qerbi Avropada ilk defe xett taktikasini tetbiq ederek Tillinin ordusunu sarsidici meglubiyete ugradirlar Isveclilerin bu qelebesi onlari xilaskar hesab eden protestant ehalisinin habsburq eleyhine koklnemesine tekan verir Lakin isveclilerin esl niyetlerini anlayan kendliler onlara naraziliqlarini bildirmeye baslayirlar Bu isveclilerin Cenub Qerbi Almaniyada hereketlerini cetinlesdirir Buna baxmayaraq 15 sentyabr 1632 ci ilde Avstriya civarinda Lex cayinda isvecli ordusu Tillinin ordusunu darmadagin edir Tilli oldurulur Auqsburq ve Munheni alan isvecliler Habsburqlarin bilavasite Avstriya torpaqlarina tehluke toredirler II Ferdinand imperiya bas komandanligina Vallenstayni qaytararaq ona muharibeni aparmaq ucun tam azadliq verir Yeni imperiya ordusunu yaradaraq Vallenstayn onu Saksoniyaya gonderir ve isveclileri geri cekilmeye mecbur edir 16 noyabr 1632 ci ilde isvecli qosunlari Vallenstaynin ordusuna qalib gelirler amma II Qustav Adolfun olumu onlara qelebeni gerceklesdirmeye imkan vermir Vallenstayn oz qosunlarini Cexiyaya aparir 1632 ci ilin sentyabrinda Rusiya Rec Pospolitaya ki bu da isveclilerin Vallenstaynin yeni ordusuna qarsi muharibesini asanlasdirir Lakin Qustav Adolfun olumunden sonra ved olunan yardimi ala bilmeyen Rusiya Rec Pospolita ile 1634 cuilde baglayir 6 sentyabr isvec ordusunun meglubiyete ugramasi neticesinde Saksoniya ve Brandenburq kurfurstleri ve Almaniyanin basqa protestant knyazlari isveclilerle ittifaqdan imtina edirler ve 1635 ci ilde Habsburqlarla baglayirlar Habsburq eleyhine koalisiyanin veziyeti pislesir Muharibenin dorduncu Fransa Isvec merhelesi 1635 1648 Habsburqlarin daha da guclenmesine imkan vermemek ucun 1635 ci ilde Fransa Isvecle Sen Jermende anlasdi ve Otuzillik muharibesine aciq qosuldu Isvec Rec Pospolita ile 1635 ci ilde Stumsdorf sazisini baglayaraq butun quvvelerini Almaniyada cemlesdirdi Tezlikle Habsburqlara qarsi Hollandiya Mantuya Savoyya ve Venesiya qosuldu Habsburqlar eleyhine koalisiyaya Fransa basciliq edirdi Onun qosunlari Almaniyada Italiyada Ispan Niderlandinda ve Pireneylerde herbi emeliyyatlar aparirdi Ancaq reqiblerin ordulari helledici vurusa girismeyerek bir birinin kommunikasiyalarina ve arxalarina zerbeler endirerek yormaga calisirdilar Muharibe uzucu ve tukedici seciyye dasimaga basladi Muharibeden en cox tereflerin eskerleri terefinden yagmalanan dinc ehali eziyet cekirdi Xususi ile bu isde fransiz ordusu secilirdi Kendliler meselere qacirdilar ve isgalcilara qarsi vurusan partizan desteleri yaradirdilar Ancaq Habsburqlarin qosunlari dalbadal meglub olurdular 2 noyabr 1642 ci ilde Breytenfeld yaninda yeni vurusmada isvecliler imperiya qosunlarini meglub etdiler ve Leypsiqi aldilar 19 may 1643 cu ilde sahzade Kondenin fransiz qosunlari ispanlari meglub etdiler Marsall Turenin fransiz ordusu ve Kondenin qosunlari ile birlikde qelebe caldilar 6 7 mart 1645 ci ilde isvecliler boyuk qelebe qazandilar Turennin ordusu ile brlikde ise 1648 ci ilde qelebe caldilar Vestfaliya sulhuHabsburq eleyhine koalisiyanin qosunlari birbasa Vyanaya tehluke toretdikde ise Habsburqlar sulh istediler Ingilis burjua inqilabinin miqyasindan ve Fransada baslanan mutleqiyet eleyhine Fronda herekatinin genislenmesinden narahat olan Fransa 1648 ci ilde Vestfaliya sulhunu imzaladi Tereflerin muharibeye son vermek qerarina kendlilerin genislenen partizan herekati tesir etdi Otuzillik muharibede meglubiyetleri Habsburqlarin dunya imperiyasi yaratmaq planlarina son qoydu Avropada siyasi heqemoniya onlardan Fransaya kecdi Isvec Baltik denizinde oz movqeyini mohkemlendirdi Ilk burjua respublika Hollandiya beynelxalq alemde tanindi Almaniya ucun bu muharibenin neticeleri siyasi perakendeliyin guclenmesi ve mohkemlenmesi kendlilerin tehkim olunmasinin davam etmesi Herbi isin inkisafiOtuzillik muharibe Avropada daimi muzdlu ordularin inkisafina guclu tekan verdi Komplektlesdirmede tedricen konullulukden icbariliye bunun neticesinde ceza intizamina kecid basladi Otuzillik muharibede xett taktikasi birdefelik qebul edildi bu herbi senetin inkisafinda tereqqi idi Muharibede qosunlarin techizati ve kontribusiya sisteminden xususi ile yaradilan anbar ve saxlanclar vasitesile merkezlesdirilmis teminat ve techizat sistemine kecid baslandi Bu muzdlu ordularin doyus emeliyyatlarinin usullarina tesir gosterdi Dusmenin bazalari ile elaqesini kesmek meqsedi ile edilen doyus senhesinde ugur qazanmagin esas vasitelerinden oldu Otuzillik muharibede meshurlasan isvecli II Qustav Adolf ve fransiz Turenn daimi muzdlu qosunlarin sonraki inkisafi isine ve herbi nezeriyenin inkisafina boyuk tohfe verdiler MenbeSovetskaya voennaya enciklopediya Moskva 1980 Voennoe izdatelstvo ministerstva oborony SSSR T 8 seh 109 111