Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qımız və ya kumıs (rus. кумыс) — madyan südünün fermentasiya edilməsi ilə əldə edilən ənənəvi içki. Qırğızlar, başqırdlar, qazaxlar, monqollar, yakutlar və özbəklər arasında bu gün də əhəmiyyətli bir içkidir. Qımız həmçinin Baltik macarları tərəfindən istifadə edilərdi.. Türklərdən və türklərin hakimiyyəti altında olan millətlərdən başqa dünyanın heç bir yerində qımızdan içki kimi istifadə olunmamışdır. Məhz buna görə də V. Eberxardt yazırdı ki, "qımız içilən sahələrdə türklər yaşamışlar".
Tarixi
Qımız dünyanın ən qədim içki növlərindən biridir. Onun ilk dəfə harada və kim tərəfindən düzəldilməsi barədə məlumat yoxdur, lakin alimlər belə hesab edir ki, qımız atın əhilləşdirilməsi ilə birlikdə meydana çıxmışdır. Qımız barədə yazılı məlumatlara qədim Çin və qədim yunan mənbələrində rast gəlinir. Çin mənbələrində türklərin heyvandarlıqla məşğul olduğu, bəslədikləri heyvanların ətini yediklərini, südündən qımız düzəltdikləri qeyd olunur. Herodot, Hippokrat skiflər haqqında yazırdı ki, onlar madyan südündən hazırladıqları içkini içirlər. Bu içkinin hazırlanma qaydasını sirr saxlamaq üçün onu hazırlayan qulları kor edirlər. İtaliyalı səyyah Marko Polo öz qeydlərində türklərin qımız içdiklərini bildirirdi.
Hazırlanma qaydası və növləri
Qımız madyan südünün turşudulması yolu ilə əldə edilir. Bunun üçün mayadan istifadə olunur. Maya kimi ya qımızdan, ya da pendir mayasından istifadə olunur. Əvvəlcə maya at dərisindən hazırlanmış tuluğa və ya palıd çəlləyinə tökülür. Üzərinə təzə sağılmış madyan südü əlavə edilərək bişkek adlanan ağacla yarım saat qarışdırılır. Əməliyyat bitdikdən sonra 3–4 saat fasilə edilir. Fasilədən sonra tuluğa təzə sağılmış süd əlavə edilərək qarışdırılır və 7–8 saat fasilə edilir. Fasilədən sonra yenidən təzə sağılmış madyan südü əlavə edilir və qarışdırılır. Bundan sonra bütün gecəni fasilə verilir. Səhər qımız hazır olur. Bu qımızdan bir qədər maya üçün götürüldükdən sonra yenidən təzə süd əlavə edilərək qarışdırılır. Proses 3 gün davam edir. 3 gündən sonra sərt qımız əmələ gəlir. Qımız 3 əsas növə bölünür:
- Sağmal qımız
- Ərək qımız
- Qara qımız
1 günlük qımız sağmal qımız adlanır. 2 və 3 günlük qımız isə müvafiq olaraq ərək və qara qımız adlanır. Son zamanlarda isə qımız sənaye üsulu ilə hazırlanmaqdadır. Sənaye üsulu ilə əsasən iri şəhərlərdə istehsal edilir.
Tərkibi və müalicəvi xüsusiyyətləri
Hələ qədim zamanlardan qımız bir çox xəstəliklərlə mübarizədə istifadə olunurdu. Sonralar araşdırmalar nəticəsində qımızın faydaları elmi dəlillərlə sübut edildi. 1858-ci ildə ilk dəfə qımızla müalicə edən sanatoriya Samarada fəaliyyətə başladı. Hazırda qımızla müalicə mərkəz və sanatoriyaları Rusiyada, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Almaniyada, ABŞ-da fəaliyyət göstərir. Qımız zülallarla, habelə a vitamini, b vitamini, c vitamini və s. vitaminlərlə zəngindir. Həmçinin qımız həzm sistemini yaxşılaşdırır, bağırsaq çöpləri ilə mübarizədə faydalı təsir göstərir. Sidikqovucu xüsusiyyətə malik olan qımız həmçinin sinir sisteminin yaxşılaşmasında, yuxusuzluqla mübarizədə faydalıdır. Qımızın ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri vərəmlə mübarizədə istifadə olunmasıdır.
Folklorda
Qımız çoxəsrlik qədim bir içkidir. Zamanla qımız xalq dastanlarında, atalar sözlərində öz yerini almış, qımız mədəniyyəti formalaşmışdır. Qazi Universitetinin professoru İlhami Durmuş özünün qımızla bağlı araşdırmasında qeyd edir ki, hələ Atilla sarayında özünəməxsus qımıziçmə ənənəsi formalaşmışdır. Burada mənsəblərinə görə hökmdarın sağ və solunda əyləşər, əvvəlcə hökmdar, sonra isə əyanlar qımız içərdilər. Qımızı müxtəlif bayramlarda, rəsmi ziyafətlərdə, toylarda içərdilər. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Dirsə xanın oğlunun toyu təsvir edildikdə qımız içildiyinə dair işarələr edilir. "Manas" dastanında ölüm yatağında ikən Xan Köketey xalqına elədiyi vəsiyyətdə: "Elim, günüm. Gözlərim yumulanda gövdəmi qımızla yuyun" – deyir. Qazax adət-ənənəsinə görə qımız içiləcək qablar əvvəlcədən yaxşıca təmizlənir. Evin xanımı bu qablara qımız süzdükdən sonra evin kişisi və ya ailə ağsaqqalı qımızı qonaqlara təqdim edir. Qımız otağa daxil olduqda içkiyə hörmət əlaməti olaraq hər kəs susar. Hər il may ayında Mərkəzi Asiya ölkələrində qımız bayramı təşkil edilir.
Şəkil
-
![image]()
Monqol ayrağı -
![image]()
Qırğızıstanda madyandan süd sağma
İstinadlar
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti (az.). Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2013. səh. 409-cu səhifə. ISBN .
qımız
- Zeder, Melinda A. ed. Documenting Domestication: New Genetic and Archaeological Paradigms. University of California Press. 2006. .264. ISBN . ([[:Category:|link]])[[Category:]]
- 2005–2011 Food and Culture Resources. | http://www.food-links.com/countries/hungary/foods-commonly-used-hungary.php 2012-03-26 at the Wayback Machine
Ədəbiyyat
- "Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası", II cild. Bakı,2004.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
![image]()
Vikianbarda Qımız ilə əlaqəli mediafayllar var.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qimiz ve ya kumis rus kumys madyan sudunun fermentasiya edilmesi ile elde edilen enenevi icki Qirgizlar basqirdlar qazaxlar monqollar yakutlar ve ozbekler arasinda bu gun de ehemiyyetli bir ickidir Qimiz hemcinin Baltik macarlari terefinden istifade edilerdi Turklerden ve turklerin hakimiyyeti altinda olan milletlerden basqa dunyanin hec bir yerinde qimizdan icki kimi istifade olunmamisdir Mehz buna gore de V Eberxardt yazirdi ki qimiz icilen sahelerde turkler yasamislar KumisTarixiQimiz dunyanin en qedim icki novlerinden biridir Onun ilk defe harada ve kim terefinden duzeldilmesi barede melumat yoxdur lakin alimler bele hesab edir ki qimiz atin ehillesdirilmesi ile birlikde meydana cixmisdir Qimiz barede yazili melumatlara qedim Cin ve qedim yunan menbelerinde rast gelinir Cin menbelerinde turklerin heyvandarliqla mesgul oldugu besledikleri heyvanlarin etini yediklerini sudunden qimiz duzeltdikleri qeyd olunur Herodot Hippokrat skifler haqqinda yazirdi ki onlar madyan sudunden hazirladiqlari ickini icirler Bu ickinin hazirlanma qaydasini sirr saxlamaq ucun onu hazirlayan qullari kor edirler Italiyali seyyah Marko Polo oz qeydlerinde turklerin qimiz icdiklerini bildirirdi Hazirlanma qaydasi ve novleriQimiz madyan sudunun tursudulmasi yolu ile elde edilir Bunun ucun mayadan istifade olunur Maya kimi ya qimizdan ya da pendir mayasindan istifade olunur Evvelce maya at derisinden hazirlanmis tuluga ve ya palid celleyine tokulur Uzerine teze sagilmis madyan sudu elave edilerek biskek adlanan agacla yarim saat qarisdirilir Emeliyyat bitdikden sonra 3 4 saat fasile edilir Fasileden sonra tuluga teze sagilmis sud elave edilerek qarisdirilir ve 7 8 saat fasile edilir Fasileden sonra yeniden teze sagilmis madyan sudu elave edilir ve qarisdirilir Bundan sonra butun geceni fasile verilir Seher qimiz hazir olur Bu qimizdan bir qeder maya ucun goturuldukden sonra yeniden teze sud elave edilerek qarisdirilir Proses 3 gun davam edir 3 gunden sonra sert qimiz emele gelir Qimiz 3 esas nove bolunur Sagmal qimiz Erek qimiz Qara qimiz 1 gunluk qimiz sagmal qimiz adlanir 2 ve 3 gunluk qimiz ise muvafiq olaraq erek ve qara qimiz adlanir Son zamanlarda ise qimiz senaye usulu ile hazirlanmaqdadir Senaye usulu ile esasen iri seherlerde istehsal edilir Terkibi ve mualicevi xususiyyetleriHele qedim zamanlardan qimiz bir cox xesteliklerle mubarizede istifade olunurdu Sonralar arasdirmalar neticesinde qimizin faydalari elmi delillerle subut edildi 1858 ci ilde ilk defe qimizla mualice eden sanatoriya Samarada fealiyyete basladi Hazirda qimizla mualice merkez ve sanatoriyalari Rusiyada Qazaxistanda Qirgizistanda Almaniyada ABS da fealiyyet gosterir Qimiz zulallarla habele a vitamini b vitamini c vitamini ve s vitaminlerle zengindir Hemcinin qimiz hezm sistemini yaxsilasdirir bagirsaq copleri ile mubarizede faydali tesir gosterir Sidikqovucu xususiyyete malik olan qimiz hemcinin sinir sisteminin yaxsilasmasinda yuxusuzluqla mubarizede faydalidir Qimizin en onemli xususiyyetlerinden biri veremle mubarizede istifade olunmasidir FolklordaQimiz coxesrlik qedim bir ickidir Zamanla qimiz xalq dastanlarinda atalar sozlerinde oz yerini almis qimiz medeniyyeti formalasmisdir Qazi Universitetinin professoru Ilhami Durmus ozunun qimizla bagli arasdirmasinda qeyd edir ki hele Atilla sarayinda ozunemexsus qimizicme enenesi formalasmisdir Burada menseblerine gore hokmdarin sag ve solunda eyleser evvelce hokmdar sonra ise eyanlar qimiz icerdiler Qimizi muxtelif bayramlarda resmi ziyafetlerde toylarda icerdiler Kitabi Dede Qorqud dastaninda Dirse xanin oglunun toyu tesvir edildikde qimiz icildiyine dair isareler edilir Manas dastaninda olum yataginda iken Xan Koketey xalqina elediyi vesiyyetde Elim gunum Gozlerim yumulanda govdemi qimizla yuyun deyir Qazax adet enenesine gore qimiz icilecek qablar evvelceden yaxsica temizlenir Evin xanimi bu qablara qimiz suzdukden sonra evin kisisi ve ya aile agsaqqali qimizi qonaqlara teqdim edir Qimiz otaga daxil olduqda ickiye hormet elameti olaraq her kes susar Her il may ayinda Merkezi Asiya olkelerinde qimiz bayrami teskil edilir SekilMonqol ayragi Qirgizistanda madyandan sud sagmaIstinadlarAzerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti az Serq Qerb nesriyyati 2013 seh 409 cu sehife ISBN 978 9952 32 013 8 qimiz Zeder Melinda A ed Documenting Domestication New Genetic and Archaeological Paradigms University of California Press 2006 264 ISBN 0 520 24638 1 Category link Category 2005 2011 Food and Culture Resources http www food links com countries hungary foods commonly used hungary php 2012 03 26 at the Wayback MachineEdebiyyat Kitabi Dede Qorqud Ensiklopediyasi II cild Baki 2004 Hemcinin baxAyran LassiXarici kecidlerVikianbarda Qimiz ile elaqeli mediafayllar var