Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kanserogenlər (lat. cancer, q.yun. γεννάω sözlərindən götürülmüş doğuş və xərçəng mənalarını verir) insan və ya heyvan orqanizminə təsir edərək bədxassəli şişlərin yaranma ehtimalını artıran ətraf mühit amilləridir. Bu amillər kimyəvi, fiziki (ionlaşdırıcı şüalanma, ultrabənövşəyi şüalar), bəzən də bioloji (onkogen viruslar, bəzi bakteriyalar) xarakterli ola bilirlər. Onkoloqlar təsdiqləmişdirlər ki, insanda rast gəlinən xərçəng formalarının 80–90%-i belə amillərin təsiri nəticəsində əmələ gəlirlər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının mütəxəssisləri kanserogenlərin fiziki və ya kimyəvi xassələrinə görə, genetik aparatın somatik hüceyrələrinə nəzarəti həyata keçirən hissələrində dəyişikliklərə və zədələnmələrə səbəb ola bilən maddələrin olduğunu müəyyən etmişdirlər.
Təsnifatı
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Xərçəng üzrə Beynəlxalq Tədqiqat Agentliyi kanserogen xüsusiyyətlərinə görə maddələri dörd qrupa ayırd etmişdirlər:
- İnsan üçün kanserogenlər, 120 belə maddə müəyyən edilmişdir.
- Kanserogen olduğu ehtimal olunanlar. Bu maddələrin sayı 82 və 311 arasında dəyişir.
- İnsanlar üçün kanserogen hesab edilməyənlər. Belə maddələrin sayı isə 499-dur.
Beynəlxalq Xərçəng Araşdırmaları Agentliyi Kaprolaktam adlanan maddəni kanserogenliyi sübuta yetirilməyən yeganə maddə olduğunu qeyd etmişdir. 2019-cu ilə qədər maddələr 4 qrupda təsnif olunmuşdurlar. Lakin, sonradan kanserogen olmayan maddələr qrupu siyahıdan çıxarıldı və Kaprolaktam 3-cü qrupa aid edildi.
Kimyəvi kanserogenlər
Kimyəvi kanserogenlər arasında ən çox yayılanlar aşağıdakılardır:
- Nitratlar və nitritlər. Nitritlər bədənə qida ilə daxil olur (onlar dənli bitkilərdə, tərəvəzlərdə və ət məhsullarında olur). Bədənə daxil olan nitratların əsas mənbəyi azot gübrələrindən həddindən artıq istifadə edilərək yetişdirilən tərəvəzlərdir. Qidaların saxlanılması zamanı və ya birbaşa həzm sistemində bəzi nitratlar nitritlərə çevrilirlər. Mədəyə daxil olduqdan sonra nitritlər mədə şirəsinin təsiri altında nitrozaminlərə, yəni uzun müddət kanserogen təsir göstərən maddələrə çevrilə bilirlər.
- Qida əlavələri. Bəzi qida əlavələri (məsələn: E123-Amaranth, E121-Citrus red 2) sübut olunmuş kanserogendir və bir çox ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada qanunla qadağandır.
- Polisiklik aromatik karbohidrogenlər və onların törəmələri məişət tullantılarının yanması, neft məhsulları və kömürün natamam yanması zamanı əmələ gəlir. Avtomobillərin hərəkəti zamanı yaranan qazlarda, tütün tüstüsünün tərkibində də bu qazlara rast gəlmək olur. Bu maddələrin arasında benzoldan yüzlərlə dəfə təhlükəli olan, həddindən artıq kanserogen maddələr vardır. Siqaret istifadəsi, bitki yağlarının, salonun qızdırılması zamanı da bu maddələr əmələ gəlir.
- Benzpiren – qidaları qızartma, hisə vermə, siqaret çəkmə zamanı əmələ gələn maddələrdir. Tütünçəkmə zamanı da əmələ gələn tüstünün tərkibində bu maddələrin çoxuna rast gəlinir. Həmçinin piroliz məhsulları kömür qatranında və bəzi digər üzvi məhsullarda da vardır.
- Peroksidlər — piylərin çürüməsi zamanı, bitki yağlarını güclü qızardanda, həmçinin bəzi üzvi maddələrin və suyun (hidrogen peroksid) radiolizi zamanı əmələ gəlir.
- Aflatoksinlər ölümcül mikotoksinlərdir (poliketidlərin alt sinfi). Bu toksinləri kif göbələkləri — Aspergillus (Aspergillus) cinsinin bir neçə növünün mikromisetləri, xüsusən də Aspergillus flavus (aflatoksinlərin adı buradan gəlir) və Aspergillus parasiticus tərəfindən istehsal olunur. Bütün bioloji yolla istehsal olunan zəhərlər arasında aflatoksinlər bu günə qədər aşkar edilmiş ən güclü hepatokarsinogenlərdir.
- Dioksinlər məişət tullantılarının yanması zamanı əmələ gələn xlor üzvi birləşmələrdir.
- Vinilxlorid son dərəcə tez alışan və partlayıcı bir maddədir. Onun yanması zamanı zəhərli maddələr meydana gəlir. İnsan orqanizminə kanserogen, mutagen və teratogen təsirlər göstərir.
- Benzol zəhərli və kanserogen maddədir. Benzol buxarları bütöv dəriyə nüfuz edə bilir. İnsan orqanizmi uzun müddət aşağı konsentrasiyalarda benzolun təsirinə məruz qalanda çox ciddi nəticələr verir. Bu zaman xroniki benzol zəhərlənməsi leykemiya (qan xərçəngi) və anemiyaya (qanda hemoglobin çatışmazlığı) səbəb olur.
- Formaldehid zəhərlidir və mərkəzi sinir sisteminə güclü mənfi təsir göstərir. Formaldehid GN 1.1.725–98 kanserogen maddələrin siyahısında "ehtimal ki, insanlar üçün kanserogendir" bölməsinə daxil edilmişdir.
- Kadmium kumulyativ zəhərdir (orqanizmdə sağlamlıq üçün təhlükəli miqdarda toplana bilər). Bir çox kadmium birləşmələri zəhərli hesab edilirlər.
- Arsen zəhərli və kanserogen maddədir. Bütün qeyri-üzvi arsen birləşmələri də zəhərlidirlər (arsenobetain istisna olmaqla).
- Altıvalentli xrom inhalyasiya zamanı kanserogen təsir göstərir.
- Nikel və bir çox nikel birləşmələri zəhərli, kanserogen, allergen, mutagenlər və ümumi toksikliyə malikdirlər.
- Asbest kanserogenlər arasında xüsusi bir yer tutur. Onu, bir qayda olaraq, kimyəvi cəhətdən aktiv maddə olan kimyəvi kanserogen kimi təsnif etmək çətindir. Asbestin kanserogenliyi, əksinə, canlı orqanizmin bu maddənin mikroskopik, kimyəvi cəhətdən son dərəcə təsirsiz hissəciklərindən xilas ola bilməməsi ilə ifadə edilir.
Kimyəvi kanserogenlərin təsir mexanizmi
Kimyəvi kanserogenlərin əksəriyyəti üzvi maddələrdir. Çox az sayda qeyri-üzvi birləşmələr bu qabiliyyətə malik olurlar. Millerin fikrincə, bütün kanserogenlər, bu və ya digər dərəcədə, nuklein turşularının azot əsaslarının nukleofil qrupları ilə, xüsusən də DNT ilə asanlıqla qarşılıqlı əlaqədə olan və onlarla güclü kovalent bağlar yaradan elektrofillərdir. Kanserogenlərin mənfi təsirləri nuklein turşusunun kimyəvi modifikasiyasında özünü göstərir. Belə bir modifikasiyanın nəticələri düzgün transkripsiya və DNT replikasiyası proseslərinin qeyri-mümkünlüyündə özünü göstərir. Bunun səbəbi ona kovalent olaraq bağlanmış DNT əlavələrinin meydana gəlməsidir. Məsələn, nukleotidləri kanserogenlə əlaqəli olan, dəyişdirilmiş DNT-nin replikasiyası zamanı DNT polimeraza tərəfindən səhv oxuna bilir və nəticədə mutasiyalar baş verir. Genomda çoxlu sayda mutasiyaların toplanması, normal hüceyrənin kanserogenezin əsasını təşkil edən şiş hüceyrəsinə çevrilməsinə gətirib çıxarır.
Kimyəvi kanserogenləri iki böyük qrupa bölmək olar:
- Genotoksiklər
- Qeyri-genotoksiklər
Genotoksik kanserogenlər kimyəvi birləşmələrdir, DNT komponentləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqda hüceyrə genomunun zədələnməsinə və mutasiyaya səbəb olurlar. Mutasiyalar, öz növbəsində, hüceyrə transformasiya proseslərinə, yəni şiş hüceyrələrinin meydana gəlməsinə səbəb olurlar.
Qeyri-genotoksik kanserogenlər yalnız yüksək konsentrasiyalarda, çox uzun və demək olar ki, davamlı məruz qalma ilə genomun zədələnməsinə səbəb ola bilən kimyəvi maddələrdir. Onlar nəzarətsiz hüceyrə proliferasiyasına səbəb olur, apoptozu maneə törədir və hüceyrələr arasında qarşılıqlı əlaqəni pozurlar (hüceyrə yapışması). Qeyri-genotoksik kanserogenlərin əksəriyyəti kanserogenezin təşviqatçılarıdır, məsələn: orqanik xlor pestisidləri, hormonlar, lifli materiallar, asbest və s.
Fəaliyyət üsuluna görə genotoksik kanserogenlər aşağıdakı növlərə bölünürlər:
- Birbaşa — DNT ilə birbaşa kovalent əlaqələr əmələ gətirən yüksək reaktivliyə malik maddələr (bunlar alkilləşdirici və asetilləşdirici maddələrdir — N-nitrozil alkil karbamid (NAM), epoksidlər (xüsusilə PAH), etilenimin və onun törəmələri, xloretilamin və s.).
- Dolayı — DNT-nin nukleofil qrupları (PAH və onların törəmələri) ilə qarşılıqlı əlaqədə ola bilən, yüksək aktivlikdə elektrofilik metabolitlərin əmələ gəlməsi ilə baş verən, yalnız fermentativ aktivləşmədən sonra DNT ilə kovalent əlaqələr yaradan az aktiv maddələrdir.
- Kimyəvi kanserogenlər
-
![image]()
Benzol güclü kanserogendir, aşkar miyelotoksik təsirə malikdir (sümük iliyinə təsir edir). Aplastik anemiya, leykemiya və hematopoez sisteminin digər xəstəliklərinə (hematopoez) səbəb olur -
![image]()
Metilxolantren güclü kanserogendir, insan orqanizmində xolesterin mübadiləsinin pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Prostatın adenokarsinomasına səbəb olur. -
![image]()
Etilen oksidi DNT molekulunun nukleofil qruplarına güclü alkilləşdirici təsir göstərir və mutasiyaya səbəb olur. -
![image]()
Vinil xlorid zəhərli və kanserogen bir maddədir. Qaraciyərə (angiosarkomaya səbəb olur), ağciyərlərə, mərkəzi sinir sisteminə, hematopoetik sistemə və immun sisteminə təsir göstərir. -
![image]()
Dimetilnitrosamin mədə xərçənginə, hepatoselüler karsinomaya və qaraciyərin zədələnməsinə səbəb olan, yüksək zəhərli (bütün məməlilər üçün) və ən çox yayılmış nitrozaminlərdən biridir. -
![image]()
2,3,7,8-Tetraxloridbenzodioxin antropogen mənşəli, zəhərli birləşmələrdən biridir. Güclü kanserogenliyə, mutagenə, teratogenliyə malikdir. Hematopoetik, endokrin, reproduktiv sistemin və immunosupressantların fəaliyyətini azaldır. Qaraciyərin, qanın və döşün bədxassəli yenitörəmələrinə səbəb olur. -
![image]()
Etanol və ya etil spirti kanserogen və mutagen xüsusiyyətlərə malikdir (yüksək konsentrasiyalarda). Narkotik maddə hesab edilir və mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini pozur. Tərkibində yüksək konsentrasiyalarda etanol olan spirtin xroniki istifadəsi mədə-bağırsaq traktının, qan sisteminin, sinir sisteminin və beynin bədxassəli xəstəlikləri riskini artırır.
Fiziki kanserogenlər
Ən məşhur fiziki kanserogen ionlaşdırıcı radiasiya (α, β, γ radiasiya, rentgen şüaları, neytron şüaları, proton radiasiyası, klaster radioaktivliyi, ion axını, parçalanma fraqmentləri) hesab olunur. Lakin bu şüalardan xərçəngin müalicəsində də istifadə olunur. Ultrabənövşəyi şüalanma dəri tərəfindən tamamilə udulur və buna görə də yalnız dəri xərçənginə (melanoma daxil olmaqla) və bəzi bədxassəli göz şişlərinə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, bədənə sərbəst nüfuz edən ionlaşdırıcı şüalanma bədənin istənilən toxuma və orqanlarının radiogen şişlərinə (yüksək həssaslığa görə hematopoetik), sümük toxumasının bədxassəli yenitörəmələrinə, osteogen sarkomaya və Yuing sarkomasına səbəb ola bilir. Sümük toxumasının bədxassəli yenitörəmələri kimyəvi cəhətdən kalsiuma bənzəyən, stronsium-90 və radium-226 kimi bir sıra qələvi torpaq metallarına aid olan radionuklidlərdən əmələ gəlirlər.
İonlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma demək olar ki, bütün növ bədxassəli neoplazmalara səbəb olur. Bu cür istisnalara misal olaraq viruslar, prostat vəzi xərçəngi, uşaqlıq boynu xərçəngi, limfositar leykemiya səbəb olduğu limfoqranulomatoz və digər limfomaları göstərmək olar. Bəzi şişlər osteosarkoma kimi əsasən radiogen etiologiyaya malikdir.
Bioloji kanserogenlər
Kanserogenezdə bioloji faktorların rolu kimyəvi və fiziki amillərin rolu qədər böyük olmasa da, bəzi bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olurlar. Beləliklə, Asiya və Afrikada ilkin hepatosellular xərçəngi hallarının 25% -ə qədəri hepatit B virusu ilə yoluxma ilə əlaqədardır. Hər il təxminən 300.000 uşaqlıq boynu xərçəngi və penis xərçənginin əhəmiyyətli bir hissəsi cinsi yolla ötürülən papillomaviruslarla əlaqələndirilir. Hodgkin lenfoma hallarının təxminən 30–50% -i Epstein-Barr virusu ilə insan orqanizminə daxil olur.
1990-cı illərdə mədə xərçənginin əksər növlərinin Helikobakter pulori bakteriyası ilə yoluxma nəticəsində əmələ gəldiyi irəli sürülmüşdür.
İstinadlar
- Черенков, 2010
- "Agents Classified by the IARC Monographs". International Agency for Research on Cancer (ingilis). 2018-11-09. 2019-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-26.
- Водовозов, Алексей Валерьевич|Алексей Водовозов. Что опаснее: сигарета или колбаса? Лекция — YouTube platformasında
- "Нитраты и Нитриты — что это?". // Сайт prodobavki.com. 2015-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-13. (#apostrophe_markup)
- Галачиев С. М., Макоева Л. М., Джиоев Ф. К., Хаева Л. Х. . Возможности эндогенного образования нитрозаминов в желудочном соке in vitro (PDF) // Известия Самарского научн. центра РАН . 13, № 1 (7). 2011. 1678—1680. 2015-02-13 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- name=https://docs.cntd.ru_Polycyclic aromatic hydrocarbons
- name=https://docs.cntd.ru_Бензоапирен
- name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие пероксидов на мелких животных и человека
- name=https://docs.cntd.ru_Peroxides
- Куценко С. А. . Основы токсикологии. СПб.: Фолиант. 2004. ISBN .
- name=https://docs.cntd.ru_Dioxins
- "Хлорпроизводные непредельных алифатических углеводородов". Новый справочник химика и технолога. Радиоактивные вещества. Вредные вещества. Гигиенические нормативы. ChemAnalitica.com. 2012-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-05.
- name=https://docs.cntd.ru_Воздействие паров бензола на организм людей
- "Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека" Arxiv surəti 16 oktyabr 2011 tarixindən (Wayback Machine) saytında, Приложение 2 к нормативам ГН 1.1.725–98 от 23 декабря 1998 г. № 32]
- Bu maddənin heyvanlar üçün kanserogenliyi isə sübut edilmişdir.
- "Территориальное управление Роспотребнадзора по Тульской области". 2012-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-16.
- "McDonald's отзывает 12 млн стаканов из-за примесей кадмия". Интерфакс. 2010-06-04. 2010-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-04.
- name=www.safework.ru_Влияние кадмия на организм человека
- name=https://docs.cntd.ru_Кадмий
- name=https://docs.cntd.ru_Карциногенное воздействие мышьяка на живые организмы
- "There is sufficient evidence in humans for the carcinogenicity of chromium[VI] compounds as encountered in the chromate production, chromate pigment production and chromium plating industries" // Volume 49: Chromium, Nickel, and Welding (PDF). Lyon: Международное агентство по изучению рака. 5 ноября 1999. ISBN . 2008-12-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- name=https://docs.cntd.ru_Никель
- Miller E. C. Some current perspectives on chemical carcinogenesis in human and experimental animals: presidential adress. 1978. p. 1479— 1496.
- Kasper, Dennis L.et al. (2004) Harrison’s Principles of Internal Medicine, 16th ed., McGraw-Hill Professional, p. 618, .
- Smith, Martyn T. Advances in understanding benzene health effects and susceptibility // Ann Rev Pub Health . 31 (journal) (ingilis). 2010. 133–48. doi:10.1146/annurev.publhealth.012809.103646.
- name=https://docs.cntd.ru_Диметилнитрозамин
- name=https://docs.cntd.ru_Диоксины
- name=https://docs.cntd.ru_Ethanol
- Gandhi M. K., Tellam J. T., Khanna R. . Epstein-Barr virus-associated Hodgkin's lymphoma // British Journal of Haematology, 2004, 125 (3). — P. 267–281. — DOI:10.1111/j.1365-2141.2004.04902.x. —
Ədəbiyyat
- Черенков В. Г. . Клиническая онкология. 3-е изд. М.: Медицинская книга. 2010. ISBN .
Keçidlər
- ГН 1.1.725–98 "Перечень веществ, продуктов, производственных процессов, бытовых и природных факторов, канцерогенных для человека" (утратил силу с 28.06.2008)
- СанПиН 1.2.2353–08 "Канцерогенные факторы и основные требования к профилактике канцерогенной опасности" Arxiv surəti 2 iyun 2008 tarixindən (Wayback Machine) saytında (вступил в действие с 28.06.2008)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kanserogenler lat cancer q yun gennaw sozlerinden goturulmus dogus ve xerceng menalarini verir insan ve ya heyvan orqanizmine tesir ederek bedxasseli sislerin yaranma ehtimalini artiran etraf muhit amilleridir Bu amiller kimyevi fiziki ionlasdirici sualanma ultrabenovseyi sualar bezen de bioloji onkogen viruslar bezi bakteriyalar xarakterli ola bilirler Onkoloqlar tesdiqlemisdirler ki insanda rast gelinen xerceng formalarinin 80 90 i bele amillerin tesiri neticesinde emele gelirler Umumdunya Sehiyye Teskilatinin mutexessisleri kanserogenlerin fiziki ve ya kimyevi xasselerine gore genetik aparatin somatik huceyrelerine nezareti heyata keciren hisselerinde deyisikliklere ve zedelenmelere sebeb ola bilen maddelerin oldugunu mueyyen etmisdirler TesnifatiUmumdunya Sehiyye Teskilatinin Xerceng uzre Beynelxalq Tedqiqat Agentliyi kanserogen xususiyyetlerine gore maddeleri dord qrupa ayird etmisdirler Insan ucun kanserogenler 120 bele madde mueyyen edilmisdir Kanserogen oldugu ehtimal olunanlar Bu maddelerin sayi 82 ve 311 arasinda deyisir Insanlar ucun kanserogen hesab edilmeyenler Bele maddelerin sayi ise 499 dur Beynelxalq Xerceng Arasdirmalari Agentliyi Kaprolaktam adlanan maddeni kanserogenliyi subuta yetirilmeyen yegane madde oldugunu qeyd etmisdir 2019 cu ile qeder maddeler 4 qrupda tesnif olunmusdurlar Lakin sonradan kanserogen olmayan maddeler qrupu siyahidan cixarildi ve Kaprolaktam 3 cu qrupa aid edildi Kimyevi kanserogenlerKimyevi kanserogenler arasinda en cox yayilanlar asagidakilardir Nitratlar ve nitritler Nitritler bedene qida ile daxil olur onlar denli bitkilerde terevezlerde ve et mehsullarinda olur Bedene daxil olan nitratlarin esas menbeyi azot gubrelerinden heddinden artiq istifade edilerek yetisdirilen terevezlerdir Qidalarin saxlanilmasi zamani ve ya birbasa hezm sisteminde bezi nitratlar nitritlere cevrilirler Medeye daxil olduqdan sonra nitritler mede siresinin tesiri altinda nitrozaminlere yeni uzun muddet kanserogen tesir gosteren maddelere cevrile bilirler Qida elaveleri Bezi qida elaveleri meselen E123 Amaranth E121 Citrus red 2 subut olunmus kanserogendir ve bir cox olkelerde o cumleden Rusiyada qanunla qadagandir Polisiklik aromatik karbohidrogenler ve onlarin toremeleri meiset tullantilarinin yanmasi neft mehsullari ve komurun natamam yanmasi zamani emele gelir Avtomobillerin hereketi zamani yaranan qazlarda tutun tustusunun terkibinde de bu qazlara rast gelmek olur Bu maddelerin arasinda benzoldan yuzlerle defe tehlukeli olan heddinden artiq kanserogen maddeler vardir Siqaret istifadesi bitki yaglarinin salonun qizdirilmasi zamani da bu maddeler emele gelir Benzpiren qidalari qizartma hise verme siqaret cekme zamani emele gelen maddelerdir Tutuncekme zamani da emele gelen tustunun terkibinde bu maddelerin coxuna rast gelinir Hemcinin piroliz mehsullari komur qatraninda ve bezi diger uzvi mehsullarda da vardir Peroksidler piylerin curumesi zamani bitki yaglarini guclu qizardanda hemcinin bezi uzvi maddelerin ve suyun hidrogen peroksid radiolizi zamani emele gelir Aflatoksinler olumcul mikotoksinlerdir poliketidlerin alt sinfi Bu toksinleri kif gobelekleri Aspergillus Aspergillus cinsinin bir nece novunun mikromisetleri xususen de Aspergillus flavus aflatoksinlerin adi buradan gelir ve Aspergillus parasiticus terefinden istehsal olunur Butun bioloji yolla istehsal olunan zeherler arasinda aflatoksinler bu gune qeder askar edilmis en guclu hepatokarsinogenlerdir Dioksinler meiset tullantilarinin yanmasi zamani emele gelen xlor uzvi birlesmelerdir Vinilxlorid son derece tez alisan ve partlayici bir maddedir Onun yanmasi zamani zeherli maddeler meydana gelir Insan orqanizmine kanserogen mutagen ve teratogen tesirler gosterir Benzol zeherli ve kanserogen maddedir Benzol buxarlari butov deriye nufuz ede bilir Insan orqanizmi uzun muddet asagi konsentrasiyalarda benzolun tesirine meruz qalanda cox ciddi neticeler verir Bu zaman xroniki benzol zeherlenmesi leykemiya qan xercengi ve anemiyaya qanda hemoglobin catismazligi sebeb olur Formaldehid zeherlidir ve merkezi sinir sistemine guclu menfi tesir gosterir Formaldehid GN 1 1 725 98 kanserogen maddelerin siyahisinda ehtimal ki insanlar ucun kanserogendir bolmesine daxil edilmisdir Kadmium kumulyativ zeherdir orqanizmde saglamliq ucun tehlukeli miqdarda toplana biler Bir cox kadmium birlesmeleri zeherli hesab edilirler Arsen zeherli ve kanserogen maddedir Butun qeyri uzvi arsen birlesmeleri de zeherlidirler arsenobetain istisna olmaqla Altivalentli xrom inhalyasiya zamani kanserogen tesir gosterir Nikel ve bir cox nikel birlesmeleri zeherli kanserogen allergen mutagenler ve umumi toksikliye malikdirler Asbest kanserogenler arasinda xususi bir yer tutur Onu bir qayda olaraq kimyevi cehetden aktiv madde olan kimyevi kanserogen kimi tesnif etmek cetindir Asbestin kanserogenliyi eksine canli orqanizmin bu maddenin mikroskopik kimyevi cehetden son derece tesirsiz hisseciklerinden xilas ola bilmemesi ile ifade edilir Kimyevi kanserogenlerin tesir mexanizmiKimyevi kanserogenlerin ekseriyyeti uzvi maddelerdir Cox az sayda qeyri uzvi birlesmeler bu qabiliyyete malik olurlar Millerin fikrince butun kanserogenler bu ve ya diger derecede nuklein tursularinin azot esaslarinin nukleofil qruplari ile xususen de DNT ile asanliqla qarsiliqli elaqede olan ve onlarla guclu kovalent baglar yaradan elektrofillerdir Kanserogenlerin menfi tesirleri nuklein tursusunun kimyevi modifikasiyasinda ozunu gosterir Bele bir modifikasiyanin neticeleri duzgun transkripsiya ve DNT replikasiyasi proseslerinin qeyri mumkunluyunde ozunu gosterir Bunun sebebi ona kovalent olaraq baglanmis DNT elavelerinin meydana gelmesidir Meselen nukleotidleri kanserogenle elaqeli olan deyisdirilmis DNT nin replikasiyasi zamani DNT polimeraza terefinden sehv oxuna bilir ve neticede mutasiyalar bas verir Genomda coxlu sayda mutasiyalarin toplanmasi normal huceyrenin kanserogenezin esasini teskil eden sis huceyresine cevrilmesine getirib cixarir Kimyevi kanserogenleri iki boyuk qrupa bolmek olar Genotoksikler Qeyri genotoksikler Genotoksik kanserogenler kimyevi birlesmelerdir DNT komponentleri ile qarsiliqli elaqede olduqda huceyre genomunun zedelenmesine ve mutasiyaya sebeb olurlar Mutasiyalar oz novbesinde huceyre transformasiya proseslerine yeni sis huceyrelerinin meydana gelmesine sebeb olurlar Qeyri genotoksik kanserogenler yalniz yuksek konsentrasiyalarda cox uzun ve demek olar ki davamli meruz qalma ile genomun zedelenmesine sebeb ola bilen kimyevi maddelerdir Onlar nezaretsiz huceyre proliferasiyasina sebeb olur apoptozu manee toredir ve huceyreler arasinda qarsiliqli elaqeni pozurlar huceyre yapismasi Qeyri genotoksik kanserogenlerin ekseriyyeti kanserogenezin tesviqatcilaridir meselen orqanik xlor pestisidleri hormonlar lifli materiallar asbest ve s Fealiyyet usuluna gore genotoksik kanserogenler asagidaki novlere bolunurler Birbasa DNT ile birbasa kovalent elaqeler emele getiren yuksek reaktivliye malik maddeler bunlar alkillesdirici ve asetillesdirici maddelerdir N nitrozil alkil karbamid NAM epoksidler xususile PAH etilenimin ve onun toremeleri xloretilamin ve s Dolayi DNT nin nukleofil qruplari PAH ve onlarin toremeleri ile qarsiliqli elaqede ola bilen yuksek aktivlikde elektrofilik metabolitlerin emele gelmesi ile bas veren yalniz fermentativ aktivlesmeden sonra DNT ile kovalent elaqeler yaradan az aktiv maddelerdir Kimyevi kanserogenler Benzol guclu kanserogendir askar miyelotoksik tesire malikdir sumuk iliyine tesir edir Aplastik anemiya leykemiya ve hematopoez sisteminin diger xesteliklerine hematopoez sebeb olur Metilxolantren guclu kanserogendir insan orqanizminde xolesterin mubadilesinin pozulmasi neticesinde emele gelir Prostatin adenokarsinomasina sebeb olur Etilen oksidi DNT molekulunun nukleofil qruplarina guclu alkillesdirici tesir gosterir ve mutasiyaya sebeb olur Vinil xlorid zeherli ve kanserogen bir maddedir Qaraciyere angiosarkomaya sebeb olur agciyerlere merkezi sinir sistemine hematopoetik sisteme ve immun sistemine tesir gosterir Dimetilnitrosamin mede xercengine hepatoseluler karsinomaya ve qaraciyerin zedelenmesine sebeb olan yuksek zeherli butun memeliler ucun ve en cox yayilmis nitrozaminlerden biridir 2 3 7 8 Tetraxloridbenzodioxin antropogen menseli zeherli birlesmelerden biridir Guclu kanserogenliye mutagene teratogenliye malikdir Hematopoetik endokrin reproduktiv sistemin ve immunosupressantlarin fealiyyetini azaldir Qaraciyerin qanin ve dosun bedxasseli yenitoremelerine sebeb olur Etanol ve ya etil spirti kanserogen ve mutagen xususiyyetlere malikdir yuksek konsentrasiyalarda Narkotik madde hesab edilir ve merkezi sinir sisteminin fealiyyetini pozur Terkibinde yuksek konsentrasiyalarda etanol olan spirtin xroniki istifadesi mede bagirsaq traktinin qan sisteminin sinir sisteminin ve beynin bedxasseli xestelikleri riskini artirir Fiziki kanserogenlerEn meshur fiziki kanserogen ionlasdirici radiasiya a b g radiasiya rentgen sualari neytron sualari proton radiasiyasi klaster radioaktivliyi ion axini parcalanma fraqmentleri hesab olunur Lakin bu sualardan xercengin mualicesinde de istifade olunur Ultrabenovseyi sualanma deri terefinden tamamile udulur ve buna gore de yalniz deri xercengine melanoma daxil olmaqla ve bezi bedxasseli goz sislerine sebeb ola biler Bundan elave bedene serbest nufuz eden ionlasdirici sualanma bedenin istenilen toxuma ve orqanlarinin radiogen sislerine yuksek hessasliga gore hematopoetik sumuk toxumasinin bedxasseli yenitoremelerine osteogen sarkomaya ve Yuing sarkomasina sebeb ola bilir Sumuk toxumasinin bedxasseli yenitoremeleri kimyevi cehetden kalsiuma benzeyen stronsium 90 ve radium 226 kimi bir sira qelevi torpaq metallarina aid olan radionuklidlerden emele gelirler Ionlasdirici radiasiyaya meruz qalma demek olar ki butun nov bedxasseli neoplazmalara sebeb olur Bu cur istisnalara misal olaraq viruslar prostat vezi xercengi usaqliq boynu xercengi limfositar leykemiya sebeb oldugu limfoqranulomatoz ve diger limfomalari gostermek olar Bezi sisler osteosarkoma kimi esasen radiogen etiologiyaya malikdir Bioloji kanserogenlerKanserogenezde bioloji faktorlarin rolu kimyevi ve fiziki amillerin rolu qeder boyuk olmasa da bezi bedxasseli sislerin yaranmasina sebeb olurlar Belelikle Asiya ve Afrikada ilkin hepatosellular xercengi hallarinin 25 e qederi hepatit B virusu ile yoluxma ile elaqedardir Her il texminen 300 000 usaqliq boynu xercengi ve penis xercenginin ehemiyyetli bir hissesi cinsi yolla oturulen papillomaviruslarla elaqelendirilir Hodgkin lenfoma hallarinin texminen 30 50 i Epstein Barr virusu ile insan orqanizmine daxil olur 1990 ci illerde mede xercenginin ekser novlerinin Helikobakter pulori bakteriyasi ile yoluxma neticesinde emele geldiyi ireli surulmusdur IstinadlarCherenkov 2010 Agents Classified by the IARC Monographs International Agency for Research on Cancer ingilis 2018 11 09 2019 09 06 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 01 26 Vodovozov Aleksej Valerevich Aleksej Vodovozov Chto opasnee sigareta ili kolbasa Lekciya YouTube platformasinda Nitraty i Nitrity chto eto Sajt prodobavki com 2015 02 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 13 apostrophe markup Galachiev S M Makoeva L M Dzhioev F K Haeva L H Vozmozhnosti endogennogo obrazovaniya nitrozaminov v zheludochnom soke in vitro PDF Izvestiya Samarskogo nauchn centra RAN 13 1 7 2011 1678 1680 2015 02 13 tarixinde arxivlesdirilib PDF name https docs cntd ru Polycyclic aromatic hydrocarbons name https docs cntd ru Benzoapiren name https docs cntd ru Karcinogennoe vozdejstvie peroksidov na melkih zhivotnyh i cheloveka name https docs cntd ru Peroxides Kucenko S A Osnovy toksikologii SPb Foliant 2004 ISBN 5 93929 092 2 name https docs cntd ru Dioxins Hlorproizvodnye nepredelnyh alifaticheskih uglevodorodov Novyj spravochnik himika i tehnologa Radioaktivnye veshestva Vrednye veshestva Gigienicheskie normativy ChemAnalitica com 2012 06 04 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 11 05 name https docs cntd ru Vozdejstvie parov benzola na organizm lyudej Perechen veshestv produktov proizvodstvennyh processov bytovyh i prirodnyh faktorov kancerogennyh dlya cheloveka Arxiv sureti 16 oktyabr 2011 tarixinden Wayback Machine saytinda Prilozhenie 2 k normativam GN 1 1 725 98 ot 23 dekabrya 1998 g 32 Bu maddenin heyvanlar ucun kanserogenliyi ise subut edilmisdir Territorialnoe upravlenie Rospotrebnadzora po Tulskoj oblasti 2012 01 11 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 12 16 McDonald s otzyvaet 12 mln stakanov iz za primesej kadmiya Interfaks 2010 06 04 2010 06 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 06 04 name www safework ru Vliyanie kadmiya na organizm cheloveka name https docs cntd ru Kadmij name https docs cntd ru Karcinogennoe vozdejstvie myshyaka na zhivye organizmy There is sufficient evidence in humans for the carcinogenicity of chromium VI compounds as encountered in the chromate production chromate pigment production and chromium plating industries Volume 49 Chromium Nickel and Welding PDF Lyon Mezhdunarodnoe agentstvo po izucheniyu raka 5 noyabrya 1999 ISBN 92 832 1249 5 2008 12 24 tarixinde arxivlesdirilib PDF name https docs cntd ru Nikel Miller E C Some current perspectives on chemical carcinogenesis in human and experimental animals presidential adress 1978 p 1479 1496 Kasper Dennis L et al 2004 Harrison s Principles of Internal Medicine 16th ed McGraw Hill Professional p 618 ISBN 0071402357 Smith Martyn T Advances in understanding benzene health effects and susceptibility Ann Rev Pub Health 31 journal ingilis 2010 133 48 doi 10 1146 annurev publhealth 012809 103646 name https docs cntd ru Dimetilnitrozamin name https docs cntd ru Dioksiny name https docs cntd ru Ethanol Gandhi M K Tellam J T Khanna R Epstein Barr virus associated Hodgkin s lymphoma British Journal of Haematology 2004 125 3 P 267 281 DOI 10 1111 j 1365 2141 2004 04902 x EdebiyyatCherenkov V G Klinicheskaya onkologiya 3 e izd M Medicinskaya kniga 2010 ISBN 978 5 91894 002 0 KecidlerGN 1 1 725 98 Perechen veshestv produktov proizvodstvennyh processov bytovyh i prirodnyh faktorov kancerogennyh dlya cheloveka utratil silu s 28 06 2008 SanPiN 1 2 2353 08 Kancerogennye faktory i osnovnye trebovaniya k profilaktike kancerogennoj opasnosti Arxiv sureti 2 iyun 2008 tarixinden Wayback Machine saytinda vstupil v dejstvie s 28 06 2008