Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı

Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı – bəşər tarixində nüvə silahının hərbi məqsədlə tətbiq olunduğu ilk və yeganə nümunədir. İkinci dünya müharibəsinin sonlarında Sakit Okean cəbhəsində aparılan hərbi əməliyyatlar çərçivəsində ABŞ Silahlı Qüvvələri tərəfindən Yaponiyanın kapitulyasiyasını sürətləndirmək məqsədilə həyata keçirilmişdir. Atom bombası böyük partlayışlara və onminlərcə insanın ölümünə səbəb olmuşdur

İkinci dünya müharibəsi Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
Hiroşima (soldakı) və Naqasaki (sağdakı) üzərində atom göbələyi
Tarix	6 avqust 1945 – 9 avqust 1945
Yeri	Hiroşima, Naqasaki, Yaponiya
Nəticəsi	Müttəfiq qüvvələrinin qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Yaponiya ABŞ
Komandan(lar)
ABŞVilyam Sterlinq Parsons, Pol Tibbets Yaponiya Sonroku Xata
İtkilər
bilinmir Hiroşimada 90 000-166 000 ; Naqasakidə 60 000-80 000
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1945-ci il 6 avqust tarixində ekipaj rəhbəri polkovnik anasının şərəfinə adlanan "Enola Gay" amerikan bombardman təyyarəsi "Balaca oğlan (bomba)" adlı atom bombasını Yaponiyanın Hiroşima şəhərinə atmışdır. "Balaca oğlan" bombası 13–18 kiloton trotilə bərabər idi. 9 avqust 1945-ci il tarixində 21 kiloton trotilə ekvivalent olan "Gonbul (bomba) adlanan atom bombası "" amerikan B-29 bombardman təyyarəsi tərəfindən Naqasaki şəhərinə atılmışdır. Təyyarənin komandiri pilot Çarlz Suini idi. Hiroşimada həlak olanların sayı 90–166 min arası, Naqasakidə isə 60 mindən 80 minə qədər olmuşdur.

Yaponiyaya ABŞ-nin atom bombaları şoku Yaponiyanın baş naziri və xarici işlər naziri hökumətini müharibəni dərhal bitirməyə məcbur etmişdir..

15 avqust 1945-ci ildə Yaponiya kapitulyasiyasını elan etdi. 1945-ci ilin 2 sentyabrında imzalanmış kapitulyasiya aktı İkinci dünya müharibəsini formal olaraq bitirmişdir.

Bombardmana hazırlıq işləri

Hiroşimaya atılan "Balaca oğlan" ("Little boy") atom bombasının maketi

1944-cü ilin sentyabrında ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt və Böyük Britaniyanın baş naziri Vinston Çörçill arasında Hayd-parkda bağlanmış razılaşmada Yaponiyaya qarşı atom bombasının tətbiqi məsələsinə də baxılmışdır..

1945-ci ilin yayında ABŞ Böyük Britaniya və Kanadanın dəstəyilə Manhetten layihəsi çərçivəsində nüvə silahının ilk nümunələrinin hazırlıq işlərini bitirmişdir.

ABŞ-nin 3 ildən artıq bir müddətdə İkinci dünya müharibəsində iştirakı zamanı 200 000-ə yaxın amerikalı həlak olmuşdur. Həlak olanların təxminən yarısı Yaponiyaya qarşı müharibədə həlak olanlar idi. 1945-ci ilin aprel-iyun ayında Okinava adasınının işğalı əməliyyatı gedişində 12 000-dən çox amerikalı həlak olmuş, 39 000 nəfər yaralanmışdır. Yaponların isə itkisi 93 000-dən 110 000-ə qədər idi. Bunlardan 100 000-dən çoxu dinc sakin idi. Yaponiyaya hücumun isə Okinavadakı əməliyyatdan daha çox itkiyə səbəb olacağı gözlənilirdi.

1945-ci ilin mayı: Hədəflərin seçilməsi

Hiroşima və Naqasaki Yaponiyanın xəritəsində

keçirilən ikinci iclas zamanı (10–11 may 1945) Hədəflərin seçimi üzrə Komitə hədəf kimi Kioto, Hiroşima (hərbi baza), (hərbi sənaye mərkəzi), Kokura (iri hərbi arsenal mərkəzi) və Niiqatada (maşınqayırma mərkəzi və hərbi liman) atom silahının tətbiqini irəli sürmüşdür. Komitə bu silahın hərbi məqsədlə tətbiqi ideyasını etmişdir. Belə ki, geniş şəhər zonası ilə əhatələnməmiş ərazidə tətbiqinin yanılmaq şansı da var idi..

Hədəflərin seçimi zamanı psixoloji faktorlara böyük əhəmiyyət verilmişdir:

1. Yaponiyaya qarşı maksimal dərəcədə psixoloji effektə nail olunması;
2. Nüvə silahının birinci dəfə tətbiqi bunun beynəlxalq səviyyədə vacibliyini bildirmək üçün əhəmiyyətli olmalı idi. Komitə Kiotonun xeyrinə bildirmişdir ki, onun əhalisinin əksər hissəsi yüksək dərəcədə təhsilə malik idi. Hiroşimanın isə yerləşməyə mövqeyi təpələrə yaxın olduğundan partlayışın gücünü artıra bilərdi..

ABŞ-nin hərbi naziri Henri Stimson mədəni irsə malik olan Kioto şəhərini siyahıdan çıxarmışdır. Professor Edvin Rayşauerin sözlərinə görə, Stimson bununla 10 il əvvəl Kiotoda keçirdiyi bal ayını dəyərləndirmişdir..

Birinci bombardmana qədər olan hadisələrin xronologiyası

16 iyul tarixində Nyu-Meksiko ştatında yerləşən poliqonda dünyada ilk dəfə atom silahının uğurlu sınağı baş tutmuşdur. Partlayışın gücü təqribən 21 kilotona bərabər idi. 24 iyul tarixində Potsdam konfransı zamanı ABŞ prezidenti Harri Trumen Stalinə ABŞ-nin görünməyən dağıdıcı gücə malik yeni silaha sahib olmasını bildirsə də, bunun atom bombası olmasını qeyd etməmişdir. Trumenin memuarlarında Stalinin buna xüsusi maraq göstərmədiyini, sadəcə onun ABŞ-nin bunu yaponlara qarşı effektiv tətbiq edə biləcəyinə ümid etdiyini bildirmişdir. Bu zaman Stalinin reaksiyasına diqqət yetirən Çörçill Stalinin Trumenin sözlərinin həqiqi mənasını anlamadığını başa düşmüşdür.. General Georgi Jukov isə öz memuarlarında əslində Stalinin bunu çox gözəl başa düşdüyünü, sadəcə elə görünmək istəmədiyi üçün belə etdiyini bildirmişdir. Görüşdən sonra Molotovla söhbət zamanı Stalinin bu sözləri dediyini qeyd etmişdir: "Bizim işimizi sürətləndirmək haqda Kurçatovla danışmalı olacayıq".. ABŞ xüsusi xidmət orqanlarının 1943–1980-ci illərdə həyata keçirdiyi məxfilikdən çıxarılmasından sonra məlum oldu ki, sovet agentləri ABŞ-də nüvə silahının hazırlanması barədə xəbəri çoxdan SSRİ-yə ötürüblər. Bəzi mənbələrdə agent Potsdam konfransına bir neçə gün qalmış nüvə silahının ilk sınağının planlaşdırılan tarixini də bildirdiyi qeyd olunur. Bu, Stalinin Trumenin sözlərini niyə belə sakit şəkildə qəbul etməsini izah edə bilər.. Teodor Holl 1944-cü ildən sovet kəşfiyyatına çalışırdı..

25 iyul tarixində Trumen 3 avqustdan başlayaraq aşağıdakı hədəflərdən birini bombalamağa başlamaq əmrini verir: Hiroşima, Kokura, Niiqata və ya Naqasakiyə hava şəraiti imkan verərsə, elə ilk cəhddəcə bomba atılmalı idi. Gələcəkdə isə növbəti şəhərlər bombalanacaqdı..

26 iyul tarixində ABŞ, Böyük Britaniya və Çin hökumətləri Potsdam bəyannaməsini imzaladılar. Bu sənəddə Yaponiyanın qeyd-şərtsiz kapitulyasiyası tələbi qeyd olunmuşdur. Atom bombası isə bəyannamədə yer almamışdır.

Növbəti gün yapon qəzetləri bildirdilər ki, radio vasitəsilə oxunan və təyyarələrlə havadan atılan vərəqələrdəki bəyannamə mətni qəbul edilməyib. Yaponiya hökuməti ultimatumu qəbul etmək niyyətində deyildi. 28 iyulda baş nazir Kantaro Sudzuki mətbuat konfransında köhnə yeni təqdimatı adlandırmış və hökuməti bu sənədə əhəmiyyət verməməyə çağırmışdı.

Yaponların diplomatik gedişinə sovetlərin cavabını gözləyən imperator Hirohito hökumətin qərarını dəyişmir.

Bombardmana hazırlıq

1945-ci ilin may-iyun ayları ərzində ABŞ-nin 509-cu qarışıq hava qürupu gəlmişdir.. Qrupun bazası adada digər bölmələrdən bir neçə mil aralıda yerləşdirilmişdir..

26 iyul tarixində "İndianapolis" kreyseri "" adlı atom bombasını Tinian adasına gətirmişdir. 28 iyul tarixində Qərargahların birləşmiş komitəsinin rəhbəri Corc Marşall nüvə silahının döyüş halına gətirilməsi barədə əmr vermişdir. Bu əmr Manhetten layihəsinin rəhbəri general mayor tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu əmrdə atom bombasının 3 avqustdan sonra hava şəraitinin yaxşı olacağı hər hansı bir gündə atılması nəzərdə tutulmuşdur..

28 iyul və 2 avqust tarixlərində isə Tinian adasına "Gonbul"un komponentləri gətirilmişdir..

1945-ci il 6 avqust tarixində Hiroşimanın bombalanması

Hiroşima İkinci dünya müharibəsi illərində

Hiroşima 81 körpü vasitəsilə 6 adanın birləşdiyi dəniz səviyyəsindən bir az hündürdə yerləşən hamar ərazidə yerləşirdi. Müharibədən əvvəl şəhərin əhalisinin sayı 340 000-dən çox idi. Bu da Hiroşimanı böyüklüyünə görə, Yaponiyanın yeddinci ən böyük şəhəri olmasını . Şəhərdə Beşinci Diviziya və feldmarşal Syunruku Xatanın İkinci Əsas ordusunun qərargahları yerləşirdi.

Hiroşima yapon ordusunun vacib bazası idi. Hiroşimada (Naqasakidə də həmçinin) evlərin əksəriyyəti üstü kərpicli bir və ikimərtəbəli taxta tikililərdən ibarət idi. Fabriklər şəhər ətrafında yerləşirdi. Köhnəlmiş yanğınsöndürmə avadanlığı və şəxsi heyətin kifayət qədər hazırsızlığı adi dinc vaxtda belə yanğının şəhər əhalisi üçün çox təhlükəli olmasına gətirib çıxartmışdır.

Müharibənin gedişində Hiroşima şəhərinin əhalisi maksimum həddə 380 000 nəfərə çatmışdır. Bombardmandan əvvəl yapon hökumətinin əmrilə əhali sistemli şəkildə olunmuşdur. Lakin hücum zamanı təqribən şəhər əhalisinin sayı 245 000 nəfər idi..

Bombalanması

İlk amerikan nüvə bombardmanının əsas hədəfi Hiroşima olmuşdur. (ehtiyat üçün Kokura və Naqasaki şəhərləri idi) Trumen tərəfindən verilən əmrdə atom bombasının 3 avqustdan sonrakı hər hansı bir tarixdə atılmasına hava şəraiti mane olurdu. 6 avqust 1:45 radələrində B 29 amerikan bombarmançı təyyarəsi polkovnik Pol Tibbetsin başçılığı altında "Balaca oğlan" atom bombası ilə birlikdə Tinian adasından qalxmışdır. Buradan Hiroşimaya qədər 6 saatlıq yol idi.

Pol Tibbets uçuşdan əvvəl, 1945-ci il 6 avqust

Tibebtsin təyyarəsi ("Enola Gay") digər 6 təyyarənin də daxil olduğu birləşmənin tərkibində uçurdu. Bu birləşmə ehtiyat təyyarə "Top Secret", iki nəzarət və 3 kəşfiyyat ("Jabit III", "Full House" və "Street Flash") təyyarələrindən ibarət idi. Naqasaki və Kokuraya göndərilən kəşfiyyat təyyarələrinin komandirləri bu şəhərlərin üzərinin buludlu olması xəbərini vermişdir. Üçüncü kəşfiyyat təyyarəsinin pilotu mayor İzerli Hiroşima üzərində səmanın aydın olması xəbərini və "İlkin hədəfi bombalayın" siqnalını vermişdir..

Səhər təxminən saat 7-ə yaxın yapon hava radarları bir neçə amerikan təyyarəsinin yaxınlaşdığını və Yaponiyanın cənub hissəsinə doğru uçma xəbərdarlığını vermişdir. Hava həyəcanı elan olunmuş və Hiroşima da daxil olmaqla çoxlu şəhərlərdə radio xəbər dayandırılmışdır. Təxminən 08:00-da Hiroşima şəhərinin radarını izləyən operator yaxınlaşan amerikan təyyarələrinin sayının çox az olmasını bildirmiş və nəticədə hava həyəcanı ləğv edilmişdir. Amerikan bombardmançılarının kiçik qrupu üçün yanacaq və təyyarələrə qənaət məqsədilə yaponlar bu təyyarələri qovmamışdılar. Radioda standart xəbər kimi bombadan qorunmaq üçün sığınacaqlara getmək məsləhət görülmüşdür. B 29 təyyarələrinin isə kəşfiyyat məqsədilə gəlməsi bildirilmişdir.

Yerli vaxtla səhər saat 8-də 9 km yüksəklikdə olan B 29 təyyarəsi Hiroşimanın üzərinə ilk atom bombasını atmışdır. Atom bombası 576 m yüksəklikdə partlamışdır. Partlayış anının saat 08:15-də baş verməsi göstərilir.

Hadisə haqqında ilk ictimai xəbər Hiroşimaya atom hücumunun baş verməsindən 16 saat keçmiş Vaşinqtondan gəlmişdir.

Partlayışın effekti

Partlayış anında episentrdən 250 m aralıda yerləşən bank binasının pilləkanlarında oturan şəxsin silueti

Partlayışın episentrinə yaxın olan şəxslər anındaca ölmüş və onların bədəni hissələrə ayrılaraq ətrafa dağılmışdır. Həmin vaxt havada uçan quşlar yanmış, quru yanan materiallar isə (məsələn, kağız) partlayışın episentrinə 2 km qalmış yanmışdır. İşıq şüalanması paltarı yandıraraq onun qara rəsmini bədəndə həkk etmişdir. İnsan siluetləri isə divarda qalmışdır. Evdən kənarda olan insanları isə işıq parıltısı kor etmişdir. Episentrin yaxınlığında olan hər şeyi partlayış dalğası dərhal yox etmişdir. Partlayış dalğası evin içində olan bir yeniyetməni evdən çölə atmışdır. Episentrdən 800 m məsafədə yerləşən 90 % insan bir neçə dəqiqədən sonra ölmüşdür..

Partlayış dalğası 19 km -ə qədər məsafədə yerləşən pəncərələri məhv etmişdir. Şəhərdə eyni vaxtda çoxlu sayda kiçik yanğınlar yaranmış və yaranmış güclü külək episentrə doğru istiqamət almışdır. Alov şəhərin 11 km²-dən çox hissəsini əhatə eləmişdir.

xatirələrinə əsasən, partlayış vaxtı episentrdən 300 m məsafədə olan ancaq bir neçə nəfər sağ qalmışdır:

Atom bombasının Hiroşimaya atıldığı gün mənim üçün 3 rəngi xarakterizə edir: qara, qırmızı və qəhvəyi. Qara ona görə ki, partlayış günəş şüalarının qabağını kəsdi və dünyanı qaranlığa qərq elədi. Qırmızı ona görə ki, partlayış nəticəsində yaralı və ölmüş insanlardan qanlar axırdı. Bu, həmçinin, şəhərdə hər şeyi yandıran yanğını bildirirdi. Qəhvəyi ona görə ki, partlayışın işıq şüalanması nəticəsində yanmış insanların rəngi idi..

Partlayışdan bir neçə gün sonra həkimlər sağ qalanlar arasında şüalanmanın ilk simptomlarını aşkar etmişdilər. Tezliklə sağ qalanlar arasında ölənlərin sayı artmağa başlamışdır. Belə ki sağalmağa başlayanlar yeni xəstəlikdən əziyyət çəkməyə başlamışdılar. Şüalanma xəstəliyindən ölənlərin sayı partlayışdan 3–4 həftə sonra pik nöqtəyə çatmışdır. Ancaq 7–8 həftə sonra azalmağa başlamışdır. Yapon həkimləri şüalanma xəstəliyinin simptomları qusma zamanı aşkar etmişdilər. Şüalanmanın nəticəsi kimi beyində yaranan bədxassəli şişlər olmuşdur. Bu şişlər zərərçəkənlər də ömrünün sonuna qədər qalmışdır.

Nüvə partlayışının (Radiasiya zəhərlənməsi) nəticəsi olaraq yaranan xəstəlikdən ölən ilk insan aktrisa Midori Naka olmuşdur.. Aktrisa Hiroşima partlayışından sağ çıxsa da, 1945-ci il 24 avqust tarixində vəfat etmişdir. Jurnalist Robert Yunq məhz aktrisa Midori və sağ qalmış insanların xəstəliyinin yeni xəstəlik haqda həqiqətin üzə çıxmasına səbəb olduğunu bildirmişdir. Midorinin ölümünə qədər heç kim partlayışdan sağ çıxan insanların qeyri məlum şəkildə sirli ölümünün səbəbini bilmirdi. Yunq hesab edir ki, Midorinin ölümü nüvə fizikası və tibbi sahəsində tədqiqatların sürətləndirilməsini stimullaşdırdı. Nəticədə, aparılan tədqiqatlar nətivəsində radiasiya şüalanmasından əziyyət çəkən çoxsaylı insan xilas oldu..

Hücumun nəticələrinin yaponlar tərəfindən dərk edilməsi

Yaponiyanın Yayımlama korporasiyasının Tokiolu operatoru Hiroşima stansiyasından siqnalın gəlmədiyinə diqqət yetirmişdir. O digər telefon xətti ilə yenidən əlaqə saxlamağa cəhd etsə də, bu alınmamışdır. Təxminən 20 dəqiqə sonra Dəmiryolu teleqrafı idarəetmə Tokioda yerləşən mərkəzində Hiroşimadan şimalda yerləşən əsas teleqraf xəttinin işləmədiyini başa düşdülər.

Hiroşimadan 16 km məsafədən dəhşətli partlayış haqqında qeyri-rəsmi və qarışıq məlumatlar gəlməyə başladı. Bütün bu məlumatlar Yaponiyanın baş katibliyinə göndərilirdi.

Hərbi bazalar dəfələrlə Hiroşima mərkəzi ilə əlaqəyə çıxmaq istəsələr də bu alınmadı. Qərargahdan gənc zabiti dərhal Hiroşimaya uçmağa orada yerə enərək dəymiş ziyanı qiymətləndirib Tokioya düzgün məlumatla qayıtmağı əmr verirlər. Çünki qərargahda Hiroşimada ciddi bir şeyin baş vermədiyini hesab edirdilər. Xəbərlər isə şayiə olmaqla əsaslandırılırdı.

Qərargahın zabiti hava limanına yollanaraq orda cənub-qərb istiqamətinə uçur. 3 saatlıq uçuşdan sonra Hiroşimaya 160 km qalmış o və onun pilotu səma üzərində böyük tüstü buludunun olduğunu müşahidə edirlər. Aydın gün idi və Hiroşimanın xarabalıqları yanırdı. Tezliklə onların təyyarəsi şəhərə çatır və onlar gördüklərinə inanmırlar. Şəhərdən yalnız yanan xarabalıqlar və tüstü buludu qalmışdır. Onlar şəhərin cənubunda yerləşdikdən sonra zabit baş verənlər haqda Tokioya məlumat göndərərək xilasetmə üçün işlər aparılmasının dərhal təşkil olunmasını bildirir. Yaponlar Hiroşimada baş verənlər haqda dolğun məlumatı 16 saat sonra Vaşinqtondan əldə etmişdilər.

İtki və dağıntılar

Hiroşimanın atom partlayışından sonra görüntüsü

Partlayışdan ölənlərin sayı 70 mindən 80 minə qədər idi. 1945-ci ilin sonunda radioaktiv zəhərlənmə və partlayışdan sonra yaranan digər effektlərdən ölənlərin sayı 90 mindən 166 minə qalxmışdı..5 il ərzində partlayışdan sonra yaranan xərçəng və digər uzunmüddətli nəticələrdən sonra ölənlərin sayı 200 000-i keçmişdir..

2013-cü il 31 mart tarixində Yaponiyanın verdiyi rəsmi məlumatda Hiroşima və Naqasakiyə atılan atom bombalarından sonra 201 779 nəfər "hibakuşa"nın atom bombalanmasından yaranan xəstəliklərdən əziyyət çəkməsi göstərilmişdir. Bu rəqəm radiasiyanın təsirinə məruz qalmış qadınlardan dünyaya gələn körpələri də özündə birləşdirir.. Onlardan 1 % -i çox ciddi onkoloji xəstəlikdən əziyyət çəkirdi.. 31 avqust 2013-cü il tarixdə isə partlayışdan ölən insanların sayının 450 000 olması göstərilmişdir: 286 818 nəfər Hiroşimada və 162 083 nəfər Naqasakidə..

Radioaktiv çirklənmə

Hiroşima bombalanmadan əvvəl

Hiroşima bombalanmadan sonra

"Radioaktiv çirklənmə" anlayışı həmin illərdə mövcud deyildi. Çünki bu məsələ həmin dövrdə qaldırılmamışdı. İnsanlar yaşamağa davam edərək dağılmış yerlərini bərpa etməyə başlamışdılar. Hətta sonrakı illərdə ölənləri, bombardmandan sonra anadan olan uşaqlarda yaranan genetik xəstəlikləri radiasiyanın təsiri ilə əlaqələndirmirdilər.

Radiasiyaya yoluxmuş rayonlardan əhalinin evakuasiyası aparılmırdı. Çünki heç kim radioaktiv zəhərlənmə barədə heçnə bilmirdi. Bu zəhərlənmənin yoluxma dərəcəsini məlumat azlığı səbəbindən dəqiq vermək çox çətindir. Lakin texniki cəhətdən ilk atom bombaları çox az gücə malik və tam təkmilləşmiş deyildi. (Məsələn ,"Balaca oğlan" 64 kq urana malik idi. Ondan yalnız 700 q uran parçalanma reaksiyasına girmişdir)

Bəzi tikililərin qalması

Hirosimada bir neçə dəmir beton tikilisi zəlzələrin olma riskinə görə çox möhkəm özülə malik idi. Partlayışın episentrinə yaxın olmasına baxmayaraq, bu səbəbdən onların karkası dağılmamışdır. Hiroşimanın Sənaye palatasının (indi "Hiroşima Sülh Memorialı" adı ilə tanınır) kərpic binası demək olar dağıdılmamış qalmışdır. Bu tikili çex memar Yan Letçel tərəfindən tikilmişdir. Partlayışın episentrindən 160 m aralıda yerləşmişdir. Bu xarabalıqlar Hiroşimada baş vermiş atom partlayışından sonra ən məşhur eksponat çevrilmişdir. 1996-cı ildə ABŞ və Çinin etirazlarına baxmayaraq, YUNESKO-nun ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır..

6–9 avqust tarixində baş verən hadisələr

Hiroşimada atom bombalanmasının uğurla həyata keçirilməsi xəbərini alan ABŞ prezidenti Harri Trumen demişdir:

Biz, indi hər bir şəhərdə yaponların bütün yerüstü istehsal güclərini əvvəlkindən daha sürətli və tam şəkildə dağıtmağa hazırıq. Biz onların doklarını, fabriklərini və kommunikasiyasını dağıdacayıq. Biz Yaponiyaya müharibə apara bilməsi üçün sahib olduqlarının hamısını tamamilə dağıdacayıq. Məhz bu məqsədlə Yaponiyanın dağıdılması üçün 26 iyul tarixində Potsdamda ultimatum verilmişdir. Onların rəhbərliyi dərhal bu şərtləri rədd etmişdir. Əgər onlar indi bizim şərtlərimizi qəbul etməsələr, qoy havadan onları məhvetmə yağışı gözləsin..

Hiroşimadakı atom bombardmanı haqda xəbəri aldıqdan sonra yapon hökuməti öz reaksiyasını müzakirə etmək qərarına gəlir. İyun ayından başlayaraq, imperator sülh danışıqları barədə çıxış etsə də, lakin müdafiə naziri, həmçinin ordu və donanma rəhbərliyi Sovet İttifaqı tərəfindən veriləcək sülh danışıqlarını gözləməyi məsləhət görmüşdülər. Hərbi rəhbərlik həmçinin hesab edirdi ki, yapon adalarına hücuma qədər qoruna bilsələr, onda onlar müttəfiqlərə itki verəcək zərbə endirə bilsələr, Yaponiya danışıqsız kapitulyasiya ilə müharibəni bitirə bilər..

9 avqust tarixində SSRİ Yaponiyaya müharibə elan etmiş və sovet qoşunları Mancuriya əməliyyatına başlamışdılar. Bununla SSRİ-nin vasitəçiliyi danışıqların aparılmasına ümidlər azalmışdır. Yapon ordusunun ali rəhbərliyi hərbi vəziyyətin elan edilməsi üçün hazırlıqlara başlamışdır. İkinci atom bombası (Kokura) 11 avqust tarixinə planlaşdırılsa da, lakin bu 2 gün əvvələ keçirildi. Buna səbəb 10 avqust tarixindən sonra hava şəraitinin 5 günlük pis olması göstərilir..

1945-ci il 9 avqust tarixində Naqasakinin bombalanması

Naqasakiyə atılmış "Gonbul" ("Fatman" atom bombasının maketi

Naqasaki iki çayın axdığı iki vadidə yerləşirdi. Dağ sıldırımı şəhərin rayonlarını ayırır. 90 km² əraziyə malik olan şəhərin ancaq 12 km² -də yaşayış var idi. İkinci dünya müharibəsi zamanı şəhər iri dəniz limanı olmaqla yanaşı, həm də sənaye mərkəzi kimi tanınmışdır. Belə ki burada polad tökmə istehsalı və Mitsubişi şirkətinin tərsanəsi yerləşirdi. Şəhərdə silahlar, gəmilər və digər döyüş texnikası da hazırlanırdı.

Naqasaki şəhəri atom bombası atılana qədər iri həcmli bombalanmalara məruz qalmamışdır. Hələ 1945-ci ilin 1 avqustunda şəhərə bir neçə fuqas bombalar atılmışdır. Atılan bombalar şəhərin cənub-qərb hissəsində yerləşən tərsanələrə zərər yetirmişdir. Atılan bombalar Mitsubişinin polad və silah zavoduna da düşmüşdür.. 1 avqust tarixində həyata keçirilən reydin nəticəsi olaraq əhalinin, xüsusən də məktəblilərin evakuasiyası həyata keçirilmişdir. Bombalanma zamanı şəhərdə 200 minə yaxın əhalinin olması bildirilmişdi..

Bombalanma

Naqasaki atom partlayışından əvvəl və sonra

İkinci amerikan nüvə bombalanmasının əsas məqsədi Kokura şəhəri idi. Naqasaki ehtiyat şəhər kimi nəzərdə tutulmuşdur.

9 avqust saat 2:47-də "Gonbul" atom bombasını daşıyan B 29 amerikan bombardmançı təyyarəsi mayor Çarlz Suinin rəhbərliyi ilə Tinian adasını tərk etdi.

Birinci bombalanmadan fərqli olaraq ikinci çoxsaylı texniki nasazlıqlarla quraşdırılmışdı. Hələ uçuşdan əvvəl ehtiyat yanacaq çənlərinin birində yanacaq nasosunun nasazlığı aşkar edilmişdir. Buna baxmayaraq, uçuş heyəti planlaşdırılmış uçuşu həyata keçirmək qərarına gəlir.

Təxminən saat 7:50 radələrində Naqasakidə hava həyəcanı elan edilsə də, 8:30-da bu həyəcan ləğv edilmişdir.

8:10-da təyin olunmuş görüş nöqtəsində təyyarələrdən birinin olmaması aşkara çıxır. 40 dəqiqə ərzində Suininin rəhbərlik etdiyi B 29 təyyarəsi görüş nöqtəsi ətrafındakı dairələri təsvir etsə də, həmin təyyarə gəlib çıxmamışdır. Həmin vaxtda isə kəşfiyyat təyyarələri Kokura və Naqasaki üzəri buludlu olsa da, hərçənd vizual nəzarətin bomba atmanı həyata keçirməyə icazə verdiyini bildirmişdilər..

8:50-də atom bombası daşınılan B 29 təyyarəsi Kokuraya doğru yönəldi. 9:20-də Kokuraya çatmışdır. Həmin vaxt şəhər üzərində buludluluq göstəricisi 70 % idi və bu bomba atmanı həyata keçirməyə mane olurdu. Üç uğursuz cəhddən sonra saat 10:32-də B 29 Naqasakiyə istiqamət aldı. Bu anda yanacaq nasosunun nasazlığı səbəbindən yanacaq Naqasaki üzərindən ancaq bir keçid üçün kifayət edirdi.

10:53-də iki B-29 təyyarəsi Hava Hücumunda Müdafiə ərazisində görsənsələr də, yaponlar onları kəşfiyyat təyyarələri kimi qəbul edib hava həyəcanı elan etmədilər.

Saat 10:56-da B-29 üzəri buludlarla örtülən Naqasakiyə çatdı. Son anda tuşlayıcı kapitan Kermit Bixan buludlar arasından şəhər stadionunun siluetini görür. O, stadionu orientir seçərək atom bombasını tullayır.

Partlayış yerli vaxtla saat 11:02 də 500 m yüksəklikdə baş vermişdir. Partlayışın gücü təqribən 21 kilotona bərabər göstərilir.

Partlayışın effekti

Partlayış vaxtı üstü örtülməyən yapon oğlan uşağı

Tezliklə tuşlanmış bomba Naqasakinin iki əsas nöqtəsi arasında partladı. Bunlar cənubda yerləşən Mitsubişi şirkətinin poladtökmə və silah zavodları, şimalda yerləşən Mitsubişi-Urakami torpedo zavodu idi. Əgər atom bombası cənuba doğru iş və yaşayış yerlərinin arasına atılsaydı, onda itki çox böyük olardı.

Naqasakiyə atılan bombanın partlayış gücü Hiroşimadakından daha böyük olmasına baxmayaraq, partlayışdan sonra dağıtma effekti daha az idi. Buna səbəb kimi bir sıra amillər göstərilir. Belə ki Naqasakidə təpələrin mövcudluğu, həmçinin partlayış mərkəzinin sənaye ərazisi üzərində olması şəhərin bir neçə rayonunu partlayışdan qorumuşdur.

Partlayış zamanı 16 yaşında olan Sumiteru Taniqutinin xatirərlərində yazmışdı:

Partlayış məni velosipeddən yerə tulladı, bir müddət yer silkələndi Partlayış dalğasının məni aparmaması üçün mən yerə sarıldım. Mən yuxarıya baxanda indicə gəldiyim evin dağıldığını gördüm.. Mən partlayış dalğasınən körpə uşağı necə apardığını gördüm. Böyük daşlar havada uçurdu. Onlardan biri mənə dəydi və sonra yenidən səmaya qalxdı.. Hər şeyin artıq başa çatdığını fikirləşib ayağa qalxanda mənim sol əlimin dərisinin barmaqlardan çiyinə qədər olan hissəsinin yırtılmış paltar kimi sallandığını gördüm.

İtki və dağıntılar

Naqasaki üzərində atom partlayışı 110 km² əraziyə zərər yetirmişdir.

Naqasaki prefekturasının hesabatına əsasən, "episentrdən 1 km məsafadə yerləşən insan və heyvanlar demək olar anındaca öldü." 2 km radiusda yerləşən bütün evlər demək olar ki dağıdıldı. Naqasakidə yerləşən 52 000 binadan 14 000-i dağılmış, hələ 5400-ünə ciddi zərər dəymişdir. Ancaq 12% tikili zərər dəyməmiş qalmışdı. Hərçənd şəhərdə alovlu qasırğa yaranmasa da çoxlu sayda yerli yanğınlar müşahidə olunmuşdur.

1945-ci ilin sonlarında ölənlərin sayı 60 mindən 80 minə qədər idi. 5 ildən sonra isə partlayış nəticəsində xərçəng xəstəliyinə yoluxaraq ölənlərin sayı 140 min insan idi..

Yaponiyaya atılacaq növbəti atom bombalamaları barədə planlar

ABŞ hökuməti daha bir atom bombasının avqustun ortalarında istifadəyə hazır olacağını gözləyirdi. Ondan sonra sentyabr və oktyabr aylarında daha 3-nün də atılmasını planlaşdırmışdı..

10 avqust tarixində Manhetten layihəsinin hərbi direktoru Lesli Qrovsun ABŞ ordu qərargahıın rəhbəri Corc Marşalla göndərdiyi memorandumda "növbəti bombanın 17–18 avqustdan sonra tətbiq olunmağa hazır olacağını" bildirmişdir. Həmin gün Marşall memorandimu imzaladı. Lakin memorandumda olaraq bunun Yaponoyaya qarşı ancaq Prezidentin razılığı əsasında tətbiq olunacağını şərh etmişdir. Eyni zamanda ABŞ-nin Müdafiə Nazirliyi (Müttəfiq qoşunlarının Yaponiyaya hücumu) başlanmasına qədər bombaların tətbiqinin təxirə salınmasını müzakirə etmişdir.

Bizim qarşımızda duran problem yaponların təslim olmamalarıdı. Buna görə atom bombalarını hazırlayıb qısa interval ərzində atmaq lazımdır. Bombaların hamısını bir gündə yox, amma çox qısa vaxt ərzində atmaq lazımdır. Bu həmçinin bizim hansı hədəfləri izləməmizlə bağlı məsələdir. Biz atılan bombaların müdaxiləyə kömək edəcəyi fikrinə köklənməli deyilik. Bu əsasən taktiki hədəflər olmalıdır.

Yaponiyanın kapitulyasiyası və sonrakı işğalı

9 avqust tarixinə qədər hərbi kabinet kapitulyasiyanın 4 şərtinə təkid etməyə davam edirdi. 9 avqust tarixində SSRİ tərəfdən 8 avqust tarixindən Yaponiyaya qarşı müharibə elan olunması xəbəri gədi. 10 avqust tarixində keçirilən "Böyük altılığın" iclasında kapitulyasiya məsələsi haqda səslər yarıya bölünmüşdür. (3-ü lehinə, 3-ü əleyhinə). Bundan sonra məsələyə Yaponiya imperatoru qarışaraq kapitulyasiyanın leyhinə səs vermişdir. 1945-ci il 10 avqust tarixində Yaponiya müttəfiqlərə kapitulyasiyanı ancaq bir şərtlə qəbul etdiyini bildirmişdir. Həmin şərt ondan ibarət idi ki, imperatorun nominal dövlət başçısı kimi qorunub saxlanmasını özündə birləşdirirdi..

Kapitulyasiyanın şərtlərində Yaponiyada imperator hakimiyyətinin qorunub saxlanmasına icazə verilsə də, 14 avqust tarixində imperator Hirohito kapitulyasiya haqda öz bəyanatını dərc etdirir. Kapitulyasiya əleyhdarları tərəfindən hərbi çevrilişə cəhd olmasına baxmayaraq, bu bəyanat növbəti gün yapon KİV-i (Kütləvi informasiya vasitələri) yayılmışdır.

Öz bəyanatında imperator Hirohito atom bombalanması haqda da fikirlərini qeyd etmişdir:

Rəqibin öhdəsində çoxlu dinc və günahsız insanlara ölçülməyən maddi ziyan vurmuş yeni dəhşətli silah vardır. Əgər biz vuruşmağa davam etsək, bu nəinki kollapsa, yapon millətinin məhvinə gətirəcək, həm də insan sivilizasiyasının tamamilə yox olmasına səbəb olacaqdır. Belə vəziyyətdə, biz milyonlarla vətəndaşımızı xilas edə və yaxud əcdadlarımızın müqəddəs ruhu qarşısında necə bəraət qazana bilərik? Bu səbəbdən rəqiblərimizin birgə deklarasiyasının şərtlərini qəbul etməli olduq.

Hiroşimada bombalanmadan 1 il sonra orada yerləşdirilən amerikan əsgərlərinin sayı 40 000, Naqasakidə isə 27 000 nəfər idi..

Atom partlayışlarının nəticələrinin öyrənilməsi üzrə komissiya

1948-ci ilin yazında prezident Harri Trumenin göstərişi ilə Hiroşima və Naqasakidə sağ qalanlara radiasiya təsirinin uzunmüddətli effektinin öyrənilməsi üçün ABŞ Milli Elmlər Akademiyası nəzdində atom partlayışlarının nəticələrinin öyrənilməsi üzrə komissiya yaradılmışdır. Bombalanmadan zərər çəkənlər arasında çoxlu sayda müharibəyə əlaqəsi olmayan şəxslər aşkar edilmişdir. Bunlar çinli və koreyalı hərbi əsirlər, Malay yarımadasından olan tələbələr və təxminən 3200 nəfər yapon əsilli ABŞ vətəndaşları idi..

1975-ci ildə Komissiya buraxılmış, onun funksiyaları yenidən yaradılan radiasiya təsirinin effektlərinin öyrənilməsi üzrə İnstituta ("Radiation Effects Research Foundation") verilmişdir..

Atom bombalamalarının məqsədəuyğunluğu haqqında müzakirə

Yaponiyanın kapitulyasında atom bombalanmasının rolu və onların etik əsaslanmaları indiyə qədər elmi və ictimai müzakirələrin əsas məsələlərindən biridir. 2005-ci ildə amerikalı tarixçi Samuel Uoker "atom bombalamalarının məqsədəuyğunluğu haqda mübahisəsinin davam edəcəyini" bildirmişdir. Uoker 40 ildən çox bir müddətdə əsas sual kimi atom bombalarının Sakit okean cəbhəsində müharibədə qələbə qazanmasında rolu haqda da mübahisələrin davam etdiyini bildirmişdir..

Bombalanma tərəfdarları adətən bunun Yaponiyanın kapitulyasiyasına əsas səbəb olmasını, bununla müttəfiq qoşunları tərəfindən ediləcək müdaxilədə hər iki tərəfdən əhəmiyyətli dərəcədə itkilərin qarşısını aldıqlarını iddia edirlər. Bu həmçinin Yaponiyanın Asiyada apardığı total müharibənin saxlanmasına səbəb oldu. Bununla da digər Asiya ölkələrində dinc əhalinin ölümünün qarşısını alınmışdır.

Bombalanma əleyhdarları isə bunun gündəlik edilən adi bombalanmalara sadəcə lavə olmasını, hərbi cinayət və dövlət terrorizminin təzahürü olmasını bildirirlər. Baxmayaraqki, 1945-ci ildə nüvə silahının tətbiqini qadağan edən heç bir beynəlxalq müqavilə və razılaşma imzalanmamışdır.

Bir sıra tədqiqatçılar isə, atom bombalanmasının əsas məqsədinin Uzaq Şərqdə Yaponiya ilə müharibəyə qoşulmamışdan əvvəl SSRİ-yə təsir göstərmək və ABŞ-nin atom gücünü nümayiş etdirmək olmasını iddia edirlər..

2015-ci ilin 6 avqust tarixində bombalanmaların ildönümündə prezident Harri Trumenin nəvəsi Klifton Trumen Daniel bildirmişdir ki, "babası ömrünün sonlarına qədər Hiroşima və Naqasakiyə atılan atom bombalarının düzgün olduğunu və ABŞ-nin ondan heç vaxt bu haqda üzr istəməsini xahiş etməyəcəyini hesab edirdi"..

Mədəniyyətə təsiri

Eleanor Koerin "Sadako və min kağız durna" kitabının üz qabığı

1950-ci illərdə Hiroşimadan olan Sadako Sasaki adlı yapon qızının hekayəsi çox geniş populyarlıq qazanmışdır. Belə ki şüalanmanın təsirindən yaranan leykemiya xəstəliyindən əziyyət çəkən Sadako 1955-ci ildə dünyasını dəyişmişdir.

Xəstəxanada o, öz yaxın dostlarından birindən bir yapon əfsanəsini eşidir. Həmin əfsanəyə görə oriqami sənəti əsasında min kağız durna düzəldən şəxsin tutduğu bir arzu mütləq yerinə yetməlidir. Bu əfsanə Sadakoya təsir edir və o, xəstəxanadakı bəzi digər uşaqlar kimi əlinə keçən kağız parçalarından durna düzəltməyə başlayır. "Sadako və min kağız durna" kitabındakı fikrə görə o, yalnız 644 durna düzəldə bilmişdi. Dostları onun yerinə lazım olan sayda durna düzəldir və Sadako min kağız durna ilə birlikdə dəfn edilir. Xirosimadakı Memorial sülh muzeyinin Sadakoya həsr olunmuş guşəsində məlumat verilir ki, o, mindən artıq kağız durna düzəldə bilmişdi..

Sadako Sasakinin hekayəsi haqda çoxlu kitablar yazılmışdır. Onlardan biri kanadalı yazıçı Eleanor Koerin 1977-ci ildə yazdığı "Sadako və min kağız durna" kitabıdır.

İstinadlar

1. Sadao Asada. "The Shock of the Atomic Bomb and Japan’s Decision to Surrender: A Reconsideration". The Pacific Historical Review, Vol. 67, No. 4 (Nov., 1998), pp. 477–512.
2. (PDF). 2014-03-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-30.
3. . August 8, 2005 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 30, 2016. (#invalid_param_val)
4. ""Summary of Target Committee Meetings on 10 and 11 May 1945"" (PDF). National Security Archive (ingilis). , . 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-03-27.

5. Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
   ISBN
   Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

6. Çörçill: "I was perhaps five yards away, and I watched with the closest attention the momentous talk. I knew what the President was going to do. What was vital to measure was its effect on Stalin. I can see it all as if it were yesterday. He seemed to be delighted. A new bomb! Of extraordinary power! Probably decisive on the whole Japanese war! What a bit of luck! This was my impression at the moment, and I was sure that he had no idea of the significance of what he was being told. Evidently in his immense toils and stresses the atomic bomb had played no part. If he had the slightest idea of the revolution in world affairs which was in progress his reactions would have been obvious. Nothing would have been easier than for him to say, "Thank you so much for telling me about your new bomb. I of course have no technical knowledge. May I send my expert in these nuclear sciences to see your expert tomorrow morning?" But his face remained gay and genial and the talk between these two potentates soon came to an end. As we were waiting for our cars I found myself near Truman. "How did it go?" I asked. "He never asked a question", he replied. I was certain therefore that at that date Stalin had no special knowledge of the vast process of research upon which the United States and Britain had been engaged for so long…".

   Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
   ISBN	0395410606, 9780395410608
   Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

7. Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
   ISBN
   Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

8. Подвиг советских физиков. Как создавался ядерный щит СССР 2011-12-14 at the Wayback Machine "Советская Россия" N 39 (12663), четверг, 24 марта 2005 г.
9. Theodore Hall, Prodigy and Atomic Spy, Dies at 74 2022-08-13 at the Wayback Machine, NY Times, November 10, 1999
10. "'Official Bombing Order, July 25, 1945' from U.S. National Archives" (ingilis). http://www.dannen.com. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
11. Начало ядерной эры: бомбардировка Хиросимы 2011-01-27 at the Wayback Machine // РИА Новости, 6 августа 2010
12. "U. S. Strategic Bombing Survey: The Effects of the Atomic Bombings of Hiroshima and Nagasaki, June 19, 1946" (PDF). "The Decision to Drop the Atomic Bomb" (ingilis). Truman Library website. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-03-26.
13. "The Atomic Bombings of Hiroshima and Nagasaki by The Manhattan Engineer District, June 29, 1946" (ingilis). http://www.atomicarchive.com. 2012-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
14. . The Manhattan Project (An Interactive History) (ingilis). US Department of Energy. 2006-09-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
15. Акико Такакура, 300 метров от эпицентра. "What I Want to Say Now". Recorded Testimony of A-Bomb Survivors (ingilis). Hiroshima Peace Memorial Museum. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
16. (PDF). 2009-10-06 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-30.
17. Marks, Toshiko & Nish, Ian Hill & Prichard John B. (1989). Japan and the Second World War. "International Studies", Vol. 197. Suntory Toyota International Centre for Economics and Related Disciplines, London School of Economics and Political Science, p. 6.
18. (PDF). 2020-07-13 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-30.
19. . ""How many people died as a result of the atomic bombings?"" (ingilis). Radiation Effects Research Foundation (US - Japan). 2011-08-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
20. . . August 7, 2013. 2013-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-11.
21. "Relief for A-bomb victims". The Japan Times. 2007-08-15. 2012-05-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-10-02.
22. "Peace ceremony represents Hiroshima's long struggle: Fukushima town mayor". . August 6, 2013. 2013-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-08-11.
23. . . August 10, 2013. 2013-09-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-11.
24. Китай высказал опасение, что включение Хиросимского мемориала в список объектов всемирного наследия может быть использовано для принижения потерь, понесённых другими странами Азии от агрессии Японии. США заявили о том, что Хиросимский мемориал является "военным памятником" ("war site"), которые, по их мнению, не должны включаться в список объектов всемирного наследия. "Statements by China and the United States of America during the inscription of the Hiroshima Peace Memorial (Genbaku Dome)" (ingilis). 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-04.
25. "Statement by the President Announcing the Use of the A-Bomb at Hiroshima" (ingilis). 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
26. . The Manhattan Project (An Interactive History) (ingilis). US Department of Energy. 2006-09-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-08-16.

27. Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
    «İndi bu haqda danışmaq olar. Manhetten layihəsinin tarixi»
    Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

28. . The Manhattan Project (An Interactive History) (ingilis). US Department of Energy. 2006-09-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-26.
29. "Необходимость визуального бомбометания для точного поражения цели считалась очень важной, поэтому было признано целесообразным проводить операцию только при лётной погоде"

    Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
    «İndi bu haqda danışmaq olar. Manhetten layihəsinin tarixi»
    Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

30. "Interview with Sumiteru Taniguchi Japanese Citizen, Nagasaki". People's Century: Fallout. PBS. 1999-06-15. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-03-07.
31. "The Atomic Bomb and the End of World War II, A Collection of Primary Sources," (PDF). National Security Archive Electronic Briefing Book No. 162. . 1945-08-13. 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2016-01-30.
32. Kido Koichi nikki, Tokyo, Daigaku Shuppankai, 1966, p.1223
33. "Hiroshima and Nagasaki Occupation Forces" (PDF) (ingilis). Defense Threat Reduction Agency, U.S. Department of Defense. 2012-01-27 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-11.

34. Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı
    ISBN	0674021533, 9780674021532
    Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

35. "The Radiation Effects Research Foundation Website". Rerf.or.jp. 2012-01-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-25.
36. Walker, J. Samuel. "Recent Literature on Truman's Atomic Bomb Decision: A Search for Middle Ground". Diplomatic History. 29 (2). 2005: 334. doi:10.1111/j.1467-7709.2005.00476.x. İstifadə tarixi: 2008-01-30.
37. Индукаева Н. С. История международных отношений 1918–1945 гг. Учебное пособие. Томск: Издательство Томского университета. 2003. 113 с.
38. "Внук президента Трумэна: дед не раскаивался в том, что бомбил Хиросиму". 2015-08-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-30.
39. "US will never apologize for Hiroshima, Nagasaki — President Truman's grandson". 2015-08-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-01-30.
40. "Sadako's 4,675 Days of Life". 2012-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-30.

Xarici keçidlər