Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Daşkənd dövləti — 1784—1807-ci illərdə Daşkənd və Türkistan vilayətlərinin müasir ərazisində mövcud olan müstəqil dövlət qurumu. 1808-ci ildə Kokand xanlığı tərəfindən fəth edildi və xanlığa qatıldı.
| Daşkənd dövləti | |
|---|---|
| Daşkənd dövləti | |
| Paytaxt | Daşkənd |
| İdarəetmə forması | Mütləq monarxiya |
Tarixi
XVIII əsrin əvvəllərində özbək qəbiləsi olan yuzlar, Daşkənd və Sırdəryanın orta axınındakı bəzi bölgələri ələ keçirdilər.
XVIII əsrin ortalarında Daşkənd tarixində problemli bir dövr var ki, şəhərdə kalmıkların (1758-ci ildə Çindən məğlub olmasından əvvəl) və Qazax xanlarının (əvvəlcə kalmıkların vassallı idilər, kalmıklar məğlub olduqdan sonra - müstəqil), Əbdülkərim biyin rəhbərlik etdiyi kokandların və az da olsa Buxara hökmdarlarının mənafeləri kəsişirdi. Şəhər dəfələrlə əldən-ələ keçib. Bundan əlavə, Daşkəndin özündə daxili mübarizə şəhərin dörd hissəsində — dahada (özb. Daha) — Kukça, Sibzar, Şeyxantaur və Beşağaçda hökm sürürdü. Hər birinin başçısı olan — hakimlər, qalan bölgələri özlərinə tabe etdirməyə çalışırdılar.
1780-ci illərdə uzun və qanlı çəkişmələr dözülməz hala gəldi. Daşkənddə ticarət və əl sənətlərinə faydalı təsir göstərə biləcək vahid müstəqil dövlət yaratma ehtiyacı vardı. Bu vaxt Şeyxantaur hakimi hakimiyyəti oğlu Yunushocaya təhvil verərək ölür.
Dövlətin tarixi
1784-cü ildə Daşkəndin dörd dahası arasındakı uzunmüddətli rəqabət silahlı qarşıdurma ilə nəticələndi. Döyüş şəhər bazarının yaxınlığında, Bozsu dərəsində baş verdi. Kanalın bu hissəsi Canqob - "döyüş axını" kimi tanınmağa başladı. İlahiyyatçı Əhməd Kazani və Kokand xanı Narbuta biyin qohumu - Xon-Xocanın dəstəyi sayəsində Yunis Xoca qələbə qazandı və posad onun bütün şəhər üzərindəki nüfuzunu tanıdı. İqamətgah olaraq hökmdar Çorsu xəndəyinin sahili boyunca olan təpədə dayanan qalanı seçdi (sonralar bu əraziyə Karataş adı verildi). Daha — ərazi bölgüsü qalsa da, dörd hakim institutu (çarhakim) ləğv edildi..
Yunis Xocaya Qazax tayfaları - şanışkılı (sançkılı) və qanqlılar dəstək verdilər. Hökmdarlığı illərində Çimkənd, Sayram, Türkistan, Kurama, Niyazbəy, Altın Tobe, Qarabulaq (Qazaxıstan), Sapran (Sauran), Temir və on kəndədək ərazilərə bitişik torpaqları da tabe etdi.Ulu jüzə aid ərazinin əhəmiyyətli bir hissəsi Daşkəndin nəzarəti altında idi.
Rusiyaya gedən karvan yollarını ələ keçirərək təhlükəsizliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıran Yunis Xoca, Rusiya imperiyası ilə ticarəti genişləndirdi. Sabitlik və böyük qonşu ilə güclü iqtisadi münasibətlər, sənətkarlıq sənayesinin və kənd təsərrüfatının əlaqəli sahələrin inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Yunus Xoca pul islahatı keçirdi, öz adına mis sikkələr kəsdirdi və hərb sahəsində bir sıra; ordunun gücünə və paytaxtın müdafiə qabiliyyətinə müsbət təsir göstərən dəyişikliklər həyata keçirdi.
Daşkənddə müstəqil dövlətin yaradılması təbii olaraq Kokand xanlığının narahatçılığına səbəb oldu. 1794-cü ildə Narbuta biy dövlətin ərazisinə yürüş etmək üçün yola çıxır, lakin məğlub olur. 1799-cu ildə Kokand qoşunları demək olar ki, paytaxta çatmağı bacarıb,Çirçik çayını tutmalarına baxmayaraq, Karasu kanalının sahilindəki döyüşdə Yunus Xoca onları məğlub edərək, 70 əsr götürdü (kütləvi şəkildə edam edildilər).
1801-ci ildə Yunis Xoca rəqibinə şərqdən hücum etməyə qərar verdi. Şəhər sakinləri yeni müharibəyə qarşı çıxdılar, lakin Yunis Xoca ilə müttəfiq olan köçəri zadəganlar onu özlərinə tərəf çəkdilər. Qazaxların dəstəyi ilə şanışkılı tayfaları Fərqanə vadisini işğal etdi. Lakin bunun üçün qüvvətlər çox qiymətləndirildi: Kokand və Xücənddən uzaq olmayan Punkan bölgəsində kokandlılar inamlı qələbə qazandılar və xan böyük çətinliklə Daşkəndə qaçmağı bacardı.
Uğursuz yürüşdən sonra Yunis Xoca vərəm xəstəliyinə tutulur,siqaretə olan alüdəçiliyi xəstəliyini ağırlaşdırır və bir il sonra dövlətin qurucusu ölür. (Məhəmməd Saleh Daşkəndi vəfatını hicri 1215-ci ilə aid edir).
Məhəmməd Xocanın böyük oğlu,taxta çıxmasından qorxuya düşərək- Niyazbəy qalasına rəhbərlik edən qardaşı Xan Xocanın öldürülməsini təşkil edir. Bu arada, Kokand təhlükəsi getdikcə daha da ciddiləşir: Məhəmməd Xocanın 3 illik hakimiyyəti dövründə dörd dəfə hücum təşkil olunur. Onları məğlubetmək baha başa gəlir: şəhərdə güclü aclıq hökm sürür və qiymətlərin sürətlə artır.
1805-ci ildə Məhəmməd Xocanın ölümündən sonra Yunis Xocanın başqa bir oğlu Sultan Xoca xan oldu,Kokand xanlığı ilə mübarizəsini davam etdirdi. 1807-ci ildə Alim xan qonşusunu fəth etmək üçün qardaşı Ömərin rəhbərliyi ilə 12000 nəfərlik ordu göndərdi. Daşkəndliləri məğlub edərək rəhbərləri Xan Xocanı ələ keçirən Ömər paytaxtın ətrafını tutur. Əvvəlcədən hazırlanmış nəticə kimi Daşkəndin taleyi ortaya çıxdı. Eyni zamanda, hakimiyyəti öz əlinə alan Yunis Xocanın başqa bir oğlu Həmid Xocanın rəhbərliyi altında şəhərin möhkəm müdafiəyə hazır olduğunu müşahidə edərək, Kokand xanı birbaşa hücuma keçməkdən imtina etdi.
Fatehlər, dərhal onun tərəfindən vassal elan edilməsi şərti ilə Həmid Xocanın taxtda təsdiqlənməsi ilə razılaşdılar (eyni zamanda, Xanxoca Kokandda edam edildi). Ömər Kokanda döndü. Lakin Daşkənddəki hökmdarın mövqeyi bir o qədər xoş deyildi, Kokand əleyhinə mübarizə tamamilə yatırılmadı. 1808-ci ildə şəhər ikinci dəfə Kokanda tabe edildi (yeni yürüşə Alim Xanın özü rəhbərlik etdi), talan edilərək,dağıdıldı. O vaxtdan etibarən birbaşa Kokand xanlığının tərkibinə qatıldı (Rusiya imperiyası tərəfindən fəth edilənə qədər qısa fasilələrlə) və vilayət valisi - bəylərbəyi tərəfindən idarə edildi. 1813-cü ildə Daşkənddə olmuş Filip Nəzərov yazırdı:
 | Əvvəllər müstəqil idi, indi isə tabe edildikdən sonra Kokandın bir vilayətinə çevrildi. Keçmiş hökmdarın qalası dağıdıldı. |  |
Dövlətin idarəetmə quruluşu
Daşkənd dövləti, digər Orta Asiya dövlətləri kimi, tipik feodal monarxiyası idi: hökmdarın hakimiyyəti heç nə ilə məhdudlaşmırdı. Daşkənd dövlətinin hökmdarı xan adlandırılır, özünə də işan titulunu vermişdir və əvvəlcə Yunis Xoca - "bölgənin hökmdarı" adlanan vilayət valisi elan edilir.
Daşkənd dövlətinin digər Orta Asiya dövlətlərindən fərqi, xanın yanında məsləhət orqanı kimi feodal məclisinin olmaması idi. Bu funksiya dörd daha nümayəndələrinin məclisi tərəfindən həyata keçirildi. Yunis Xocanın əsas hərbi dəstəyini köçərilər arasındakı tərəfdarları təşkil etsə də, özü də onlarla deyil, şəhər sakinləri ilə məsləhətləşib dövlət işlərinə qərarlar verirdi. Pospelov və Burnaşevin yazdıqlarına əsasən, “Həm milli, həm də hərbi məsələlərdə, şəhər ağsaqqallarından ibarət onunla,Xanla məşvərət şurası Xan məclisi quruldu. Bunlar — əhali tərəfindən şəhər rəhbərliyinin ən yüksək inzibati dövlət vəzifəsinə seçilən (rüb) şəhərin dörd hissəsindən olan ağsaqqallardır. Yunis Xocanın dövlət və hərbi siyasətini, şəhərdəki ən firavan və buna görə də nüfuzlu şəhər əhalisinin təbəqəsindən olanlar, şəhər əhalisinin bu təbəqəsinin özəyini təşkil edən böyük tacir və sənətkarlar yönəldirdilər.
Daşkənd dövlətində rəsmi dövlət yazışmalarında tacik dilindən deyil, özbək dilindən istifadə olunurdu. Ölkədə Xandan sonra ikinci şəxs,dövlətdəki daxili sabitliyi və sakitliyə,vergilərin yığılmasına nəzarət edən başçıxoca (özbək dilindən fərqli olaraq,tacik dilində divanbəyi adlanırdı.) idi. Xanın yoxluğunda dövlət işləri tamamilə onun səlahiyyətinə verilirdi. Bundan əlavə, köçəri əhaliyə nəzarət edən - sərkər vəzifəsi də var idi.
Məhkəmə sistemi mürəkkəbliyi ilə fərqlənirdi. Rəsmi olaraq, ali məhkəmənin başçısı vəzifəsini qazi icra edirdi, lakin böyük cinayətlər onun səlahiyyətində deyildi. Cinayət, oğurluq və icazəsiz silah — barıt və qurğuşun ixracı kimi,edam cəzası ilə nəticələnən cinayətlərə — birbaşa xan tərəfindən nəzarət edilirdi. Başçıxoca daha az əhəmiyyətli işlərə də nəzarət edirdi, onlar üçün müvafiq cəzalar tərtib edirdi. Xanın yoxluğunda dövlət qərarları tamamilə başıxocanın hakimiyyətinə verilirdi. Polis funksiyaları ticarətin düzgün aparılması, çəki və ölçülərə nəzarət və müxtəlif dini normalara (namaz, oruc və s.) riayət olunmasından məsul olan raislər tərəfindən həyata keçirilirdi.
Yerlərdə inzibati, məhkəmə və hərbi gücə sahib olan şəhər və kənd hökmdarlarına bəylər deyilirdi. Dövlət iyerarxiyasında ən aşağı yeri ağsaqqallar tuturdu.
Məmurlar maaş almırdılar və öz gəlirlərini nəzarətlərində olan əsgərləri - karakazanları istismar edərək təmin edirdilər. "Karakazan" sözünün - hərfi mənası "qara qazan" olub - bir qazan ətrafında toplanan həmvətənlərinə birlikdə xidmət etmək mənasını verir.
Ordusu
Qonşularından fərqli olaraq, Daşkənd dövlətinin daimi ordusu yerli oturaq əhalidən təşkil olunmurdu, əksinə özünə köçəri əhali və əsirlərdən (qazaxlar, kalmıklar, kokandlar, buxaralılar və s.) təşkil olunurdu. Orta Asiya ənənəsinə görə, sülh dövründə döyüşçülərdən əkinçilik və sənətkarlıq işlərində də istifadə olunurdu, lakin, Daşkənddə mülkləri olmadıqları üçün onlar təhkimçi statusu daşıyırdılar. Karakazanlar adlanan əsgərlər, dövlət başçısı da daxil olmaqla böyük məmurlar arasında bölünürdü. Bu işlə özlərini və sahiblərini də dolandırırdılar.
"Daşkənd əfsanəsi" nə (Məhəmməd Saleh Kori Daşkəndinin essesindəki bir əlavəyə görə) görə, karakazanlıların dəstələri öz feodallarına - komandirə tabe olurdular, əmlakında yerləşirdilər, silahlanıb,onlardan at alırdılar. Heyətə yazıldıqdan sonra karakazana özünü və ailəsini təmin etmək üçün mülk verilirdi. Dinclik, sülh dövründə karakazanlar əkinçilik, sənətkarlıq və ya ticarətlə məşğul idilər,vergilərdən və rüsumlardan azad edilirdilər, bunun əvəzində isə feodallarının sahələrində çalışmalı idilər.
Məhəmməd Saleh Daşkəndinin ifadəsinə və ikinci leytenant D. Telyatnikovun məruzələrinə görə, karakazanlar ordusu Yunis Xocanın fərdi dəstələrində, oğullarından və "ən yaxşı məmurlarından" ibarət idi. Bunlara — feodal-qəbilə zadəganlarından olan köçərilər, Məhəmməd Xoca, Xan Xoca, Həmid Xoca kimi oturaq əhaliyə mənsub idilər.
D. Telyatnikovun yazdığına görə, Karakazan dəstələri “əksər hallarda köçəri xalqlardan, məsələn: kalmıklar, özbəklər, kokandlılar, xücəndlər və buxaralılardan təşkil olunurdu. Karakazanlar arasında çox az Daşkənd əhalisi var idi ”. Məhəmməd Saleh Kori Daşkəndi məlumatlarında, karakazanları "auboş", yəni "fərqli millətlərdən gələn qarışıqlar", "avantüristlər", "məğlub olanları talan edən əsgərlər" adlandırırdı.
Karakazanların sayı 2 ilə 6 min arasında dəyişirdi (Yunis Xocanın hakimiyyətə gəlməsindən 12 il sonra da, D. Telyatnikova görə, yalnız 2 min nəfər). Odlu silahları, qılıncları, nizələri, zirehləri var idi. Orduda iri toplar da var idi. Xan döyüş əməliyyatlarının aparılması üçün lazım olan hər şeyi təmin etmişdi.
D. Telyatnikova görə, karakazanlar üç növ silahla silahlanmışdılar. Bəzilərində "türklər" (odlu silahlar), bəzilərində - yay və oxlar, digərlərində isə yalnız nizələr və qılınclar var idi. Karakazan birləşmələri də Yunis Xoca tərəfindən fəal şəkildə genişləndirilən kiçik artilleriyaya sahib idi ( 1796-cı ildə artilleriya olaraq yalnız "zanburaklar" dan istifadə olunurdu - dəmir güllələr atan böyük çaplı tüfənglər, 1800-cü ildə artıq Daşkənd istehsalı olan iri mis toplar var idi). Ordu ayrıca yerli istehsal sursatları ilə də təmin edilirdi (barıt, qurğuşun və s.) və Daşkənd barıtını "Daşkəndlilərin özləri hazırladılar ... qurğuşun Daşkəndin özündə əridilməsinə baxmayaraq, Türküstantdan da əldə edilirdi."
Bundan əlavə, müharibə vəziyyətində, daimi orduya həm oturaq, həm də köçəri xalqlardan ibarət nizami ordu da əlavə edilirdi.
1800-cü illərin əvvəllərinə yaxın qoşun sayı artaraq 6 min nəfərə, feodal nizami ordusunun sayı 50-70 min nəfərə çatdı (bunlardan 30 min nəfəri "əsas" Daşkənd nizami ordusu idi).
Daşkənd Rusiya münasibətləri
Xarici siyasətdə Yunis Xoca Sibir üzərindən əlaqələr qurmağı ümid edərək Rusiya xəttinə sadiq qaldı və rus mədən mütəxəssislərinin köməyi ilə mədən işlərinə başladı. Hətta Çin hücumlarından torularaq, torpaqlarını Rusiyanın öz himayəsinə götürməsini istədi (ondan biraz əvvəl Tzin imperiyası bir milyondan çox kalmıkı öldürmüşdü).
Daşkənd dövlətinə ilk rus nümayəndələri Yunis Xocanın məktubundan sonra 1794-cü ildə Ştardman tərəfindən Omskdan göndərildi. Bu nümayəndələrə mədən mühəndisi Q.S. Burnaşev və çavuş A.S. Beznosikov, Tula taciri Sidnev və Daşkənd taciri Karabay da qoşuldu. Buxaradan keçən yolu seçən elçilər Daşkənd ilə Buxara arasındakı münasibətlərin gərgin olması səbəbindən Daşkəndə çata bilmədilər.
Bu heyətə podporuçik Telyatnikov və çavuş A.S.Beznosikov daxil idi. 1796-cı ildə ruslar Daşkənd əyalətində böyük seviclə qarşılandılar və yerli dağlarda araşdırmalar apardılar. Ancaq mis, dəmir və qurğuşun xaricində heç bir təbii yataq tapılmadı və qızıl filizinin toz hematitinin olduğu aşkarlandı.
Telyatnikov və Beznosikova qayıdarkən Sibirdən Sankt-Peterburqa gedən səfirlər Mullacanahun Maqzum və Minbaşı Aşur- Əli Bahadır da qoşuldu. Yunis Xocadan bir məktubu və hədiyyələrini I Pavelə çatdırdılar (45 parça atlas və 10 cüt sovsar). Mullacanahun, əlavə olaraq imperatora özü 3 bəbir dərisi və qara lələk gətirmişdi. Buna cavab olaraq Yunis Xocaya hər biri 20 yard olan 2 ədəd brokad , 12 yard yaşıl parça və zəncirli qızıl saat verildi; hər iki elçiyə - 12 arşın parça və 6 arşın yun parça, Maqzuma - əlavə olaraq qızıl saat və üzük verildi.
1798-ci ildə Daşkəndlilər xarici əlaqələr kollegiyasının rəhbəri A. A. Bezborodkodan məktubu ilə sağ-salamat qayıtdılar. Xanın yazılı və şifahi istəklərinə (şifahi istəklər Mullacanahun Maqzum tərəfindən Xarici İşlər kollegiyasının nümayəndəsi S.M. Loşkarevə çatdırılmışdır) cavab olaraq yeni mədən mütəxəssislərinin geri göndərilməsinə razılıq verdi, Daşkənd tacirlərinə maneəsiz ticarəti təmin etdi və Rusiya imperiyasının Daşkənd dövlətini Tzin təcavüzünə qarşı qoruyacağına əmin etdi.
1800-cü ildə Sibir rəhbərliyi T. S. Burnaşev və M. Pospelovu Daşkəndə göndərdi. Mədən mühəndisləri "daş-qaş" nümunələrinin olmadığını təsdiqlədilər və çatılması çətin olan yerlərdə yalnız kiçik mis çöküntüləri tapdılar. Meşə, texnika və mütəxəssis çatışmazlığına toxunaraq Yunis Xocaya metal əritməyin tamamilə mümkün olmadığını dedilər. Geri qayıtdıqdan sonra Rusiya imperiyası mineralların işlənməsində Daşkəndə kömək etməkdən imtina etdi.
Hökmdarların siyahısı
- 1784—1801 Yunis Xoca
- 1801—1805 Məhəmməd Xoca
- 1805—1807 Sultan Xoca
- 1807—1808 Həmid Xoca (özünü Kokand xanlığının vassalı elan etdi)
İstinadlar
- Зияев; Буряков. История Ташкента (с древнейших времён до победы Февральской буржуазно-демократической революции) (Russian). Ташкент: "Фан" УзССР. 1988. ISBN .
- Бабаджанов Б. Б., Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010, с.97
- История Ташкента, 1988
- Ташкент. Энциклопедия / Главный редактор Зиядуллаев, Саид-Карим — Ташкент: «Главная редакция УзСЭ», 1983. С. 300.
- Бабаджанов, Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. Токио-Ташкент, 2010, С.114
- Булатова В. А., Маньковская Л. Ю. Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв. — Ташкент: Издательство литературы и искусства, 1983. С. 37—38.
- Ташкент. Энциклопедия / Зиядуллаев С. К. — Ташкент: Главная редакция УзСЭ, 1983. C. 387
- "Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. — Алматы: «Санат», 1996". 2018-09-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-07.
- "Казацкого Атамана Подпорутчика Телятникова Объявление, 1797 год". 2017-11-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-07.
- Соколов, 1965
- "СКАЗАНИЕ О ТАШКЕНТЕ". 2019-03-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-09.
Qeydlər
- Daşkənd bölgəsində Qarasu adlı bir sıra kanallar var. Daşkənd Çirçik çayının sağ sahilindən axan Qarasu kanalının sahilində yerləşir.
Ədəbiyyat
- История Ташкента (с древнейших времён до победы Февральской буржуазно-демократической революции). Ташкент: «Фан» УзССР. Зияев Х. З., Буряков Ю. В. 1988. 85–88, 100–105. ISBN .
- Соколов Ю. А. Ташкент, ташкентцы и Россия (10000 nüs.). Ташкент: Узбекистан. 1965.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Daskend dovleti 1784 1807 ci illerde Daskend ve Turkistan vilayetlerinin muasir erazisinde movcud olan musteqil dovlet qurumu 1808 ci ilde Kokand xanligi terefinden feth edildi ve xanliga qatildi Daskend dovletiDaskend dovletiPaytaxt DaskendIdareetme formasi Mutleq monarxiyaMerkezi Asiya 1750 ci ilTarixiXVIII esrin evvellerinde ozbek qebilesi olan yuzlar Daskend ve Sirderyanin orta axinindaki bezi bolgeleri ele kecirdiler XVIII esrin ortalarinda Daskend tarixinde problemli bir dovr var ki seherde kalmiklarin 1758 ci ilde Cinden meglub olmasindan evvel ve Qazax xanlarinin evvelce kalmiklarin vassalli idiler kalmiklar meglub olduqdan sonra musteqil Ebdulkerim biyin rehberlik etdiyi kokandlarin ve az da olsa Buxara hokmdarlarinin menafeleri kesisirdi Seher defelerle elden ele kecib Bundan elave Daskendin ozunde daxili mubarize seherin dord hissesinde dahada ozb Daha Kukca Sibzar Seyxantaur ve Besagacda hokm sururdu Her birinin bascisi olan hakimler qalan bolgeleri ozlerine tabe etdirmeye calisirdilar 1780 ci illerde uzun ve qanli cekismeler dozulmez hala geldi Daskendde ticaret ve el senetlerine faydali tesir gostere bilecek vahid musteqil dovlet yaratma ehtiyaci vardi Bu vaxt Seyxantaur hakimi hakimiyyeti oglu Yunushocaya tehvil vererek olur Dovletin tarixi1784 cu ilde Daskendin dord dahasi arasindaki uzunmuddetli reqabet silahli qarsidurma ile neticelendi Doyus seher bazarinin yaxinliginda Bozsu deresinde bas verdi Kanalin bu hissesi Canqob doyus axini kimi taninmaga basladi Ilahiyyatci Ehmed Kazani ve Kokand xani Narbuta biyin qohumu Xon Xocanin desteyi sayesinde Yunis Xoca qelebe qazandi ve posad onun butun seher uzerindeki nufuzunu tanidi Iqametgah olaraq hokmdar Corsu xendeyinin sahili boyunca olan tepede dayanan qalani secdi sonralar bu eraziye Karatas adi verildi Daha erazi bolgusu qalsa da dord hakim institutu carhakim legv edildi Yunis Xocaya Qazax tayfalari saniskili sanckili ve qanqlilar destek verdiler Hokmdarligi illerinde Cimkend Sayram Turkistan Kurama Niyazbey Altin Tobe Qarabulaq Qazaxistan Sapran Sauran Temir ve on kendedek erazilere bitisik torpaqlari da tabe etdi Ulu juze aid erazinin ehemiyyetli bir hissesi Daskendin nezareti altinda idi Rusiyaya geden karvan yollarini ele kecirerek tehlukesizliyini ehemiyyetli derecede artiran Yunis Xoca Rusiya imperiyasi ile ticareti genislendirdi Sabitlik ve boyuk qonsu ile guclu iqtisadi munasibetler senetkarliq senayesinin ve kend teserrufatinin elaqeli sahelerin inkisafina musbet tesir gostermisdir Yunus Xoca pul islahati kecirdi oz adina mis sikkeler kesdirdi ve herb sahesinde bir sira ordunun gucune ve paytaxtin mudafie qabiliyyetine musbet tesir gosteren deyisiklikler heyata kecirdi Daskendde musteqil dovletin yaradilmasi tebii olaraq Kokand xanliginin narahatciligina sebeb oldu 1794 cu ilde Narbuta biy dovletin erazisine yurus etmek ucun yola cixir lakin meglub olur 1799 cu ilde Kokand qosunlari demek olar ki paytaxta catmagi bacarib Circik cayini tutmalarina baxmayaraq Karasu kanalinin sahilindeki doyusde Yunus Xoca onlari meglub ederek 70 esr goturdu kutlevi sekilde edam edildiler 1801 ci ilde Yunis Xoca reqibine serqden hucum etmeye qerar verdi Seher sakinleri yeni muharibeye qarsi cixdilar lakin Yunis Xoca ile muttefiq olan koceri zadeganlar onu ozlerine teref cekdiler Qazaxlarin desteyi ile saniskili tayfalari Ferqane vadisini isgal etdi Lakin bunun ucun quvvetler cox qiymetlendirildi Kokand ve Xucendden uzaq olmayan Punkan bolgesinde kokandlilar inamli qelebe qazandilar ve xan boyuk cetinlikle Daskende qacmagi bacardi Ugursuz yurusden sonra Yunis Xoca verem xesteliyine tutulur siqarete olan aludeciliyi xesteliyini agirlasdirir ve bir il sonra dovletin qurucusu olur Mehemmed Saleh Daskendi vefatini hicri 1215 ci ile aid edir Mehemmed Xocanin boyuk oglu taxta cixmasindan qorxuya duserek Niyazbey qalasina rehberlik eden qardasi Xan Xocanin oldurulmesini teskil edir Bu arada Kokand tehlukesi getdikce daha da ciddilesir Mehemmed Xocanin 3 illik hakimiyyeti dovrunde dord defe hucum teskil olunur Onlari meglubetmek baha basa gelir seherde guclu acliq hokm surur ve qiymetlerin suretle artir 1805 ci ilde Mehemmed Xocanin olumunden sonra Yunis Xocanin basqa bir oglu Sultan Xoca xan oldu Kokand xanligi ile mubarizesini davam etdirdi 1807 ci ilde Alim xan qonsusunu feth etmek ucun qardasi Omerin rehberliyi ile 12000 neferlik ordu gonderdi Daskendlileri meglub ederek rehberleri Xan Xocani ele keciren Omer paytaxtin etrafini tutur Evvelceden hazirlanmis netice kimi Daskendin taleyi ortaya cixdi Eyni zamanda hakimiyyeti oz eline alan Yunis Xocanin basqa bir oglu Hemid Xocanin rehberliyi altinda seherin mohkem mudafieye hazir oldugunu musahide ederek Kokand xani birbasa hucuma kecmekden imtina etdi Fatehler derhal onun terefinden vassal elan edilmesi serti ile Hemid Xocanin taxtda tesdiqlenmesi ile razilasdilar eyni zamanda Xanxoca Kokandda edam edildi Omer Kokanda dondu Lakin Daskenddeki hokmdarin movqeyi bir o qeder xos deyildi Kokand eleyhine mubarize tamamile yatirilmadi 1808 ci ilde seher ikinci defe Kokanda tabe edildi yeni yuruse Alim Xanin ozu rehberlik etdi talan edilerek dagidildi O vaxtdan etibaren birbasa Kokand xanliginin terkibine qatildi Rusiya imperiyasi terefinden feth edilene qeder qisa fasilelerle ve vilayet valisi beylerbeyi terefinden idare edildi 1813 cu ilde Daskendde olmus Filip Nezerov yazirdi Evveller musteqil idi indi ise tabe edildikden sonra Kokandin bir vilayetine cevrildi Kecmis hokmdarin qalasi dagidildi Dovletin idareetme qurulusuDaskend dovleti diger Orta Asiya dovletleri kimi tipik feodal monarxiyasi idi hokmdarin hakimiyyeti hec ne ile mehdudlasmirdi Daskend dovletinin hokmdari xan adlandirilir ozune de isan titulunu vermisdir ve evvelce Yunis Xoca bolgenin hokmdari adlanan vilayet valisi elan edilir Daskend dovletinin diger Orta Asiya dovletlerinden ferqi xanin yaninda meslehet orqani kimi feodal meclisinin olmamasi idi Bu funksiya dord daha numayendelerinin meclisi terefinden heyata kecirildi Yunis Xocanin esas herbi desteyini koceriler arasindaki terefdarlari teskil etse de ozu de onlarla deyil seher sakinleri ile meslehetlesib dovlet islerine qerarlar verirdi Pospelov ve Burnasevin yazdiqlarina esasen Hem milli hem de herbi meselelerde seher agsaqqallarindan ibaret onunla Xanla mesveret surasi Xan meclisi quruldu Bunlar ehali terefinden seher rehberliyinin en yuksek inzibati dovlet vezifesine secilen rub seherin dord hissesinden olan agsaqqallardir Yunis Xocanin dovlet ve herbi siyasetini seherdeki en firavan ve buna gore de nufuzlu seher ehalisinin tebeqesinden olanlar seher ehalisinin bu tebeqesinin ozeyini teskil eden boyuk tacir ve senetkarlar yoneldirdiler Daskend dovletinde resmi dovlet yazismalarinda tacik dilinden deyil ozbek dilinden istifade olunurdu Olkede Xandan sonra ikinci sexs dovletdeki daxili sabitliyi ve sakitliye vergilerin yigilmasina nezaret eden bascixoca ozbek dilinden ferqli olaraq tacik dilinde divanbeyi adlanirdi idi Xanin yoxlugunda dovlet isleri tamamile onun selahiyyetine verilirdi Bundan elave koceri ehaliye nezaret eden serker vezifesi de var idi Mehkeme sistemi murekkebliyi ile ferqlenirdi Resmi olaraq ali mehkemenin bascisi vezifesini qazi icra edirdi lakin boyuk cinayetler onun selahiyyetinde deyildi Cinayet ogurluq ve icazesiz silah barit ve qurgusun ixraci kimi edam cezasi ile neticelenen cinayetlere birbasa xan terefinden nezaret edilirdi Bascixoca daha az ehemiyyetli islere de nezaret edirdi onlar ucun muvafiq cezalar tertib edirdi Xanin yoxlugunda dovlet qerarlari tamamile basixocanin hakimiyyetine verilirdi Polis funksiyalari ticaretin duzgun aparilmasi ceki ve olculere nezaret ve muxtelif dini normalara namaz oruc ve s riayet olunmasindan mesul olan raisler terefinden heyata kecirilirdi Yerlerde inzibati mehkeme ve herbi guce sahib olan seher ve kend hokmdarlarina beyler deyilirdi Dovlet iyerarxiyasinda en asagi yeri agsaqqallar tuturdu Memurlar maas almirdilar ve oz gelirlerini nezaretlerinde olan esgerleri karakazanlari istismar ederek temin edirdiler Karakazan sozunun herfi menasi qara qazan olub bir qazan etrafinda toplanan hemvetenlerine birlikde xidmet etmek menasini verir OrdusuQonsularindan ferqli olaraq Daskend dovletinin daimi ordusu yerli oturaq ehaliden teskil olunmurdu eksine ozune koceri ehali ve esirlerden qazaxlar kalmiklar kokandlar buxaralilar ve s teskil olunurdu Orta Asiya enenesine gore sulh dovrunde doyusculerden ekincilik ve senetkarliq islerinde de istifade olunurdu lakin Daskendde mulkleri olmadiqlari ucun onlar tehkimci statusu dasiyirdilar Karakazanlar adlanan esgerler dovlet bascisi da daxil olmaqla boyuk memurlar arasinda bolunurdu Bu isle ozlerini ve sahiblerini de dolandirirdilar Daskend efsanesi ne Mehemmed Saleh Kori Daskendinin essesindeki bir elaveye gore gore karakazanlilarin desteleri oz feodallarina komandire tabe olurdular emlakinda yerlesirdiler silahlanib onlardan at alirdilar Heyete yazildiqdan sonra karakazana ozunu ve ailesini temin etmek ucun mulk verilirdi Dinclik sulh dovrunde karakazanlar ekincilik senetkarliq ve ya ticaretle mesgul idiler vergilerden ve rusumlardan azad edilirdiler bunun evezinde ise feodallarinin sahelerinde calismali idiler Mehemmed Saleh Daskendinin ifadesine ve ikinci leytenant D Telyatnikovun meruzelerine gore karakazanlar ordusu Yunis Xocanin ferdi destelerinde ogullarindan ve en yaxsi memurlarindan ibaret idi Bunlara feodal qebile zadeganlarindan olan koceriler Mehemmed Xoca Xan Xoca Hemid Xoca kimi oturaq ehaliye mensub idiler D Telyatnikovun yazdigina gore Karakazan desteleri ekser hallarda koceri xalqlardan meselen kalmiklar ozbekler kokandlilar xucendler ve buxaralilardan teskil olunurdu Karakazanlar arasinda cox az Daskend ehalisi var idi Mehemmed Saleh Kori Daskendi melumatlarinda karakazanlari aubos yeni ferqli milletlerden gelen qarisiqlar avanturistler meglub olanlari talan eden esgerler adlandirirdi Karakazanlarin sayi 2 ile 6 min arasinda deyisirdi Yunis Xocanin hakimiyyete gelmesinden 12 il sonra da D Telyatnikova gore yalniz 2 min nefer Odlu silahlari qilinclari nizeleri zirehleri var idi Orduda iri toplar da var idi Xan doyus emeliyyatlarinin aparilmasi ucun lazim olan her seyi temin etmisdi D Telyatnikova gore karakazanlar uc nov silahla silahlanmisdilar Bezilerinde turkler odlu silahlar bezilerinde yay ve oxlar digerlerinde ise yalniz nizeler ve qilinclar var idi Karakazan birlesmeleri de Yunis Xoca terefinden feal sekilde genislendirilen kicik artilleriyaya sahib idi 1796 ci ilde artilleriya olaraq yalniz zanburaklar dan istifade olunurdu demir gulleler atan boyuk capli tufengler 1800 cu ilde artiq Daskend istehsali olan iri mis toplar var idi Ordu ayrica yerli istehsal sursatlari ile de temin edilirdi barit qurgusun ve s ve Daskend baritini Daskendlilerin ozleri hazirladilar qurgusun Daskendin ozunde eridilmesine baxmayaraq Turkustantdan da elde edilirdi Bundan elave muharibe veziyyetinde daimi orduya hem oturaq hem de koceri xalqlardan ibaret nizami ordu da elave edilirdi 1800 cu illerin evvellerine yaxin qosun sayi artaraq 6 min nefere feodal nizami ordusunun sayi 50 70 min nefere catdi bunlardan 30 min neferi esas Daskend nizami ordusu idi Daskend Rusiya munasibetleriXarici siyasetde Yunis Xoca Sibir uzerinden elaqeler qurmagi umid ederek Rusiya xettine sadiq qaldi ve rus meden mutexessislerinin komeyi ile meden islerine basladi Hetta Cin hucumlarindan torularaq torpaqlarini Rusiyanin oz himayesine goturmesini istedi ondan biraz evvel Tzin imperiyasi bir milyondan cox kalmiki oldurmusdu Daskend dovletine ilk rus numayendeleri Yunis Xocanin mektubundan sonra 1794 cu ilde Stardman terefinden Omskdan gonderildi Bu numayendelere meden muhendisi Q S Burnasev ve cavus A S Beznosikov Tula taciri Sidnev ve Daskend taciri Karabay da qosuldu Buxaradan kecen yolu secen elciler Daskend ile Buxara arasindaki munasibetlerin gergin olmasi sebebinden Daskende cata bilmediler Bu heyete podporucik Telyatnikov ve cavus A S Beznosikov daxil idi 1796 ci ilde ruslar Daskend eyaletinde boyuk sevicle qarsilandilar ve yerli daglarda arasdirmalar apardilar Ancaq mis demir ve qurgusun xaricinde hec bir tebii yataq tapilmadi ve qizil filizinin toz hematitinin oldugu askarlandi Telyatnikov ve Beznosikova qayidarken Sibirden Sankt Peterburqa geden sefirler Mullacanahun Maqzum ve Minbasi Asur Eli Bahadir da qosuldu Yunis Xocadan bir mektubu ve hediyyelerini I Pavele catdirdilar 45 parca atlas ve 10 cut sovsar Mullacanahun elave olaraq imperatora ozu 3 bebir derisi ve qara lelek getirmisdi Buna cavab olaraq Yunis Xocaya her biri 20 yard olan 2 eded brokad 12 yard yasil parca ve zencirli qizil saat verildi her iki elciye 12 arsin parca ve 6 arsin yun parca Maqzuma elave olaraq qizil saat ve uzuk verildi 1798 ci ilde Daskendliler xarici elaqeler kollegiyasinin rehberi A A Bezborodkodan mektubu ile sag salamat qayitdilar Xanin yazili ve sifahi isteklerine sifahi istekler Mullacanahun Maqzum terefinden Xarici Isler kollegiyasinin numayendesi S M Loskareve catdirilmisdir cavab olaraq yeni meden mutexessislerinin geri gonderilmesine raziliq verdi Daskend tacirlerine maneesiz ticareti temin etdi ve Rusiya imperiyasinin Daskend dovletini Tzin tecavuzune qarsi qoruyacagina emin etdi 1800 cu ilde Sibir rehberliyi T S Burnasev ve M Pospelovu Daskende gonderdi Meden muhendisleri das qas numunelerinin olmadigini tesdiqlediler ve catilmasi cetin olan yerlerde yalniz kicik mis cokuntuleri tapdilar Mese texnika ve mutexessis catismazligina toxunaraq Yunis Xocaya metal eritmeyin tamamile mumkun olmadigini dediler Geri qayitdiqdan sonra Rusiya imperiyasi minerallarin islenmesinde Daskende komek etmekden imtina etdi Hokmdarlarin siyahisi1784 1801 Yunis Xoca 1801 1805 Mehemmed Xoca 1805 1807 Sultan Xoca 1807 1808 Hemid Xoca ozunu Kokand xanliginin vassali elan etdi IstinadlarZiyaev Buryakov Istoriya Tashkenta s drevnejshih vremyon do pobedy Fevralskoj burzhuazno demokraticheskoj revolyucii Russian Tashkent Fan UzSSR 1988 ISBN 5 648 00434 6 Babadzhanov B B Kokandskoe hanstvo vlast politika religiya Tokio Tashkent 2010 s 97 Istoriya Tashkenta 1988 Tashkent Enciklopediya Glavnyj redaktor Ziyadullaev Said Karim Tashkent Glavnaya redakciya UzSE 1983 S 300 Babadzhanov B M Kokandskoe hanstvo vlast politika religiya Tokio Tashkent 2010 S 114 Bulatova V A Mankovskaya L Yu Pamyatniki zodchestva Tashkenta XIV XIX vv Tashkent Izdatelstvo literatury i iskusstva 1983 S 37 38 Tashkent Enciklopediya Ziyadullaev S K Tashkent Glavnaya redakciya UzSE 1983 C 387 Levshin A I Opisanie kirgiz kazachih ili kirgiz kajsackih ord i stepej Almaty Sanat 1996 2018 09 24 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 07 Kazackogo Atamana Podporutchika Telyatnikova Obyavlenie 1797 god 2017 11 13 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 07 Sokolov 1965 SKAZANIE O TAShKENTE 2019 03 27 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 09 QeydlerDaskend bolgesinde Qarasu adli bir sira kanallar var Daskend Circik cayinin sag sahilinden axan Qarasu kanalinin sahilinde yerlesir EdebiyyatIstoriya Tashkenta s drevnejshih vremyon do pobedy Fevralskoj burzhuazno demokraticheskoj revolyucii Tashkent Fan UzSSR Ziyaev H Z Buryakov Yu V 1988 85 88 100 105 ISBN 5 648 00434 6 Sokolov Yu A Tashkent tashkentcy i Rossiya 10000 nus Tashkent Uzbekistan 1965