Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Böyük simfonik orkestr üçün uvertüra və ya "Bayram" uvertürası — bəstəkar Soltan Hacıbəyov tərəfindən 1956-cı ildə simfonik orkestr üçün yazılmış uvertüra əsəri.
| Böyük simfonik orkestr üçün uvertüra | |
|---|---|
 Böyük simfonik orkestr üçün uvertüranın 1961-ci ildə nəşr olunan partiturası. | |
| Bəstəkar | Soltan Hacıbəyov |
| Tonallıq | sonata allegro |
| Forma | uvertüra |
| Yazılma tarixi | 1956 |
| Premyera |
|
Milli simfonik uvertüra nümunələri arasında bəstəkər Soltan Hacıbəyovun böyük simfonik orkestr üçün yazdığı uvertürasında xüsusi seçilir. Bu uvertüra musiqinin sevincli koloriti ilə, inkişaf prosesinin ümumi dinamik məqsədyönlülüyü ilə, forma yığcamlığı və orkestrovkası ilə seçilir.
Uvertüra əsərinin tematizminin parlaqlığı, inkişafın ümumi obrazlı-məna istiqaməti əsərdə proqramlılıq keyfiyyətlərini aşkar edir. Uvertürada bütün ideyanın ümumiləşdirilməsi ayrı-ayrı obrazların konkretliyi ilə uzlaşır. İdeyanın ümumiləşdirilməsi əsərin əsas mövzusunun – vətənin məhd edilməsinin geniş təcəssümü vasitəsilə həyata keçirilir. Konkret obrazlılıq, xalq-məişət musiqisinin müxtəlif janrlarının ifadə vasitəsilə üzə çıxır.
Bəstəkarın proqram fikri simfonik uvertüra janrı üçün ənənəvi olan sonata allegro formasındadır. Uvertüra iki mövzunun obrazlı kontrastı üzərində qurulur. Eyni zamanda, şən oyun havası ilə lirik mahnıvariliyin qarşılaşdırılmasından ibarətdir. Obrazlı təzadlığın dəqiq rakursu uvertüranı bu janrın milli musiqidəki bir sıra digər nümunələrindən fərqləndirən keyfiyyətdir.
Uvertüranın əsas mövzusu Azərbaycan rəqsinə və marş mövzusuna xas olan xarakterik əlamətləri özündə birləşdirir. Rəqs əlamətləri burada aydın şəkildə verilmir. Uvertüra əsərinin polifonik yazı tərzində xalq musiqi sənətindən gələn daha sabit prinsiplərdən istifadə olunur. Ekspozisiyada köməkçi mövzunun zəngin inkişaf prosesində polifoniya xüsusilə böyük rol oynayır.
Uvertüra ilk dəfə 1956-cı ildə Bakıda — Azərbaycan bəstəkarlarının birinci qurultayında dirijor Niyazinin rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrində səsləndirilmişdi.
Tarixi
Simfonik uvertüra janrı Azərbaycan musiqisində 1940-cı illərin əvvəllərində yaranmışdır. Yaradıcılığın müstəqil növü kimi milli uvertüranın təşəkkülündə, Avropa və rus konsert uvertüralarının ənənələri mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə rus simfonik musiqisində gözəl bədii ənənələrin mənbəyi sayılan Mixail Qlinka, Nikolay Rimski-Korsakov, Mili Balakirev, Pyotr İliç Çaykovskinin uvertüraları, XX əsrdə klassik rus musiqisinin prinsiplərini yeni tərzdə canlandıran Sergey Prokofyevin "Rus uvertürası", Dmitri Şostakoviçin "Bayram uvertürası" kimi əsərlər Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında uvertüra janrının formalaşmasında böyük rol oynamışdır.
Azərbaycanda bu janrın inkişafında Azərbaycan milli musiqisinin klassiki Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" operasının uvertürası böyük rol oynamışdır. Bu uvertüra yalnız operanın ideyasının üzvi ümumiləşməsi kimi deyil, həm də sərbəst forma kimi böyük əhəmiyyətə malikdir.
Bəstəkarın həyat və yaradıcılığını ətraflı şəkildə araşdıran Aida Tağızadə qeyd edir ki, "Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən "Koroğlu" operasına qədər yazılmış opera uvertüralarında operanın ideyasını assosiativ ifadə edən materialın konkretləşdirilməsi cəhdləri olmuşdu. Lakin musiqinin ideya-bədii mükəmməliyindən danışarkən, bunu yalnız "Koroğlu" operasının uvertürası ilə söyləmək olar."
Böyük Vətən Müharibəsi illərində Azərbaycan bəstəkarlarının uvertüralarında qəhrəmanlıq-vətənpərvərlik tematikası üstünlük təşkil edirdi. Vətən mövzusu, vətən uğrunda mübarizə və qələbə Vissarion Şebalinin müharibənin ilk aylarında yazdığı "Rus uvertürası" əsərində də tərənnüm olunub. Müharibə və qələbə naminə xalqların beynəlmiləl birlik olması mövzusu Reynhold Qliyerin "Xalqlar dostluğu" uvertürasında da əks olunub. Hərbi-vətənpərvərlik mövzusu Azərbaycan bəstəkarlarından Niyazinin 1941-ci ildə yaratdığı "Döyüşdə", Süleyman Ələsgərovun 1945-ci ildə yaratdığı "Bayram uvertürası", Midhət Əhmədovun 1945-ci ildə yaratdığı "Qəhrəmanlıq uvertürası" və s. simfonik əsərlərdə əks olunub.
XX əsrin 50-ci və sonrakı illərində milli uvertüra janrı yeni mövzularla zənginləşir: dinc həyatın sevinci, qəhrəmanlıq pafosu İ. Quliyevin, Nazim Əliverdibəyovun 1951-ci ildə yaratdıqları uvertüralarda əks olunur. Oqtay Zülfüqarovun "Şənlən xalqım" uvertürası bu janrın parlaq nümunəsi sayılır.
Milli simfonik uvertüra nümunələri arasında bəstəkər Soltan Hacıbəyovun böyük simfonik orkestr üçün yazdığı uvertürasında xüsusi seçilir. Bu uvertüra musiqinin sevincli koloriti ilə, inkişaf prosesinin ümumi dinamik məqsədyönlülüyü ilə, forma yığcamlığı və orkestrovkası ilə seçilir. Musiqişünas Zemfira Səfərova bildirir ki, "Soltan Hacıbəyovun böyük simfonik orkestr üçün yazdığı uvertürasında klassikanın ən gözəl ənənələri öz təzahürünü tapır."
Soltan Hacıbəyovun uvertüra əsərində bu janrın nümunələrinə xas müsbət keyfiyyətlər öz əksini tapmışdır — obrazların ziddiyəti və xarakterliyi, ifadənin lakonikliyi, hadisələrin nisbətən surətlə əvəzlənməsi, inkişafın aydın məntiqliyi, musiqinin parlaqlığı onu Dmitri Şostakoviçin "Bayram" uvertürası ilə yaxınlaşdırır. "Koroğlu" operasının uvertürasının təsiri də burada hiss edilir. Bununla yanaşı, Soltan Hacıbəyovun uvertürasında hadisələrin təkrarlanması məntiqi yoxdur. Milli musiqinin, eləcə də rus klassikinin və Avropa musiqisinin ən yaxşı ənənələri müəllif tərəfdən fərqli nöqteyi-nəzərdən işlənmişdir.
Uvertüra əsərinin tematizminin parlaqlığı, inkişafın ümumi obrazlı-məna istiqaməti əsərdə proqramlılıq keyfiyyətlərini aşkar edir.A. Tağızadə yazır ki, "Musiqi xalqa, onun qüdrətinə, yaradıcı qüvvəsinə həsr olunmuş bir himn kimi qəbul edilir." Uvertürada bütün ideyanın ümumiləşdirilməsi ayrı-ayrı obrazların konkretliyi ilə uzlaşır. İdeyanın ümumiləşdirilməsi əsərin əsas mövzusunun — vətənin məhd edilməsinin geniş təcəssümü vasitəsilə həyata keçirilir. Konkret obrazlılıq, xalq-məişət musiqisinin müxtəlif janrlarının ifadə vasitəsilə üzə çıxır.
Musiqilər
Əsas mövzu və bölmələr
Bəstəkarın proqram fikri simfonik uvertüra janrı üçün ənənəvi olan sonata allegro formasındadır. Uvertüra iki mövzunun obrazlı kontrastı üzərində qurulur. Eyni zamanda, şən oyun havası ilə lirik mahnıvariliyin qarşılaşdırılmasından ibarətdir. Obrazlı təzadlığın dəqiq rakursu uvertüranı bu janrın milli musiqidəki bir sıra digər nümunələrindən fərqləndirən keyfiyyətdir.
Uvertüranın musiqi dramaturgiyası əsərin əsas ideyasının mümkün olan ən parlaq formada, mükəmməl şəkildə açılmasına və təsdiqinə istiqamətlənib. Ekspozisiya zahirən müxtəlif, xarakter baxımından yaxın olan obrazlar sferası kimi təqdim olunur. Ekspoziya geniş həcmlidir. Lakin o, əsas musiqisi obrazlarının xüsusilə qabarıq olması və intensiv inkişafı ilə diqqəti cəlb edir. Ekspozisiyanın materialı əsasında qurulan işlənmə bölməsi köməkçi mövzuya əsaslanır və inkişaf prosesinin kifayət qədər fəallaşması ilə fərqlənir. Sıxılmış natamam repriza bütün diqqəti əsas mövzuya istiqamətləndirir. Əsas mövzunu koda yekunlaşdırır. O, həyat sevər qüvvələri mədh edərək təsdiqləyir.
Soltan Hacıbəyovun Uvertüra əsərində sonata allegro formasının masştabı dəqiq düşünülmüş detalları ilə seçilir və kifayət qədər lakonikdir. Əsər bütövlüklə bir nəfəsə açıqlanır və kulminasiyaların məqsədli şəkildə paylanmasını nəzərdə tutan vahid kompozisiya əsəri kimi qəbul edilir. Əsas mövzu ekspozisiyanı hansısa bir hazırlıqla açmır. Bu şəraitdə ekspozisiya bir növ kulminasiyanın mənbəyinə çevrilir. Köməkçi mövzunun inkişafında kulminasiya işlənmə bölməsinin əvvəlinə təsadüf edir — onun gərgin qəbul olunan intensiv inkişafı nəticəsində kulminasiya reprizanın başlanğıcına təsadüf edir. Əsas mövzunun işlənmə bölməsindəki geniş inkişafından sonra mövzunun reprizada keçirilməsi musiqinin inkişafının yüksək nöqtəsidir. Daha sonra əsas mövzunun kodada sıxlaşdırılması, yığılması prosesi baş verir.
Uvertüranın əsas mövzusu əsərin atmosferini müəyyən edir. Onun sevincli zəngin koloriti dinləyici də kütləvi bayram şənliyi təəssüratı yaradır.
Bütov, birnəfəsə səslənən əsas mövzu struktur baxımından üçhissəlidir. Mövzu orta hissədə bir neçə kiçik bölməyə ayrılır.
Mövzunun intonasiya əsasını üç səsdən ibarət motiv təşkil edir. Tez surətli motiv, tonika üzərindəki vurğulardan güc toplayaraq, onaltılıqların fasiləsiz hərəkəti ilə açıqlanır.
Üçsəsli motiv sonrakı hərəkətə təkan verən əsas impulsdur. O, əsərin əsas konstruktiv fikrini cəmləməyi bacarır. Daha sonra musiqinin motorikası musiqiyə əlavə yarımxanənin də daxil edilməsi ilə gücləndirilir. Orkestrovka da buna öz təsirini göstərir. Aparıcı tematik funskiyanı burada skripkalar və ağac nəfəsli alətlər yerinə yetirir. Bas simlilər — violonçel və kontrabaslar fəal addımlarla mövzunu şərait edir. Mis alətlər qrupu harmonik funksiyanı daşıyır.
Əsas mövzunun orta hissəsindəki birinci bölmənin tematik materialı qismində mövzunun böyük sekunda yuxarı köçürülmüş başlanğıc parçası çıxış edir.
Qısa stakkatolar, melodiyanın tərkib hissəsinə daxil olan və müşayiətdəki sekundaların dəqiq ritmik şəkli musiqiyə skertso elementləri aşılayır. Z. Səfərova qeyd edir ki, "Bu bölmə bütövlüklə əsas mövzunun obrazının əsasını təşkil edən oyun başlanğıcını gücləndirən tematik variant kimi qəbul edilir."
Əsas mövzunun orta hissəsindəki ikinci bölmədə əvvəlki materialın inkişafı davam edir. Alətləşdirmə daha çox kamera xarakteri kəsb edir — alətlərin sayı minimuma qədər azaldılır. Simlilərdə ifa olunan melodiyaya xas olan skertso xarakteri fleytaya yüksək səsli tersiyaları passajları ilə güclənir. Melodik xəttin sekvensiyaya bənzər inkişafı əsas mövzunun orta hissəsindəki sonuncu bölməyə gətirib çıxarır ki, bu da əsas mövzunun başlanğıcındakı təkanverici intonasiyaya əsaslanır. Bu intonasiyanın təkrarından sonra repriza səslənir.
Musiqi inadlı, məğrur, qəhrəmani xarakter kəsb edir. Təkanverici intonasiya israrla təkrarlanaraq, əsas mövzunun başlanğıc materialının reprizasına doğru, onaltılıqların cəld hərəkətində sona çatır.
Təntəli bayram xarakteri dinamikanın artırılması hesabına gücləndirilir. Repriza əlamətləri artıq mövzunun orta hissəsindəki son bölmədən özünü göstərməyə başlayır. Orkestrə tədricən ağac, sonra mis nəfəsli alətləri daxil edilir. Səslənmə yüksələnərək, reprizada tutti-yə qədər çatır.
Əsas mövzunun orta hissəsini təşkil edən üç kiçik bölmə mahiyyətcə eyni bir intonasiya təbəqəsinin variantlarıdır. Mövzunun açılması mərhələlərində bu melodiyanın səslənməməsi müvəqqəti müstəqil rol oynayaraq, mövzunun başlanğıc rüşeyminə aydınlıq verir.
Əsas mövzunun quruluşu simmetrikliyi ilə fərqlənir. Onun orta hissəsindəki bölmələrin hər birində fərdi tematik özək ümumi hərəkət formaları ilə — enən və ya yüksələn hammavari fiqurasiyalarla əvəz olunur. Bu iki tərəfdən təminlik verir — bir tərəfdən aydın şəkildə bir bölməni digər bölmədən ayırır, digər tərəfdən musiqinin inkişafındakı fasiləsizliyi təmin edir.
Uvertüranın əsas mövzusu Azərbaycan rəqsinə və marş mövzusuna xas olan xarakterik əlamətləri özündə birləşdirir. Rəqs əlamətləri burada aydın şəkildə verilmir. Musiqi onun daha tipik xüsusiyyətlərini ümumiləşdirir. Bu əsas mövzunun başlanğıcının melodik quruluşunda özündə göstərir. Təxmini onun sxematik şəkildə təsviri a a b b c c kimidir. Bu cür bəsit təkrarlanma bir sıra Azərbaycan xalq rəqsləri üçün xarakterikdir. Məsələn, "Tərəkəmə", "Darçını" kimi xalq rəqsləri buna nümunədir.
Uvertüranın əsas mövzusunda bəsit təkrarlanma ilə yanaşı, iki yaxud üç motivli özəyin variantlı təkrarlanma üsulundan da istifadə olunur. Bu da müəyyən mənada "Əsgəranı", "Xalabacı" və s. xalq-rəqs melodiyalarının inkişaf prinsiplərindən irəli gəlir.
Təkrarlanma və variantlılıq yalnız əsas mövzunun melodik quruluşu üçün deyil, həm də ümumilikdə əsərin musiqisinin inkişafı üçün xarakterik əlamətlərdir. Əsas mövzunun orta hissəsi onun variantlı hissəsi kimi çıxış edir. Təxmini sxematik olaraq bütün əsas mövzu a, a1, a2, a3, a kimidir.
Əsas mövzunun iki təqtili quruluşu, dəqiq ritmi, xanənin vurğulu hissələrindəki sərt aksentlər — bütün bunlar ona marş xarakteri verən xüsusiyyətlərdir. Xarakterik marş əlamətlərini özündə daşıyan bir sıra nümunələrə xalq musiqi praktikasında rast gəlinir. Buna, "İraq", "Hümayun", "Səmayi–Şəms", "Heyratı" kimi muğam silsilələrindən bir sıra rənglər nümunədir.
Əsas mövzuda birləşdirilmiş rəqs və marş xüsusiyyətləri musiqiyə dolğunluq, tükənməz enerji, xüsusi təntənə aşılayır. Əsas mövzunun dinamik inkişafına ritmik möhkəmliyi də təsir göstərir. Bu yalnız əsas mövzunun deyil, ümumilikdə bütün əsərin mühüm emosional ifadəli komponentidir. Uvertüra əsərinin əsas mövzusunda diqqəti ilk cəlb edən — ritmin dəqiq, ciddi təşkilidir. Ritmik fiqurların dövri təkrarlanması — yalnız əsas mövzunun hər bölməsi çərçivəsində deyil, onun ümumi inkişaf prosesində xarakterik olan keyfiyyətdir. Məhz, bu musiqinin hərəkətini eyni istiqamətdə təşkil edir.
Qısa ritmik fiqurların və bütöv xanələrin dövri təkrarlanmasının əsasında ritmik ostinatlıq durur. Uvertüranın musiqisinin inkişafında onun rolu böyükdür. O, bir tərəfdən musiqi materialının dinamikləşməsinə təsir göstərir, digər tərəfdən isə müəyyən qədər sabitləşmiş hərəkətin ümumi formaları boyu ideya-obrazın tamlığı, vəhdəti effektini yaradır.
Əsas mövzunun lad harmonik dili də xalq musiqisi ilə sıx bağlıdır. Demək olar ki, bəstəkar bir ladın çərçivəsi ilə kifayətlənməmişdir. O, ümumi bölmələr vasitəsilə digər pərdəyə modulyasiya edərək, bir neçə ladın xarakterik əlamətlərini sintez etmişdir. Bəstəkar lad-harmoniya xüsusiyyətlərindən üzvi surətdə yararlanmışdır. Buna nümunə olaraq, əsərin əsas mövzunun əvvəli "Mahur–Hindi" muğamına əsaslandığını göstərmək olar. Artıq 12 xanədən sonra bu tonikanın əsasında bayatı-şiraz ladında modulyasiya baş verir. Əsas partiyanın orta hissəsindəki skertso bölməsindən etibarən inkişaf yenidən "Mahur–Hindi" muğamına doğru istiqamətlənir. Lakin bu istiqamətlənmədə "Vilayəti" şöbəsinin lad sferasına keçid özünü aydın şəkildə büruzə verir. Daha sonra bunun "si-bemo" tonikalı rast ladı ilə əvəzlənmə prosesi başa çatır. Əsas mövzunun çərçivəsində reprizadan öncə musiqidə şur ladına keçid baş verir. Muğamların üzvi surəti onların lad səs sırasının oxşarlığı hesabına həyata keçirilir.
Köməkçi mövzu və onun bölmələri
| Soltan Hacıbəyovun simfonik əsərləri |
|---|
 (1943)
|
Əsas mövzudan köməkçi mövzuya keçid üzvi surətdə baş verir. Əsas mövzunun inkişafının sonuncu fazası dinamikanın gücləndirilməsi ilə xarakterizə olunur. Sonradan bu enən xromatikləşmiş gedişdə zəifləyərək, uvertüranın köməkçi mövzusuna gətirib çıxarır.
Simlilərin ifasında səslənən köməkçi mövzuda təcəssüm olunan obraz isti hislərlə əhatə olunmuş, səmimi, A. Tağızadənin yazdığına görə, "qəlbdən gələn xeyirxah lirika ilə bağlıdır." Mövzunun ümumi xarakteri işıqlı, elegiya çalarına malikdir. Musiqi baxımından kantilena xüsusiyyəti və deklamasiyalı-nitq ifadəliyi ilə uzlaşır.
Əsas və köməkçi mövzunun arasındakı daxili fərqə baxmayaraq, bu mövzular arasında kompozisiya quruluşları ilə əlaqəli ümumilik mövcuddur. Hər iki mövzunun strukturunun əsasını musiqi dinamikasının yüksəlişi və enməsi fazalarının mütənasibliyi prinsipi təşkil edir. Z. Səfərova yazır ki, "Bu prinsip mövzulara simmetriklik xüsusiyyəti verir, formanın dəqiqliyinə təsir göstərir." Köməkçi mövzunu əsas mövzu ilə metroritmik baxımdan müqayisə edərkən köməkçi mövzunun daha sərbəst olduğu diqqəti cəlb edir. Köməkçi mövzunun müşayiətində xromatik əks hərəkətli quruluşlar böyük rol oynayır. Bu, əsas mövzu üçün səciyyəvidir.
Köməkçi mövzunun melodik əsası xalq mahnı mənbələri ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu, bilavasitə melodik xəttə qoşulan triollar və mövzunun əvvəlindəki ifadəli kvinta səslənməsi ilə bağlıdır. Bu cür bağlılıq "Üzündə qara xala möhtacam", "Neylərsən", "Tərlan kimi", "Bazarda alma" kimi xalq mahnılarında rast gəlinir.
Uvertüranın köməkçi mövzusunun melodiyası üçün lad dəyişkənliyi — "e" tonikalı şur ladı əsasında "Bayatı–Kürd" bölməsinin istinad pərdəsi — "fis" səsi ətrafında gəzişmə xarakterikdir. Köməkçi mövzunun ikinci cümləsi "h" tonikalı şur ladına modulyasiya edir.
Əsas mövzunun detallaşdırılmış ifadəsinə əks olaraq, köməkçi mövzunun nümayişi üfuqi şəkildə, böyük planda baş verir. Köməkçi mövzunun inkişafı dalğavari yolla həyata keçir. Dalğalardan hər biri əvvəlkinə nisbətən daha yüksək registrdə başlayır. Bu baxımdan köməkçi mövzunun inkişafı müəyyən dərəcədə muğamla oxşardır — muğamın hər növbəti şöbəsi əvvəlki ilə müqayisədə daha yüksək registrdə qurulur, bununla da yalnız melodiyanın diapazon sərhədləri genişlənmir, həm də formanın ümumilikdə açılmasına nail olunur. Mövzunun dalğavari inkişafında transpozisiya metodu böyük rol oynayır.
Əvvəlcə "h" tonallığında ifadə olunan köməkçi mövzu daha sonra onun dominanta sahəsinə transpozisiya olunur. Bu keçid zamanı mövzunun daxili mahiyyəti dəyişməz olaraq qalsa da, melodiyanın mütləq yüksəkliyi dəyişir. Onun emosional koloriti yenilənir, səslənmənin dinamikası güclənir.
Köməkçi mövzunun inkişafının dolğunluğunda polifonik faktor da rol oynayır. L. Karaqiçeva və M. İsmayılov yazırlar ki, "Əgər əsas mövzu üçün homofon-harmonik quruluş xarakterikdirsə, köməkçi mövzunun melodiyasının təbiəti onun inkişafında əsas faktorlardan biri olan polifoniyanı meydana çıxarır." Simlilərin ifasında köməkçi mövzunun imitasiyalı — tematik inkişafına truba və vartornaların ifasında yeni melodik xətt qoşulur. Tədricən registr və tembrlərin təbəqələşməsi polifonik materialı ağırlaşdırır. Simlilər köməkçi mövzunu səsləndirməklə davam edirlər, mis alətlərdə isə onun imitasiyalı işlənilməsi gedir. Ağac-nəfəsli alətlərin partiyası isə həmin fraqmentin harmonik fakturasına əsaslanır.
Köməkçi mövzunun forması genişlənmiş modulyasiyalı perioddur. Birinci cümlə on altıncı xanədə, h-moll-un dominantasında bitir. Xanələrin sayına görə qeyri-simmetrik olan ikinci cümlə isə c-moll-un subdominanta tonallığına modulyasiya edir. Mövzunun fis-moll tonallığına transpozisiya olunması onun dinamikasını gücləndirir. Ardıcıl dalğalarla inkişafı davam etdirərək köməkçi mövzu getdikcə daha yüksək registrləri əhatə edir. O, ekspressiv xarakter alaraq, sanki yuxarıya doğru istiqamətlənir. İnkişafın kulminasiya hissəsində köməkçi mövzunun melodiyası qəflətən sərt şəkildə parçalanır.
Köməkçi mövzu da xalq mahnı mənbələri ilə aşkar əlaqəyə malikdir. Onun xarakter bölümünü iradəli intonasiyaya malik kvinta gedişi və bu gedişin ara hissələrinin bəzək səsləri ilə doldurulması təşkil edir.
Köməkçi mövzunun melodik karkasını əmələ gətirən həlqələrin lad əsasını şur təşkil edir və kvinta tonları üzrə h-Fis-cis və e-h-Fis qurulur. Birinci həlqədə "Şur" muğamının "Bayatı-Kürd" bölməsinin istinad pilləsi olan ladın dominantası — "fis" səsi güclü cəzbetmə mərkəzi rolunu oynayır. İkinci həlqədə "h" səsi — "e" tonikalı şur lad istinad pilləsi cəzbetmə mərkəzidir. Bu istinad pillələrindən hər biri onu əhatə edən səslərə malikdir ki, bunlar həmin səsin ətrafında onun istinad pilləsi kimi göstərilməsinə şərait yaradır. Bu da köməkçi mövzunun strukturuna xüsusi relyeflik verir.
İşlənmə bölməsi və skertso motivi
İşlənmə bölməsinin ümumi məqsədi — ekspozisiya əsas musiqi obrazlarının ifadə imkanlarının maksimum şəkildə açılmasından ibarətdir. İşlənmə bölməsinin kompozisiyası əsas və köməkçi mövzuların ayrı-ayrılıqda və birgə inkişafı üzərində qurulmuş bir sıra bölmələrdən ibarətdir. Onlar yeni cəhətdən açılır, onların daxilində gizli qalmış təzadlı elementlər aşkara çıxır.
İşlənmə bölməsi faqotun solo ifasında sakit, marş quruluşlu, bir qədər qroteskli səslənən mövzu ilə başlanır. Demək olar ki, onun əsasını köməkçi mövzunun çevrilmiş şəkildə verilən ilkin intonasiyası təşkil edir. İşlənmənin əvvəlində iştirak edən alətlərin sayı minimuma qədər endirilir. Faqot, fleyta tematik funskiya, simlilər isə müşayiətçi funksiya daşıyır.
Faqotun mövzusunun növbəti halqası solo fleytanın ifasında təkrarlanır. Bu iki alət arasında tematik funksiyanın sonrakı növbələşməsi özünəməxsus kəskin xarakterik dialoq yaradır. Solo alətlərin tembr və registr fərqi burada böyük rol oynayır.
Daha sonra əsərin inkişaf prosesinə uvertüranın əsas mövzusunun fleytaların, klarnetin ifasında səslənən və violonçellərin qısa passajları ilə müşayiət olunan skertso motivi daxil olur. Orkestrin müxtəlif registrlərində, alətlərin səsləşməsində üzə çıxan skertso mövzusu kəskin xarakter alır. Dinamikanın güclənmə dərəcəsindən asılı olaraq inkişaf prosesinə başqa alətlər də qoşulur. Bununla da, orkestr tərkibi artır. Dəfələrlə təkrarlanmalar, bir-birini əvəzləyən solo alətlərin cəldliyi ifadəyə yumor elementləri gətirir. Musiqinin yüngül, əyləncəli, oyun xarakteri işlənmə bölməsinin əvvəlindəki kobud koloriti zəiflədir.
Skertso motivinin işlənmə intensivliyi ümumi hərəkət formalarının yaranmasına gətirib çıxarır. Kənar registrlər — simli və ağac nəfəsli alətlərin partiyası ritmik pulsasiya ilə zənginləşir. Orta registrdə isə mis nəfəsli alətlərdə köməkçi mövzunun ayrı ayrı intonasiya elementlərinin şəffaf polifonik toxunması özünü büruzə verir. Solo faqotun mövzusu burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onun bu prosesdə iştirakı hər dəfə yeni bölmənin əvvəli ilə əlaqələnir. Bu ona əlaqələndirici-intermedia mənası verir.
Birinci bölmədə orkestr səslənməsində artan dinamika kulminasiya nöqtəsinə çatır. Yüksək registrdə ağac nəfəsli alətlər və skripkaların kəskin trelləri fonunda, dominanta "fis" səsində yenidən işlənmə bölməsinin başlanğıc mövzusu səslənir. Simlilərin alçaq tembri ilə uzlaşaraq, mis nəfəsli alətlərin gur, parlaq tembri, stakkato, dəqiq ritm ona sərt xarakter verir. İşlənmənin ikinci bölməsi köməkçi mövzunun intonasiya-tematik parçasını inkişaf etdirir.
İnkişaf prosesi güclü dinamika ilə yuxarıya doğru irəliləyərək "a" pedal səsində dayanır. Bu hissənin üçüncü bölməsi başlayır. Bu bölmə əsas mövzunun skertso motivinə əsaslanır. A. Tağızadə qeyd edir ki, "Bu motiv ritmik cəhətdən hamarlanır, coşğun notlar yox olur. Musiqi mərdlik xarakteri qazanır."
Bas simlilərin, mis nəfəsli alətlərin və faqotun ahəngdar unisonlarına mis alətlər qrupunun və ksilofonun akkordları cavab verir. Unisonların diatonikası akkordların xromatik dolğunluğunu nəzərə çarpdırır. Orkestr partiyasının emosional gərginliyi ağac-nəfəsli və sim alətlərin aşağı registrində saxlanılan pedal səslə güclənilir və mövzunun mərdlik koloritini tündləşdirən çalar kimi səslənir. Ağır gedişlər işlənmənin yeni bölməsinə yol açır.
Əvvəlcə onun ritmikliyi sabitləşir. Truba və trombonların dəqiq, qırıq, quru akkordlarının fonunda violonçellərin ifasında qəmli, ehtiraslı kantilena səslənərək diqqəti cəlb edir. Onun intonasiya əsasını həmin hissənin əvvəlindəki faqotun mövzusu təşkil edir, "ces" tonikalı "Şüştər" muğamına əsaslanır. Şüştər ladının səs sırasına dayaqlanma mövzunu müşayiət edən xarakterik harmonik komplekslərin yaranmasına gətirib çıxarır.
Violonçel mövzusu şikəstə tipində ritmik muğamlarla assosiasiya yaradır. Muğam və aşıq sənəti arasındakı bu janr üçün xarakterik olan fərqləndirici əlamətlər onda da mövcuddur: improvizə olunmuş melodiya ilə ritmik cəhətdən dəqiq ölçülü müşayiətin uzlaşması.
Daha sonra violonçel melodiyasının səslənməsinə fleyta, faqot və klarnetin ifasında əsas mövzunun qısa, kəskin ritmik motivi qarışır.
İmitasiyalı səslənmələrdə meydana çıxan bu skertso motivi aparıcı mövzunun lirik təbiətinə zidd deyil. Violonçel mövzusunun kəskin akkordlu müşayiəti ilə onun təbii əlaqəsi obrazın ikiplanlılığına səbəb olur. Z. Səfərova qeyd edir ki, "violonçel mövzusu əsas mövzunun atmosferini — uvertüranın aparıcı musiqi obrazını qoruyaraq, sanki axın kimi istifadə olunur."
Ostinat hərəkətdə C-dur-un dominantası üzərində qurulan və bununla da onu möhkəmləndirən uzlaşmalar inadla təkrarlanırlar. Xromatik hərəkətli bas kompleksinin C-dur-un dominantası üzərində təbəqələnməsi nəticəsində yaranan sərt və kəskin harmoniyalar səslənmədəki gərginliyi son həddə çatdıraraq, general pauza ilə qeyd olunur. Bunun ardınca işıqlı, şadlıq əhvali-ruhiyyəli repriza gələrək, parlaq orkestr tuttisi ilə uvertüranın əsas mövzusunu və onun saf səslənməsi ilə ortaya çıxan C-dur tonallığını təsdiqləyir.
Repriza ekspozisiyanın materialını bir qədər dəyişilmiş şəkildə təkrarlayır. Əsas partiyanın mövzusu burada nəzərə çarpacaq dərəcədə ixtisar edilir. Burada köməkçi mövzu isə ümumiyyətlə, mövcud deyil. Bu da məntiqi cəhətdən özünü doğruldur — əvvəlcə işlənmə bölməsində o, kifayət qədər inkişaf etdirilir, daha sonra isə öz inkişafının ideya və obrazlı-emosional istiqaməti ilə əsas mövzunun təsdiqinə istiqamətlənərək, əsərin məna kulminasiyasını və emosional zirvəsini təşkil edir.
Kodanın materialı əsas mövzunun inkişafında yeni, lakin yekunlaşdırıcı nəticə xarakterli fəzadır. Onun alətləşdirilməsi çox rəngarəngdir, belə ki, partituraya orkestrin bütün qrupları daxil edilir. Kodada cəld, sürətli hərəkət əzəmətli və bayramsayağı xarakterlə təmtəraqla uzlaşdırılır.
Tematik material
Uvertüranın tematik materialının bünövrəsi, fəal inkişafın üzviliyi folklor köklərinə, xalq mahnı və rəqs janrlarına əsaslanır. Musiqişünas Zemfira Səfərova qeyd edir ki, "Soltan Hacıbəyov uvertüra musiqisində xalq musiqisinə tamlıqla müraciət etmişdir." Lakin S. Hacıbəyov yaradıcılığının tədqiqatçısı Aida Tağızadə isə bu fikri rədd edərək bildirir ki, "Soltan Hacıbəyovun musiqisində folklorla bilavasitə yaxınlıq əlamətləri mövcud deyil."
Tematik materialda xalq musiqisinin tipik musiqi ifadə vasitələrinin kompleksi ümumilikdə, eləcə də onun ayrı şəkildə olan nişanları kimi istifadə olunur. Musiqi ifadə vasitələrinin xüsusiyyətləri vasitəsilə və məişət musiqisi janrları əsasında uvertüranın musiqisinin xarakteri özünü büruzə verir.
Bu, əsərin melodik dilində, onun lad və ritmik xüsusiyyətlərində daha parlaq ifadə olunur. Əsas mövzunun özəyini "Mahur—Hindi" muğamının tonikasına əsaslanan intonasiya təşkil edir ki, buna xalq musiqisində — "Əlində sazın qurbanın", "Gülbaşmaq", "Aman mələk" xalq mahnılarında, "Qızılgül", "Altı nömrə", "Ulduz", "Bəxtəvəri" rəqslərində rast gəlinir.
Tematizmin melodik inkişafında əsas üsullar — istinad səslər ətrafında gəzişmə, variasiya olunma, təkrarlanmalar və sekvensiya yerdəyişmələrindən ibarətdir. Həmçinin, xalq musiqi təcrübəsində istifadə edilən üsulları da buraya aid etmək mümkündür. Çox vaxt sekvensiyalı yerdəyişmələr başqa lada modulyasiya, yaxud yönəlmələr nəticəsində baş verir. Bu əsas mövzuda da özünü göstərir. Sekvensiyaların vasitəsilə rastdan şura lad yönəlmələri başlayır. Sekvensiya inkişaf prosesində çox yayılmış metod olsa da, bununla belə, təkrarlanma və variantlılıq uvertüranın melodik inkişafında əsas amillər kimi çıxış edirlər. Xalq rəqs musiqisi üçün daha çox xarakterik olan bu prinsiplər əsas mövzunun quruluşunda parlaq surətdə üzə çıxır. Təkrarlanmalar burada melodik inkişaf və formayaratma metodu kimi istifadə olunur. Əsas mövzunun bölmələrindən hər biri xalq mahnıları, yaxud muğam melodiyasının ənənəvi kadensiyaları kimi müəyyən lad quruluşlarının inadlı təkrarlanmaları ilə yekunlaşır. Təkrarçılıq köməkçi mövzunun quruluşunda daha geniş aspektdə özünü göstərir. Bu göstərişin əsasını isə transpozisiya metodu təşkil edir.
Uvertüranın tematik materialının vacib komponentlərindən biri xalq musiqisinin müxtəlif janrlarına xas ritmik məzmunun bütün zənginliyini və rəngarəngliyini özündə birləşdirən metroritmik strukturudur. Ritmik hərəkətin xarakterinə görə uvertüranın əsas mövzusunun xalq-rəqs musiqisi ilə əlaqəsi müəyyən edilir. A. Tağızadə yazır ki, "Ritm faktoru, ümumiyyətlə, bu əsərdə birinci dərəcəli yer tutur və nəzərə alsaq ki, uvertüranın musiqi dramaturgiyasında fəal obraz konflikti yoxdur, belə bir şəraitdə ritmik pulsasiyanın fasiləsizliyi, fəallığı və itiliyi intensiv inkişaf üçün əsas müqəddimə kimi çıxış edir."
Xalq rəqs musiqisi üçün xarakter olan metroritmik fiqurların dövri təkrarlanması, variasiyası bütövlükdə əsərin musiqi inkişafının əsasını təşkil edir ki, bu da əsas mövzunun metrik quruluşunda xüsusilə parlaq şəkildə özünü göstərir. Sürətli, çevik rəqs hərəkəti ilə əlaqəli olan 2/4, 3/4 xanə ölçüləri onun janr xarakterinə uyğun gəlir. Musiqişünas-pedaqoq Valentina Xolopova yazır ki, "əsas mövzunun ümumi xanə ölçüsü, motiv ritmik dairələnmənin təkrarlanması yolu ilə xanənin genişlənməsi nəticəsində əmələ gələn bəzi müstəsna halları nəzərə almasaq, sabitdir. Bu zaman yaranan metroritmik fasilələr də xalq rəqs musiqisi üçün tipikdir."
Ritmin dinamikası aksentuasiyaların — vurğuların köməyi ilə bölünmüş zaman parçalarının qarşılıqlı münasibəti hesabına artır.
Əsas mövzuda hərəkətin dəqiq təşkili, rəqs quruluşunda melodiya və fakturanın detallarının təkrarlanması nəticəsində yaranan vurğuların dövriliyinə səbəb olur. Əsas mövzuda vurğular melodiyanın yüksək dayaq səslərinin, bundan başqa, bütov xanələrin təkrarlanması ilə yaranır. Çox vaxt vurğular bərabər ölçüdə paylanılır ki, bu da əsas mövzunun tematik materialı və rəqs quruluşundan irəli gəlir.
Xanənin vurğulu hissələrində dəqiq aksentlik, ritmik təkrarlanmalar, ikipaylı ölçü — marş janrına xarakterik olan bu xüsusiyyətlər xalq-rəqs instrumental təcrübəsinə dayanır. Marş xüsusiyyətləri uvertüranın musiqi fakturasını formalaşdırmağa, nizamlaşdırmağa kömək edir.
Köməkçi mövzuda dinamikanın fəal mənbəyi kimi başlanğıclarla götürülən zirvə dayaq səslərinin aksentlərlə vurğulanmasını göstərmək olar.
Uvertüranın tematik materialının xalq musiqi mənbələri ilə bağlılığı Azərbaycan muğamlarının lad əsaslarına geniş şəkildə dayaqlanmasından irəli gəlir. Muğamların lad əsası əsərin harmonik dilinə də müəyyən qədər təsir göstərir. Çox vaxt harmonik komplekslər melodiyanın səs sırasındakı istinad pillələrində meydana gəlir, şüştər ladına əsaslanan violonçel mövzusunda olduğu kimi təcəssüm olunur. Uvertüranın harmonik dili üçün sekunda səsləşmələri xüsusilə xarakterikdir ki, bu da xalq musiqisindən, xüsusilə aşıqların musiqi aləti sazın ifa praktikasından irəli gəlir. Sekunda səsləşmələri, həmçinin xalq musiqi melodiyası üçün xarakterik olan trel, mordent kimi ornamentlər Azərbaycan musiqisində melodiyanın mühüm cəhəti kimi özünü büruzə verir. Lad-intonasiya qanunauyğunluqları və onların açılması prinsipləri köməkçi mövzunun qurulmasında özünü göstərir. Uvertürada zərbi muğam janrı ilə assosiasiya olunan mövzulara rast gəlinir. Bu, violonçel mövzunun qurulmasında, melodiyanın açılmasında, deklamasiya sərbəstliyində və müşayiətin ritmik ostinatlığında təcəssüm olunur.
Uvertüranın tematik materialının janr xarakterində faktura da rol oynayır. Əsas mövzuda melodiya və müşayiətin aydın differensasiyası müşahidə olunur. Dəqiq, kompakt əsas mövzunun müşayiətinin xarakteri onun musiqisinin janr mənbəyini büruzə verir — bu marşdır. Sərbəst hərəkətli, xromatizmlərlə zəngin müşayiət bas səslərində inkişafın dinamikasını müəyyən edən stimullardan biridir və əsas mövzunun musiqi obrazına xasdır. Melodiya şaquli şəkildə, böyük planda, artıq faktura detalları ilə əhatələnmiş halda inkişaf edir. Bu cür ifadə bir çox Azərbaycan xalq mahnılarında görünmüşdür.
Soltan Hacıbəyovun uvertüra əsərinin polifonik yazı tərzində xalq musiqi sənətindən gələn daha sabit prinsiplərdən istifadə olunur. Ekspozisiyada köməkçi mövzunun zəngin inkişaf prosesində polifoniya xüsusilə böyük rol oynayır. Ekspozisiyada mövzunun "h"-dan "fis"-a transpozisiyası zamanı melodiyanın aparıcı xəttini təşkil edən simlilərə solo trubanın ifası, eləcə də violonçel və kontrabasların qısa imitasiyası qoşulur. Bu üç xəttin kanon qarşılaşdırılması — dörddə bir xanə məsafəsində — fəal-konsentrasiyalı musiqi inkişafı yaradır.
Qəbulu və ifaları
Böyük simfonik orkestr üçün uvertüra əsəri bəstəkar Soltan Hacıbəyovun yaradıcılığında xüsusi yer tutan əsərlərdən biridir. Bu əsər parlaqlığı, səs kombinasiyaları və orkestr boyalarının seçimi ilə özünəməxsus yer tutur. Bəstəkar uvertüra əsərinin 1961, 1964 və 1967-ci illərdə partiturasını tərtib etmişdir.
Azərbaycan bəstəkarlarının birinci qurultayı münasibətilə 1956-cı ildə yazılan uvertüra elə həmin ildə dirijor Niyazi Tağızadə-Hacıbəyovun rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrində səsləndirilmişdir. Bu ifadan sonra əsər böyük şöhrət qazanmışdır.
Daha sonra əsər Abraam Staseviçin dirijorluğu altında Moskvada səsləndirilmişdir. Əsər Moskvanın ifa proqramına daxil edilmiş və Ümumittifaq Televiziyası və Radiosunun Böyük Simfonik Orkestrində dirijor N. Anasov idarəsi ilə ifa edilmişdir.
Əsərin ən yaxşı interpretatorlarından biri olmuş dirijor Abraam Staseviç qeyd edirdi ki, "...zəmanəmizin böyük bəstəkar-pedaqoqu Soltan Hacıbəyovun böyük simfonik orkestr üçün yazdığı uvertüra öz parlaqlığı, emosionallığı, konkretliyi və sevinc dolu ab-havası ilə diqqəti cəlb edir. Orkestrovkanın rəngarəngliyi və zənginliyi müəllifin orkestr ifadə vasitələrinə virtuoz şəkildə yiyələndiyini nümayiş etdirir. Heç bir bəlağət olmadan mütləq şəkildə bildirməliyəm ki, mən bu uvertüra əsərinə dirijorluq edərkən, ən yaxşı klassik uvertüra əsərlərinə dirijorluq edən zaman duyduğum hisləri təkrar yaşadım."
Soltan Hacıbəyovun uvertüra əsəri dünyanın, eləcə də keçmiş Sovet İttifaqının əksər şəhərlərinin böyük konsert səhnələrində ifa edilmişdir. Əsər 1962-ci ildə ABŞ-nin Çikaqo şəhərinin Evanston orkestri tərəfindən uğurla ifa olunmuşdur. Bu səbəblə amerikalı bəstəkar Sidney Hart bəstəkar Soltan Hacıbəyova məktub göndərmiş, məktubda uvertüra əsərinin bədii keyfiyyətlərini və yüksək peşəkarlıqla işləndiyini dəfələrlə qeyd etmişdir.
Əsərlə bağlı Z. Səfərova qeyd edir ki, "Soltan Hacıbəyovun uvertüra əsəri ayrı-ayrı obrazlarına görə yox, ümumi ruhu və üslubuna görə Azərbaycan xalq musiqisi ilə dərindən bağlıdır. Folklorun daha tipik xüsusiyyətlərinin uğurlu seçimi və ümumiləşdirilməsi nəticəsində bəstəkar maksimum şəkildə folklora yaxınlaşır, eyni zamanda, uvertüranın səs tərkibinin təkrarolunmaz fərdiliyini də saxlayır. Uvertüra obrazlarının və musiqi dilinin dərin milli köklərinə görə S. Hacıbəyovun yaradıcılıq üslubunun formalaşmasında böyük mərhələ əsər kimi xarakterizə oluna bilər."
Qeydlər
- Əsas mövzu nəzərdə tutulur.
- Köməkçi mövzu nəzərdə tutulur.
- d-es
- c tonikalı rast ladındadır.
- "fis" tonallığında
- violonçelin mövzusu
- truba və trombonların akkordların
- aa, bb, cc təkrarlanmaları nəzərdə tutulur.
İstinadlar
- Hacıbəyov, Soltan. Simfonik orkestr üçün uvertüra. Bakı: Bakı Musiqi Akademiyası. 1961.
- Tağızadə, 2011. səh. 13-14
- Hacıbəyov, Soltan. Simfonik orkestr üçün uvertüra. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1967.
- Tağızadə, 2011. səh. 93
- Səfərova, 2018. səh. 237
- Tağızadə, 2011. səh. 94
- Səfərova, 2018. səh. 237-238
- Səfərova, 2018. səh. 238
- Tağızadə, 2011. səh. 95
- Səfərova, 2018. səh. 238-239
- Tağızadə, 2011. səh. 95-96
- Səfərova, 2018. səh. 239
- Tağızadə, 2011. səh. 96
- Tağızadə, 2011. səh. 96-97
- Tağızadə, 2011. səh. 97
- Tağızadə, 2011. səh. 98
- Səfərova, 2018. səh. 239-240
- Səfərova, 2018. səh. 240
- Tağızadə, 2011. səh. 99
- Səfərova, 2018. səh. 241
- Карагичева, Исмайлов, 1961. səh. 40
- Tağızadə, 2011. səh. 100
- Карагичева, Исмайлов, 1961. səh. 41
- Карагичева, Исмайлов, 1961. səh. 42
- Tağızadə, 2011. səh. 100-101
- Tağızadə, 2011. səh. 101
- Tağızadə, 2011. səh. 105
- Səfərova, 2018. səh. 241-242
- Карагичева, Исмайлов, 1961. səh. 43
- Tağızadə, 2011. səh. 102
- Səfərova, 2018. səh. 242
- Tağızadə, 2011. səh. 103
- Səfərova, 2018. səh. 243
- Tağızadə, 2011. səh. 103-104
- Səfərova, 2018. səh. 243-244
- Tağızadə, 2011. səh. 104
- Tağızadə, 2011. səh. 105-106
- Tağızadə, 2011. səh. 106
- Холопова, 1964. səh. 2
- Tağızadə, 2011. səh. 106-107
- Холопова, 1964. səh. 8
- Tağızadə, 2011. səh. 107
- Холопова, 1964. səh. 4
- Səfərova, 2018. səh. 244
- Холопова, 1964. səh. 5
- Холопова, 1964. səh. 6
- Tağızadə, 2011. səh. 14
- Hacıbəyov, Soltan. Simfonik orkestr üçün uvertüra. Bakı: Bakı Musiqi Akademiyası. 1964.
- Интересный концерт. Газ. Бакинский рабочий. 7 октября 1956 г.
Ədəbiyyat
- Карагичева, Л. В; Исмайлов, М.С. Народная музыка Азербайджана. Москва: "В Азербайджанская музыка". 1961.
- Tağızadə, Aidə. Soltan Hacıbəyov. Bakı: Mütərcim. 2011.
- Холопова, Валентина. Внимание ритму. № 7. "Советская музыка". 1964.
- Səfərova, Zemfira. Azərbaycan musiqi tarixi. III cild. Bakı: Elm. 2018.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Böyük simfonik orkestr üçün uvertüra. Soltan Hacıbəyov – Bakı Musiqi Akademiyası.
portalı portalı |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Boyuk simfonik orkestr ucun uvertura ve ya Bayram uverturasi bestekar Soltan Hacibeyov terefinden 1956 ci ilde simfonik orkestr ucun yazilmis uvertura eseri Boyuk simfonik orkestr ucun uverturaBoyuk simfonik orkestr ucun uverturanin 1961 ci ilde nesr olunan partiturasi Bestekar Soltan HacibeyovTonalliq sonata allegroForma uverturaYazilma tarixi 1956Premyera 1956Azerbaycan bestekarlarinin birinci qurultayi Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri Baki Azerbaycan SSR SSRI Milli simfonik uvertura numuneleri arasinda besteker Soltan Hacibeyovun boyuk simfonik orkestr ucun yazdigi uverturasinda xususi secilir Bu uvertura musiqinin sevincli koloriti ile inkisaf prosesinin umumi dinamik meqsedyonluluyu ile forma yigcamligi ve orkestrovkasi ile secilir Uvertura eserinin tematizminin parlaqligi inkisafin umumi obrazli mena istiqameti eserde proqramliliq keyfiyyetlerini askar edir Uverturada butun ideyanin umumilesdirilmesi ayri ayri obrazlarin konkretliyi ile uzlasir Ideyanin umumilesdirilmesi eserin esas movzusunun vetenin mehd edilmesinin genis tecessumu vasitesile heyata kecirilir Konkret obrazliliq xalq meiset musiqisinin muxtelif janrlarinin ifade vasitesile uze cixir Bestekarin proqram fikri simfonik uvertura janri ucun enenevi olan sonata allegro formasindadir Uvertura iki movzunun obrazli kontrasti uzerinde qurulur Eyni zamanda sen oyun havasi ile lirik mahnivariliyin qarsilasdirilmasindan ibaretdir Obrazli tezadligin deqiq rakursu uverturani bu janrin milli musiqideki bir sira diger numunelerinden ferqlendiren keyfiyyetdir Uverturanin esas movzusu Azerbaycan reqsine ve mars movzusuna xas olan xarakterik elametleri ozunde birlesdirir Reqs elametleri burada aydin sekilde verilmir Uvertura eserinin polifonik yazi terzinde xalq musiqi senetinden gelen daha sabit prinsiplerden istifade olunur Ekspozisiyada komekci movzunun zengin inkisaf prosesinde polifoniya xususile boyuk rol oynayir Uvertura ilk defe 1956 ci ilde Bakida Azerbaycan bestekarlarinin birinci qurultayinda dirijor Niyazinin rehberliyi altinda Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestrinde seslendirilmisdi TarixiUvertura eserin bestekari Soltan Hacibeyovun yaradiciliginda xususi yer tutur Simfonik uvertura janri Azerbaycan musiqisinde 1940 ci illerin evvellerinde yaranmisdir Yaradiciligin musteqil novu kimi milli uverturanin tesekkulunde Avropa ve rus konsert uverturalarinin eneneleri muhum rol oynamisdir Xususile rus simfonik musiqisinde gozel bedii enenelerin menbeyi sayilan Mixail Qlinka Nikolay Rimski Korsakov Mili Balakirev Pyotr Ilic Caykovskinin uverturalari XX esrde klassik rus musiqisinin prinsiplerini yeni terzde canlandiran Sergey Prokofyevin Rus uverturasi Dmitri Sostakovicin Bayram uverturasi kimi eserler Azerbaycan bestekarlarinin yaradiciliginda uvertura janrinin formalasmasinda boyuk rol oynamisdir Azerbaycanda bu janrin inkisafinda Azerbaycan milli musiqisinin klassiki Uzeyir Hacibeyovun Koroglu operasinin uverturasi boyuk rol oynamisdir Bu uvertura yalniz operanin ideyasinin uzvi umumilesmesi kimi deyil hem de serbest forma kimi boyuk ehemiyyete malikdir Bestekarin heyat ve yaradiciligini etrafli sekilde arasdiran Aida Tagizade qeyd edir ki Uzeyir Hacibeyov terefinden Koroglu operasina qeder yazilmis opera uverturalarinda operanin ideyasini assosiativ ifade eden materialin konkretlesdirilmesi cehdleri olmusdu Lakin musiqinin ideya bedii mukemmeliyinden danisarken bunu yalniz Koroglu operasinin uverturasi ile soylemek olar Boyuk Veten Muharibesi illerinde Azerbaycan bestekarlarinin uverturalarinda qehremanliq vetenperverlik tematikasi ustunluk teskil edirdi Veten movzusu veten ugrunda mubarize ve qelebe Vissarion Sebalinin muharibenin ilk aylarinda yazdigi Rus uverturasi eserinde de terennum olunub Muharibe ve qelebe namine xalqlarin beynelmilel birlik olmasi movzusu Reynhold Qliyerin Xalqlar dostlugu uverturasinda da eks olunub Herbi vetenperverlik movzusu Azerbaycan bestekarlarindan Niyazinin 1941 ci ilde yaratdigi Doyusde Suleyman Elesgerovun 1945 ci ilde yaratdigi Bayram uverturasi Midhet Ehmedovun 1945 ci ilde yaratdigi Qehremanliq uverturasi ve s simfonik eserlerde eks olunub XX esrin 50 ci ve sonraki illerinde milli uvertura janri yeni movzularla zenginlesir dinc heyatin sevinci qehremanliq pafosu I Quliyevin Nazim Eliverdibeyovun 1951 ci ilde yaratdiqlari uverturalarda eks olunur Oqtay Zulfuqarovun Senlen xalqim uverturasi bu janrin parlaq numunesi sayilir Milli simfonik uvertura numuneleri arasinda besteker Soltan Hacibeyovun boyuk simfonik orkestr ucun yazdigi uverturasinda xususi secilir Bu uvertura musiqinin sevincli koloriti ile inkisaf prosesinin umumi dinamik meqsedyonluluyu ile forma yigcamligi ve orkestrovkasi ile secilir Musiqisunas Zemfira Seferova bildirir ki Soltan Hacibeyovun boyuk simfonik orkestr ucun yazdigi uverturasinda klassikanin en gozel eneneleri oz tezahurunu tapir Soltan Hacibeyovun uvertura eserinde bu janrin numunelerine xas musbet keyfiyyetler oz eksini tapmisdir obrazlarin ziddiyeti ve xarakterliyi ifadenin lakonikliyi hadiselerin nisbeten suretle evezlenmesi inkisafin aydin mentiqliyi musiqinin parlaqligi onu Dmitri Sostakovicin Bayram uverturasi ile yaxinlasdirir Koroglu operasinin uverturasinin tesiri de burada hiss edilir Bununla yanasi Soltan Hacibeyovun uverturasinda hadiselerin tekrarlanmasi mentiqi yoxdur Milli musiqinin elece de rus klassikinin ve Avropa musiqisinin en yaxsi eneneleri muellif terefden ferqli noqteyi nezerden islenmisdir Uvertura eserinin tematizminin parlaqligi inkisafin umumi obrazli mena istiqameti eserde proqramliliq keyfiyyetlerini askar edir A Tagizade yazir ki Musiqi xalqa onun qudretine yaradici quvvesine hesr olunmus bir himn kimi qebul edilir Uverturada butun ideyanin umumilesdirilmesi ayri ayri obrazlarin konkretliyi ile uzlasir Ideyanin umumilesdirilmesi eserin esas movzusunun vetenin mehd edilmesinin genis tecessumu vasitesile heyata kecirilir Konkret obrazliliq xalq meiset musiqisinin muxtelif janrlarinin ifade vasitesile uze cixir MusiqilerEsas movzu ve bolmeler Bestekarin proqram fikri simfonik uvertura janri ucun enenevi olan sonata allegro formasindadir Uvertura iki movzunun obrazli kontrasti uzerinde qurulur Eyni zamanda sen oyun havasi ile lirik mahnivariliyin qarsilasdirilmasindan ibaretdir Obrazli tezadligin deqiq rakursu uverturani bu janrin milli musiqideki bir sira diger numunelerinden ferqlendiren keyfiyyetdir Uverturanin musiqi dramaturgiyasi eserin esas ideyasinin mumkun olan en parlaq formada mukemmel sekilde acilmasina ve tesdiqine istiqametlenib Ekspozisiya zahiren muxtelif xarakter baximindan yaxin olan obrazlar sferasi kimi teqdim olunur Ekspoziya genis hecmlidir Lakin o esas musiqisi obrazlarinin xususile qabariq olmasi ve intensiv inkisafi ile diqqeti celb edir Ekspozisiyanin materiali esasinda qurulan islenme bolmesi komekci movzuya esaslanir ve inkisaf prosesinin kifayet qeder feallasmasi ile ferqlenir Sixilmis natamam repriza butun diqqeti esas movzuya istiqametlendirir Esas movzunu koda yekunlasdirir O heyat sever quvveleri medh ederek tesdiqleyir Soltan Hacibeyovun Uvertura eserinde sonata allegro formasinin masstabi deqiq dusunulmus detallari ile secilir ve kifayet qeder lakonikdir Eser butovlukle bir nefese aciqlanir ve kulminasiyalarin meqsedli sekilde paylanmasini nezerde tutan vahid kompozisiya eseri kimi qebul edilir Esas movzu ekspozisiyani hansisa bir hazirliqla acmir Bu seraitde ekspozisiya bir nov kulminasiyanin menbeyine cevrilir Komekci movzunun inkisafinda kulminasiya islenme bolmesinin evveline tesaduf edir onun gergin qebul olunan intensiv inkisafi neticesinde kulminasiya reprizanin baslangicina tesaduf edir Esas movzunun islenme bolmesindeki genis inkisafindan sonra movzunun reprizada kecirilmesi musiqinin inkisafinin yuksek noqtesidir Daha sonra esas movzunun kodada sixlasdirilmasi yigilmasi prosesi bas verir Uverturanin esas movzusu eserin atmosferini mueyyen edir Onun sevincli zengin koloriti dinleyici de kutlevi bayram senliyi teessurati yaradir Butov birnefese seslenen esas movzu struktur baximindan uchisselidir Movzu orta hissede bir nece kicik bolmeye ayrilir Movzunun intonasiya esasini uc sesden ibaret motiv teskil edir Tez suretli motiv tonika uzerindeki vurgulardan guc toplayaraq onaltiliqlarin fasilesiz hereketi ile aciqlanir Ucsesli motiv sonraki herekete tekan veren esas impulsdur O eserin esas konstruktiv fikrini cemlemeyi bacarir Daha sonra musiqinin motorikasi musiqiye elave yarimxanenin de daxil edilmesi ile guclendirilir Orkestrovka da buna oz tesirini gosterir Aparici tematik funskiyani burada skripkalar ve agac nefesli aletler yerine yetirir Bas simliler violoncel ve kontrabaslar feal addimlarla movzunu serait edir Mis aletler qrupu harmonik funksiyani dasiyir Esas movzunun orta hissesindeki birinci bolmenin tematik materiali qisminde movzunun boyuk sekunda yuxari kocurulmus baslangic parcasi cixis edir Qisa stakkatolar melodiyanin terkib hissesine daxil olan ve musayietdeki sekundalarin deqiq ritmik sekli musiqiye skertso elementleri asilayir Z Seferova qeyd edir ki Bu bolme butovlukle esas movzunun obrazinin esasini teskil eden oyun baslangicini guclendiren tematik variant kimi qebul edilir Boyuk simfonik orkestr ucun uverturanin esas movzusunun reqs havasinda olan yuksek ehvali ruhiyye tonlu birinci hissesi source source Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri dirijor Niyazi Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Esas movzunun orta hissesindeki ikinci bolmede evvelki materialin inkisafi davam edir Aletlesdirme daha cox kamera xarakteri kesb edir aletlerin sayi minimuma qeder azaldilir Simlilerde ifa olunan melodiyaya xas olan skertso xarakteri fleytaya yuksek sesli tersiyalari passajlari ile guclenir Melodik xettin sekvensiyaya benzer inkisafi esas movzunun orta hissesindeki sonuncu bolmeye getirib cixarir ki bu da esas movzunun baslangicindaki tekanverici intonasiyaya esaslanir Bu intonasiyanin tekrarindan sonra repriza seslenir Musiqi inadli megrur qehremani xarakter kesb edir Tekanverici intonasiya israrla tekrarlanaraq esas movzunun baslangic materialinin reprizasina dogru onaltiliqlarin celd hereketinde sona catir Tenteli bayram xarakteri dinamikanin artirilmasi hesabina guclendirilir Repriza elametleri artiq movzunun orta hissesindeki son bolmeden ozunu gostermeye baslayir Orkestre tedricen agac sonra mis nefesli aletleri daxil edilir Seslenme yukselenerek reprizada tutti ye qeder catir Esas movzunun orta hissesini teskil eden uc kicik bolme mahiyyetce eyni bir intonasiya tebeqesinin variantlaridir Movzunun acilmasi merhelelerinde bu melodiyanin seslenmemesi muveqqeti musteqil rol oynayaraq movzunun baslangic ruseymine aydinliq verir Esas movzunun qurulusu simmetrikliyi ile ferqlenir Onun orta hissesindeki bolmelerin her birinde ferdi tematik ozek umumi hereket formalari ile enen ve ya yukselen hammavari fiqurasiyalarla evez olunur Bu iki terefden teminlik verir bir terefden aydin sekilde bir bolmeni diger bolmeden ayirir diger terefden musiqinin inkisafindaki fasilesizliyi temin edir Uverturanin esas movzusu Azerbaycan reqsine ve mars movzusuna xas olan xarakterik elametleri ozunde birlesdirir Reqs elametleri burada aydin sekilde verilmir Musiqi onun daha tipik xususiyyetlerini umumilesdirir Bu esas movzunun baslangicinin melodik qurulusunda ozunde gosterir Texmini onun sxematik sekilde tesviri a a b b c c kimidir Bu cur besit tekrarlanma bir sira Azerbaycan xalq reqsleri ucun xarakterikdir Meselen Terekeme Darcini kimi xalq reqsleri buna numunedir Uverturanin esas movzusunda besit tekrarlanma ile yanasi iki yaxud uc motivli ozeyin variantli tekrarlanma usulundan da istifade olunur Bu da mueyyen menada Esgerani Xalabaci ve s xalq reqs melodiyalarinin inkisaf prinsiplerinden ireli gelir Tekrarlanma ve variantliliq yalniz esas movzunun melodik qurulusu ucun deyil hem de umumilikde eserin musiqisinin inkisafi ucun xarakterik elametlerdir Esas movzunun orta hissesi onun variantli hissesi kimi cixis edir Texmini sxematik olaraq butun esas movzu a a1 a2 a3 a kimidir Esas movzunun iki teqtili qurulusu deqiq ritmi xanenin vurgulu hisselerindeki sert aksentler butun bunlar ona mars xarakteri veren xususiyyetlerdir Xarakterik mars elametlerini ozunde dasiyan bir sira numunelere xalq musiqi praktikasinda rast gelinir Buna Iraq Humayun Semayi Sems Heyrati kimi mugam silsilelerinden bir sira rengler numunedir Boyuk simfonik orkestr ucun uverturanin esas movzusunun qemli baslangicli ikinci hissesi source source Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri dirijor Niyazi Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Esas movzuda birlesdirilmis reqs ve mars xususiyyetleri musiqiye dolgunluq tukenmez enerji xususi tentene asilayir Esas movzunun dinamik inkisafina ritmik mohkemliyi de tesir gosterir Bu yalniz esas movzunun deyil umumilikde butun eserin muhum emosional ifadeli komponentidir Uvertura eserinin esas movzusunda diqqeti ilk celb eden ritmin deqiq ciddi teskilidir Ritmik fiqurlarin dovri tekrarlanmasi yalniz esas movzunun her bolmesi cercivesinde deyil onun umumi inkisaf prosesinde xarakterik olan keyfiyyetdir Mehz bu musiqinin hereketini eyni istiqametde teskil edir Qisa ritmik fiqurlarin ve butov xanelerin dovri tekrarlanmasinin esasinda ritmik ostinatliq durur Uverturanin musiqisinin inkisafinda onun rolu boyukdur O bir terefden musiqi materialinin dinamiklesmesine tesir gosterir diger terefden ise mueyyen qeder sabitlesmis hereketin umumi formalari boyu ideya obrazin tamligi vehdeti effektini yaradir Esas movzunun lad harmonik dili de xalq musiqisi ile six baglidir Demek olar ki bestekar bir ladin cercivesi ile kifayetlenmemisdir O umumi bolmeler vasitesile diger perdeye modulyasiya ederek bir nece ladin xarakterik elametlerini sintez etmisdir Bestekar lad harmoniya xususiyyetlerinden uzvi suretde yararlanmisdir Buna numune olaraq eserin esas movzunun evveli Mahur Hindi mugamina esaslandigini gostermek olar Artiq 12 xaneden sonra bu tonikanin esasinda bayati siraz ladinda modulyasiya bas verir Esas partiyanin orta hissesindeki skertso bolmesinden etibaren inkisaf yeniden Mahur Hindi mugamina dogru istiqametlenir Lakin bu istiqametlenmede Vilayeti sobesinin lad sferasina kecid ozunu aydin sekilde buruze verir Daha sonra bunun si bemo tonikali rast ladi ile evezlenme prosesi basa catir Esas movzunun cercivesinde reprizadan once musiqide sur ladina kecid bas verir Mugamlarin uzvi sureti onlarin lad ses sirasinin oxsarligi hesabina heyata kecirilir Komekci movzu ve onun bolmeleri Soltan Hacibeyovun simfonik eserleri 1943 1944 Karvan simfonik lovhesi 1945 1946 Simfonik uvertura 1956 Simfonik konsert 1964 br Esas movzudan komekci movzuya kecid uzvi suretde bas verir Esas movzunun inkisafinin sonuncu fazasi dinamikanin guclendirilmesi ile xarakterize olunur Sonradan bu enen xromatiklesmis gedisde zeifleyerek uverturanin komekci movzusuna getirib cixarir Simlilerin ifasinda seslenen komekci movzuda tecessum olunan obraz isti hislerle ehate olunmus semimi A Tagizadenin yazdigina gore qelbden gelen xeyirxah lirika ile baglidir Movzunun umumi xarakteri isiqli elegiya calarina malikdir Musiqi baximindan kantilena xususiyyeti ve deklamasiyali nitq ifadeliyi ile uzlasir Esas ve komekci movzunun arasindaki daxili ferqe baxmayaraq bu movzular arasinda kompozisiya quruluslari ile elaqeli umumilik movcuddur Her iki movzunun strukturunun esasini musiqi dinamikasinin yukselisi ve enmesi fazalarinin mutenasibliyi prinsipi teskil edir Z Seferova yazir ki Bu prinsip movzulara simmetriklik xususiyyeti verir formanin deqiqliyine tesir gosterir Komekci movzunu esas movzu ile metroritmik baximdan muqayise ederken komekci movzunun daha serbest oldugu diqqeti celb edir Komekci movzunun musayietinde xromatik eks hereketli quruluslar boyuk rol oynayir Bu esas movzu ucun seciyyevidir Komekci movzunun melodik esasi xalq mahni menbeleri ile birbasa elaqelidir Bu bilavasite melodik xette qosulan triollar ve movzunun evvelindeki ifadeli kvinta seslenmesi ile baglidir Bu cur bagliliq Uzunde qara xala mohtacam Neylersen Terlan kimi Bazarda alma kimi xalq mahnilarinda rast gelinir Uverturanin komekci movzusunun melodiyasi ucun lad deyiskenliyi e tonikali sur ladi esasinda Bayati Kurd bolmesinin istinad perdesi fis sesi etrafinda gezisme xarakterikdir Komekci movzunun ikinci cumlesi h tonikali sur ladina modulyasiya edir Esas movzunun detallasdirilmis ifadesine eks olaraq komekci movzunun numayisi ufuqi sekilde boyuk planda bas verir Komekci movzunun inkisafi dalgavari yolla heyata kecir Dalgalardan her biri evvelkine nisbeten daha yuksek registrde baslayir Bu baximdan komekci movzunun inkisafi mueyyen derecede mugamla oxsardir mugamin her novbeti sobesi evvelki ile muqayisede daha yuksek registrde qurulur bununla da yalniz melodiyanin diapazon serhedleri genislenmir hem de formanin umumilikde acilmasina nail olunur Movzunun dalgavari inkisafinda transpozisiya metodu boyuk rol oynayir Evvelce h tonalliginda ifade olunan komekci movzu daha sonra onun dominanta sahesine transpozisiya olunur Bu kecid zamani movzunun daxili mahiyyeti deyismez olaraq qalsa da melodiyanin mutleq yuksekliyi deyisir Onun emosional koloriti yenilenir seslenmenin dinamikasi guclenir Boyuk simfonik orkestr ucun uverturanin komekci movzusunun giris hissesi source source Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri dirijor Niyazi Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Komekci movzunun inkisafinin dolgunlugunda polifonik faktor da rol oynayir L Karaqiceva ve M Ismayilov yazirlar ki Eger esas movzu ucun homofon harmonik qurulus xarakterikdirse komekci movzunun melodiyasinin tebieti onun inkisafinda esas faktorlardan biri olan polifoniyani meydana cixarir Simlilerin ifasinda komekci movzunun imitasiyali tematik inkisafina truba ve vartornalarin ifasinda yeni melodik xett qosulur Tedricen registr ve tembrlerin tebeqelesmesi polifonik materiali agirlasdirir Simliler komekci movzunu seslendirmekle davam edirler mis aletlerde ise onun imitasiyali islenilmesi gedir Agac nefesli aletlerin partiyasi ise hemin fraqmentin harmonik fakturasina esaslanir Komekci movzunun formasi genislenmis modulyasiyali perioddur Birinci cumle on altinci xanede h moll un dominantasinda bitir Xanelerin sayina gore qeyri simmetrik olan ikinci cumle ise c moll un subdominanta tonalligina modulyasiya edir Movzunun fis moll tonalligina transpozisiya olunmasi onun dinamikasini guclendirir Ardicil dalgalarla inkisafi davam etdirerek komekci movzu getdikce daha yuksek registrleri ehate edir O ekspressiv xarakter alaraq sanki yuxariya dogru istiqametlenir Inkisafin kulminasiya hissesinde komekci movzunun melodiyasi qefleten sert sekilde parcalanir Komekci movzu da xalq mahni menbeleri ile askar elaqeye malikdir Onun xarakter bolumunu iradeli intonasiyaya malik kvinta gedisi ve bu gedisin ara hisselerinin bezek sesleri ile doldurulmasi teskil edir Komekci movzunun melodik karkasini emele getiren helqelerin lad esasini sur teskil edir ve kvinta tonlari uzre h Fis cis ve e h Fis qurulur Birinci helqede Sur mugaminin Bayati Kurd bolmesinin istinad pillesi olan ladin dominantasi fis sesi guclu cezbetme merkezi rolunu oynayir Ikinci helqede h sesi e tonikali sur lad istinad pillesi cezbetme merkezidir Bu istinad pillelerinden her biri onu ehate eden seslere malikdir ki bunlar hemin sesin etrafinda onun istinad pillesi kimi gosterilmesine serait yaradir Bu da komekci movzunun strukturuna xususi relyeflik verir Islenme bolmesi ve skertso motivi Boyuk simfonik orkestr ucun uverturanin islenme bolmesi ve skertso motivinin girisi source source Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri dirijor Niyazi Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Islenme bolmesinin umumi meqsedi ekspozisiya esas musiqi obrazlarinin ifade imkanlarinin maksimum sekilde acilmasindan ibaretdir Islenme bolmesinin kompozisiyasi esas ve komekci movzularin ayri ayriliqda ve birge inkisafi uzerinde qurulmus bir sira bolmelerden ibaretdir Onlar yeni cehetden acilir onlarin daxilinde gizli qalmis tezadli elementler askara cixir Islenme bolmesi faqotun solo ifasinda sakit mars quruluslu bir qeder qroteskli seslenen movzu ile baslanir Demek olar ki onun esasini komekci movzunun cevrilmis sekilde verilen ilkin intonasiyasi teskil edir Islenmenin evvelinde istirak eden aletlerin sayi minimuma qeder endirilir Faqot fleyta tematik funskiya simliler ise musayietci funksiya dasiyir Faqotun movzusunun novbeti halqasi solo fleytanin ifasinda tekrarlanir Bu iki alet arasinda tematik funksiyanin sonraki novbelesmesi ozunemexsus keskin xarakterik dialoq yaradir Solo aletlerin tembr ve registr ferqi burada boyuk rol oynayir Daha sonra eserin inkisaf prosesine uverturanin esas movzusunun fleytalarin klarnetin ifasinda seslenen ve violoncellerin qisa passajlari ile musayiet olunan skertso motivi daxil olur Orkestrin muxtelif registrlerinde aletlerin seslesmesinde uze cixan skertso movzusu keskin xarakter alir Dinamikanin guclenme derecesinden asili olaraq inkisaf prosesine basqa aletler de qosulur Bununla da orkestr terkibi artir Defelerle tekrarlanmalar bir birini evezleyen solo aletlerin celdliyi ifadeye yumor elementleri getirir Musiqinin yungul eylenceli oyun xarakteri islenme bolmesinin evvelindeki kobud koloriti zeifledir Skertso motivinin islenme intensivliyi umumi hereket formalarinin yaranmasina getirib cixarir Kenar registrler simli ve agac nefesli aletlerin partiyasi ritmik pulsasiya ile zenginlesir Orta registrde ise mis nefesli aletlerde komekci movzunun ayri ayri intonasiya elementlerinin seffaf polifonik toxunmasi ozunu buruze verir Solo faqotun movzusu burada muhum ehemiyyet kesb edir Onun bu prosesde istiraki her defe yeni bolmenin evveli ile elaqelenir Bu ona elaqelendirici intermedia menasi verir Birinci bolmede orkestr seslenmesinde artan dinamika kulminasiya noqtesine catir Yuksek registrde agac nefesli aletler ve skripkalarin keskin trelleri fonunda dominanta fis sesinde yeniden islenme bolmesinin baslangic movzusu seslenir Simlilerin alcaq tembri ile uzlasaraq mis nefesli aletlerin gur parlaq tembri stakkato deqiq ritm ona sert xarakter verir Islenmenin ikinci bolmesi komekci movzunun intonasiya tematik parcasini inkisaf etdirir Inkisaf prosesi guclu dinamika ile yuxariya dogru irelileyerek a pedal sesinde dayanir Bu hissenin ucuncu bolmesi baslayir Bu bolme esas movzunun skertso motivine esaslanir A Tagizade qeyd edir ki Bu motiv ritmik cehetden hamarlanir cosgun notlar yox olur Musiqi merdlik xarakteri qazanir Bas simlilerin mis nefesli aletlerin ve faqotun ahengdar unisonlarina mis aletler qrupunun ve ksilofonun akkordlari cavab verir Unisonlarin diatonikasi akkordlarin xromatik dolgunlugunu nezere carpdirir Orkestr partiyasinin emosional gerginliyi agac nefesli ve sim aletlerin asagi registrinde saxlanilan pedal sesle guclenilir ve movzunun merdlik koloritini tundlesdiren calar kimi seslenir Agir gedisler islenmenin yeni bolmesine yol acir Evvelce onun ritmikliyi sabitlesir Truba ve trombonlarin deqiq qiriq quru akkordlarinin fonunda violoncellerin ifasinda qemli ehtirasli kantilena seslenerek diqqeti celb edir Onun intonasiya esasini hemin hissenin evvelindeki faqotun movzusu teskil edir ces tonikali Suster mugamina esaslanir Suster ladinin ses sirasina dayaqlanma movzunu musayiet eden xarakterik harmonik komplekslerin yaranmasina getirib cixarir Violoncel movzusu sikeste tipinde ritmik mugamlarla assosiasiya yaradir Mugam ve asiq seneti arasindaki bu janr ucun xarakterik olan ferqlendirici elametler onda da movcuddur improvize olunmus melodiya ile ritmik cehetden deqiq olculu musayietin uzlasmasi Daha sonra violoncel melodiyasinin seslenmesine fleyta faqot ve klarnetin ifasinda esas movzunun qisa keskin ritmik motivi qarisir Boyuk simfonik orkestr ucun uverturanin violoncel movzusunun sonu ve eserin final hissesi source source Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestri dirijor Niyazi Bu faylin oxunmasinda problem var Bax media komek Imitasiyali seslenmelerde meydana cixan bu skertso motivi aparici movzunun lirik tebietine zidd deyil Violoncel movzusunun keskin akkordlu musayieti ile onun tebii elaqesi obrazin ikiplanliligina sebeb olur Z Seferova qeyd edir ki violoncel movzusu esas movzunun atmosferini uverturanin aparici musiqi obrazini qoruyaraq sanki axin kimi istifade olunur Ostinat hereketde C dur un dominantasi uzerinde qurulan ve bununla da onu mohkemlendiren uzlasmalar inadla tekrarlanirlar Xromatik hereketli bas kompleksinin C dur un dominantasi uzerinde tebeqelenmesi neticesinde yaranan sert ve keskin harmoniyalar seslenmedeki gerginliyi son hedde catdiraraq general pauza ile qeyd olunur Bunun ardinca isiqli sadliq ehvali ruhiyyeli repriza gelerek parlaq orkestr tuttisi ile uverturanin esas movzusunu ve onun saf seslenmesi ile ortaya cixan C dur tonalligini tesdiqleyir Repriza ekspozisiyanin materialini bir qeder deyisilmis sekilde tekrarlayir Esas partiyanin movzusu burada nezere carpacaq derecede ixtisar edilir Burada komekci movzu ise umumiyyetle movcud deyil Bu da mentiqi cehetden ozunu dogruldur evvelce islenme bolmesinde o kifayet qeder inkisaf etdirilir daha sonra ise oz inkisafinin ideya ve obrazli emosional istiqameti ile esas movzunun tesdiqine istiqametlenerek eserin mena kulminasiyasini ve emosional zirvesini teskil edir Kodanin materiali esas movzunun inkisafinda yeni lakin yekunlasdirici netice xarakterli fezadir Onun aletlesdirilmesi cox rengarengdir bele ki partituraya orkestrin butun qruplari daxil edilir Kodada celd suretli hereket ezemetli ve bayramsayagi xarakterle temteraqla uzlasdirilir Tematik material Uverturanin tematik materialinin bunovresi feal inkisafin uzviliyi folklor koklerine xalq mahni ve reqs janrlarina esaslanir Musiqisunas Zemfira Seferova qeyd edir ki Soltan Hacibeyov uvertura musiqisinde xalq musiqisine tamliqla muraciet etmisdir Lakin S Hacibeyov yaradiciliginin tedqiqatcisi Aida Tagizade ise bu fikri redd ederek bildirir ki Soltan Hacibeyovun musiqisinde folklorla bilavasite yaxinliq elametleri movcud deyil Tematik materialda xalq musiqisinin tipik musiqi ifade vasitelerinin kompleksi umumilikde elece de onun ayri sekilde olan nisanlari kimi istifade olunur Musiqi ifade vasitelerinin xususiyyetleri vasitesile ve meiset musiqisi janrlari esasinda uverturanin musiqisinin xarakteri ozunu buruze verir Bu eserin melodik dilinde onun lad ve ritmik xususiyyetlerinde daha parlaq ifade olunur Esas movzunun ozeyini Mahur Hindi mugaminin tonikasina esaslanan intonasiya teskil edir ki buna xalq musiqisinde Elinde sazin qurbanin Gulbasmaq Aman melek xalq mahnilarinda Qizilgul Alti nomre Ulduz Bexteveri reqslerinde rast gelinir Tematizmin melodik inkisafinda esas usullar istinad sesler etrafinda gezisme variasiya olunma tekrarlanmalar ve sekvensiya yerdeyismelerinden ibaretdir Hemcinin xalq musiqi tecrubesinde istifade edilen usullari da buraya aid etmek mumkundur Cox vaxt sekvensiyali yerdeyismeler basqa lada modulyasiya yaxud yonelmeler neticesinde bas verir Bu esas movzuda da ozunu gosterir Sekvensiyalarin vasitesile rastdan sura lad yonelmeleri baslayir Sekvensiya inkisaf prosesinde cox yayilmis metod olsa da bununla bele tekrarlanma ve variantliliq uverturanin melodik inkisafinda esas amiller kimi cixis edirler Xalq reqs musiqisi ucun daha cox xarakterik olan bu prinsipler esas movzunun qurulusunda parlaq suretde uze cixir Tekrarlanmalar burada melodik inkisaf ve formayaratma metodu kimi istifade olunur Esas movzunun bolmelerinden her biri xalq mahnilari yaxud mugam melodiyasinin enenevi kadensiyalari kimi mueyyen lad quruluslarinin inadli tekrarlanmalari ile yekunlasir Tekrarciliq komekci movzunun qurulusunda daha genis aspektde ozunu gosterir Bu gosterisin esasini ise transpozisiya metodu teskil edir Uverturanin tematik materialinin vacib komponentlerinden biri xalq musiqisinin muxtelif janrlarina xas ritmik mezmunun butun zenginliyini ve rengarengliyini ozunde birlesdiren metroritmik strukturudur Ritmik hereketin xarakterine gore uverturanin esas movzusunun xalq reqs musiqisi ile elaqesi mueyyen edilir A Tagizade yazir ki Ritm faktoru umumiyyetle bu eserde birinci dereceli yer tutur ve nezere alsaq ki uverturanin musiqi dramaturgiyasinda feal obraz konflikti yoxdur bele bir seraitde ritmik pulsasiyanin fasilesizliyi fealligi ve itiliyi intensiv inkisaf ucun esas muqeddime kimi cixis edir Xalq reqs musiqisi ucun xarakter olan metroritmik fiqurlarin dovri tekrarlanmasi variasiyasi butovlukde eserin musiqi inkisafinin esasini teskil edir ki bu da esas movzunun metrik qurulusunda xususile parlaq sekilde ozunu gosterir Suretli cevik reqs hereketi ile elaqeli olan 2 4 3 4 xane olculeri onun janr xarakterine uygun gelir Musiqisunas pedaqoq Valentina Xolopova yazir ki esas movzunun umumi xane olcusu motiv ritmik dairelenmenin tekrarlanmasi yolu ile xanenin genislenmesi neticesinde emele gelen bezi mustesna hallari nezere almasaq sabitdir Bu zaman yaranan metroritmik fasileler de xalq reqs musiqisi ucun tipikdir Ritmin dinamikasi aksentuasiyalarin vurgularin komeyi ile bolunmus zaman parcalarinin qarsiliqli munasibeti hesabina artir Esas movzuda hereketin deqiq teskili reqs qurulusunda melodiya ve fakturanin detallarinin tekrarlanmasi neticesinde yaranan vurgularin dovriliyine sebeb olur Esas movzuda vurgular melodiyanin yuksek dayaq seslerinin bundan basqa butov xanelerin tekrarlanmasi ile yaranir Cox vaxt vurgular beraber olcude paylanilir ki bu da esas movzunun tematik materiali ve reqs qurulusundan ireli gelir Xanenin vurgulu hisselerinde deqiq aksentlik ritmik tekrarlanmalar ikipayli olcu mars janrina xarakterik olan bu xususiyyetler xalq reqs instrumental tecrubesine dayanir Mars xususiyyetleri uverturanin musiqi fakturasini formalasdirmaga nizamlasdirmaga komek edir Komekci movzuda dinamikanin feal menbeyi kimi baslangiclarla goturulen zirve dayaq seslerinin aksentlerle vurgulanmasini gostermek olar Uverturanin tematik materialinin xalq musiqi menbeleri ile bagliligi Azerbaycan mugamlarinin lad esaslarina genis sekilde dayaqlanmasindan ireli gelir Mugamlarin lad esasi eserin harmonik diline de mueyyen qeder tesir gosterir Cox vaxt harmonik kompleksler melodiyanin ses sirasindaki istinad pillelerinde meydana gelir suster ladina esaslanan violoncel movzusunda oldugu kimi tecessum olunur Uverturanin harmonik dili ucun sekunda seslesmeleri xususile xarakterikdir ki bu da xalq musiqisinden xususile asiqlarin musiqi aleti sazin ifa praktikasindan ireli gelir Sekunda seslesmeleri hemcinin xalq musiqi melodiyasi ucun xarakterik olan trel mordent kimi ornamentler Azerbaycan musiqisinde melodiyanin muhum ceheti kimi ozunu buruze verir Lad intonasiya qanunauygunluqlari ve onlarin acilmasi prinsipleri komekci movzunun qurulmasinda ozunu gosterir Uverturada zerbi mugam janri ile assosiasiya olunan movzulara rast gelinir Bu violoncel movzunun qurulmasinda melodiyanin acilmasinda deklamasiya serbestliyinde ve musayietin ritmik ostinatliginda tecessum olunur Uverturanin tematik materialinin janr xarakterinde faktura da rol oynayir Esas movzuda melodiya ve musayietin aydin differensasiyasi musahide olunur Deqiq kompakt esas movzunun musayietinin xarakteri onun musiqisinin janr menbeyini buruze verir bu marsdir Serbest hereketli xromatizmlerle zengin musayiet bas seslerinde inkisafin dinamikasini mueyyen eden stimullardan biridir ve esas movzunun musiqi obrazina xasdir Melodiya saquli sekilde boyuk planda artiq faktura detallari ile ehatelenmis halda inkisaf edir Bu cur ifade bir cox Azerbaycan xalq mahnilarinda gorunmusdur Soltan Hacibeyovun uvertura eserinin polifonik yazi terzinde xalq musiqi senetinden gelen daha sabit prinsiplerden istifade olunur Ekspozisiyada komekci movzunun zengin inkisaf prosesinde polifoniya xususile boyuk rol oynayir Ekspozisiyada movzunun h dan fis a transpozisiyasi zamani melodiyanin aparici xettini teskil eden simlilere solo trubanin ifasi elece de violoncel ve kontrabaslarin qisa imitasiyasi qosulur Bu uc xettin kanon qarsilasdirilmasi dordde bir xane mesafesinde feal konsentrasiyali musiqi inkisafi yaradir Qebulu ve ifalariBoyuk simfonik orkestr ucun uvertura eseri bestekar Soltan Hacibeyovun yaradiciliginda xususi yer tutan eserlerden biridir Bu eser parlaqligi ses kombinasiyalari ve orkestr boyalarinin secimi ile ozunemexsus yer tutur Bestekar uvertura eserinin 1961 1964 ve 1967 ci illerde partiturasini tertib etmisdir Azerbaycan bestekarlarinin birinci qurultayi munasibetile 1956 ci ilde yazilan uvertura ele hemin ilde dirijor Niyazi Tagizade Hacibeyovun rehberliyi altinda Azerbaycan Dovlet Simfonik Orkestrinde seslendirilmisdir Bu ifadan sonra eser boyuk sohret qazanmisdir Daha sonra eser Abraam Stasevicin dirijorlugu altinda Moskvada seslendirilmisdir Eser Moskvanin ifa proqramina daxil edilmis ve Umumittifaq Televiziyasi ve Radiosunun Boyuk Simfonik Orkestrinde dirijor N Anasov idaresi ile ifa edilmisdir Eserin en yaxsi interpretatorlarindan biri olmus dirijor Abraam Stasevic qeyd edirdi ki zemanemizin boyuk bestekar pedaqoqu Soltan Hacibeyovun boyuk simfonik orkestr ucun yazdigi uvertura oz parlaqligi emosionalligi konkretliyi ve sevinc dolu ab havasi ile diqqeti celb edir Orkestrovkanin rengarengliyi ve zenginliyi muellifin orkestr ifade vasitelerine virtuoz sekilde yiyelendiyini numayis etdirir Hec bir belaget olmadan mutleq sekilde bildirmeliyem ki men bu uvertura eserine dirijorluq ederken en yaxsi klassik uvertura eserlerine dirijorluq eden zaman duydugum hisleri tekrar yasadim Soltan Hacibeyovun uvertura eseri dunyanin elece de kecmis Sovet Ittifaqinin ekser seherlerinin boyuk konsert sehnelerinde ifa edilmisdir Eser 1962 ci ilde ABS nin Cikaqo seherinin Evanston orkestri terefinden ugurla ifa olunmusdur Bu sebeble amerikali bestekar Sidney Hart bestekar Soltan Hacibeyova mektub gondermis mektubda uvertura eserinin bedii keyfiyyetlerini ve yuksek pesekarliqla islendiyini defelerle qeyd etmisdir Eserle bagli Z Seferova qeyd edir ki Soltan Hacibeyovun uvertura eseri ayri ayri obrazlarina gore yox umumi ruhu ve uslubuna gore Azerbaycan xalq musiqisi ile derinden baglidir Folklorun daha tipik xususiyyetlerinin ugurlu secimi ve umumilesdirilmesi neticesinde bestekar maksimum sekilde folklora yaxinlasir eyni zamanda uverturanin ses terkibinin tekrarolunmaz ferdiliyini de saxlayir Uvertura obrazlarinin ve musiqi dilinin derin milli koklerine gore S Hacibeyovun yaradiciliq uslubunun formalasmasinda boyuk merhele eser kimi xarakterize oluna biler QeydlerEsas movzu nezerde tutulur Komekci movzu nezerde tutulur d es c tonikali rast ladindadir fis tonalliginda violoncelin movzusu truba ve trombonlarin akkordlarin aa bb cc tekrarlanmalari nezerde tutulur IstinadlarHacibeyov Soltan Simfonik orkestr ucun uvertura Baki Baki Musiqi Akademiyasi 1961 Tagizade 2011 seh 13 14 Hacibeyov Soltan Simfonik orkestr ucun uvertura Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1967 Tagizade 2011 seh 93 Seferova 2018 seh 237 Tagizade 2011 seh 94 Seferova 2018 seh 237 238 Seferova 2018 seh 238 Tagizade 2011 seh 95 Seferova 2018 seh 238 239 Tagizade 2011 seh 95 96 Seferova 2018 seh 239 Tagizade 2011 seh 96 Tagizade 2011 seh 96 97 Tagizade 2011 seh 97 Tagizade 2011 seh 98 Seferova 2018 seh 239 240 Seferova 2018 seh 240 Tagizade 2011 seh 99 Seferova 2018 seh 241 Karagicheva Ismajlov 1961 seh 40 Tagizade 2011 seh 100 Karagicheva Ismajlov 1961 seh 41 Karagicheva Ismajlov 1961 seh 42 Tagizade 2011 seh 100 101 Tagizade 2011 seh 101 Tagizade 2011 seh 105 Seferova 2018 seh 241 242 Karagicheva Ismajlov 1961 seh 43 Tagizade 2011 seh 102 Seferova 2018 seh 242 Tagizade 2011 seh 103 Seferova 2018 seh 243 Tagizade 2011 seh 103 104 Seferova 2018 seh 243 244 Tagizade 2011 seh 104 Tagizade 2011 seh 105 106 Tagizade 2011 seh 106 Holopova 1964 seh 2 Tagizade 2011 seh 106 107 Holopova 1964 seh 8 Tagizade 2011 seh 107 Holopova 1964 seh 4 Seferova 2018 seh 244 Holopova 1964 seh 5 Holopova 1964 seh 6 Tagizade 2011 seh 14 Hacibeyov Soltan Simfonik orkestr ucun uvertura Baki Baki Musiqi Akademiyasi 1964 Interesnyj koncert Gaz Bakinskij rabochij 7 oktyabrya 1956 g EdebiyyatKaragicheva L V Ismajlov M S Narodnaya muzyka Azerbajdzhana Moskva V Azerbajdzhanskaya muzyka 1961 Tagizade Aide Soltan Hacibeyov Baki Mutercim 2011 Holopova Valentina Vnimanie ritmu 7 Sovetskaya muzyka 1964 Seferova Zemfira Azerbaycan musiqi tarixi III cild Baki Elm 2018 Hemcinin baxAzerbaycan musiqisi Boyuk simfonik orkestr ucun konsertXarici kecidlerBoyuk simfonik orkestr ucun uvertura Soltan Hacibeyov Baki Musiqi Akademiyasi Musiqi portali Azerbaycan portali