Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Apaçilər — Şimali Amerikada yaşayan hindu qəbiləsi.
Haqqında
Apaçilər və onlara qohum tayfa sayılan navaxlar Şimali Amerikanın bir sıra ərazilərində, Kanadanın cənub və şimal bölglərində indi özlərini demokratiyanın müəllifləri, insan haqlarının bariz müdafiəçiləri elan etmiş "Qoca qitə"nin sakinləri oralara ayaq basanadək əsrlər boyu yaşamışdılar. Hindu tayfaları haqqında təhqiqat aparanlar yazırlar ki, "yeni dünya"nın yerli əhalisinin həyat və düşüncə tərzi, məişətləri çox fərqli olsa da, sonucda ümumi keyfiyyətlərinə görə başqa planetdən gəlmiş kimi görünmürdülər. "Ağlar" (hindu tayfaları Avropadan gələnləri belə adlandırırdılar) onları ilk görərkən qəribə nəzərlərlə baxdıqları kimi "qırmızı dərililər" də (avropalılar da hindulara belə ad vermişdilər) elə eyni maraq və təəccüblə ]]qərb]]li qonaqları qarşılamışdılar. Bəzi təhqiqatçılar qeyd edir ki, ilk dəfə avropalıları görən qoca hindu] kahinlərdən biri belə deyibmiş: mənim tayfamı öldürəcək ağ dalğalar yaxındadır. Bəlkə də həmin vaxt kimsə söhbətin nədən getdiyini anlamamışdı, amma çox keçmədi ki, "Qoca qitə"dən gələnlər Amerikanın zəngin, münbit, ucsuz-bucaqsız torpaqları, sərvətləri üçün hindu tayfalarını kütləvi şəkildə qırmağa, ən yaxşı halda isə onları yaşamaq mümkün olmayan sərt iqlimli, susuz çöllərə köçürməyə başladılar. Hindu tayfaları isə müasir silahlarla silahlanmış "ağlar"a qarşı savaşdılar. Əliyalın, oxlarla, nizələrlə...
Avropalılar uzun illər Amerika qitəsində törətdiklərini gizlətməyə çalışsalar da bu mümkün olmadı. Hərçənd əndazəsi və dərəcəsi bilinməyən bu qətliamların gizlədiləcək bir yönü də qalmamışdı. Hər şey açıq-aşkar baş verirdi. Və "ağlar" daha çox inad göstərənləri, torpaqları, ocaqları, tayfalarının haqqı uğrunda dirənənləri amansızcasına qırırdılar. Hər kəsi, böyük hindu tayfalarını yer üzündən belə silmək istəyirdilər. Və əmin idilər ki, bunlardan ötrü cavab verməyəcəklər. Onları məhkəmələrə çəkmədilər, cəzalandırmadılar. Bütün torpaqlar da onların oldu. Amma "Oturmuş Öküz", "Qırmızı Bulud", Xuan Xose, Xeronimo, Manqas Koloradas... kimi hindu xalq qəhrəmanlarının yaranmasının, özlərinin isə insanlıqdan xaric əməllərinin tarixdə qalmasının qarşısını ala bilmədilər.
Tədqiqatçılar yazır ki, "ağlar"la qorxmadan döyüşən, onlara inanılmaz müqavimət göstərən hindu tayfalarından biri, bəlkə də ən güclüsü apaçilər idi. Kim idi onlar? Apaçilər özlərini əslində "N:::De", yaxud, "İnde" adlandırırdılar ki, bu da "adamlar" mənasını verirdi. "Apaç" adı isə hinduların zuni dilində "apaçu" sözündən götürülmüşdü ki, "düşmən" demək idi. Yəni uzaqdan gələnlərin düşməni. Apaçilər və navaxlar qohum tayfalar olduğu üçün hər ikisi eyni - atapasks dil qrupuna aid idilər.
Cəsur Xuan Xose
Onlar ilk dəfə avropalılarla 1540-ci ildə qarşılaşmışdılar. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, onların avropalılardan - xüsusən də ispanlardan öyrəndikləri ən gərəkli şey at minməkləri olmuşdur. Sonradan apaçilər at minməyə elə yiyələnmışlər ki, onlara bu bacarıqlarından ötrü yalnız qibtə etmək mümkündü. Hətta o zamanlar bir deyim də məşhurlaşmışdı: "yəhər üstündə oturmuş hindunu məğlub etmək çox çətindi". Apaçiləri Cənubi Amerikada ispan işğalçılığı dövründə öz müstəqilliklərini qorumağı bacarmış cəsur Çili araukanlarına bənzədirdilər.
"Ağlar" bu böyük materikdə torpaqları işğal etmək, sərvətlərə sahib olmaq üçün əksər hindu tayfaları ila döyüşməli olurdular. Proseslər qitənin dərinliklərinə doğru irəlilədikcə bu çarpışmalar daha qanlı xarakter daşımağa başlamışdı. "Ağlar "da mütəmadi olaraq Avropadan yeni-yeni qüvvələri okeanın bu tayına cəlb etmək zorunda qalmışdılar. Yerli xalqlar öldürülür, zorla ucqarlara köçürülürdü. Artıq bir sıra dövlətlərin də əsası qoyulmağa başlamışdı. Hindular üçün mübarizənin daha amansız, daha qanl dövrü də məhz bundan sonra başladı.
1846-1848-ci illərdəki müharibə Meksika üçün uğursuz alındığından onlar ölkənin şimal ərazilərini - Arizonanı, Nyu-Meksikanı və bir sıra məntəqələri Birləşmiş Ştatlara təslim etmək məcburiyyətində qaldılar. Bundan sonra Birləşmiş Ştatlar Şimali Amerikadakı yerli tayfaların dizə gətirilməsi üçün hərəkətə keçmiş, müəyyən müddətdən sonra onların bir çoxu ilə bunu bacarmışdılar. Həmin dövrlərdə əsasən Meksika-ABŞ sərhədinin hər iki tərəfindəki ərazilərdə yaşayan apaçiləri sındırmaqsa onlar üçün heç də asan olmadı. Hadisələrin gedişatına nəzər salsaq görmək olar ki, apaçilərə ilk ciddi təzyiqlər Meksika tərəfindən edilməyə başlamışdı.
Hindular cəsur Xuan Xosenin başçılığı altında silahlı mübarizəni gücləndirdilər. Heç bir hərbi akademiyanı oxumayan, heç bir nizami ordu təlimlərində iştirak etməyən bu xalq qəhrəmanı çox çəkmədi ki, canlı əfsanəyə çevrildi. Xuan Xose çox ağıllıca davranaraq hökumətin nizami əsgəri birlikləri ilə üz-üzə döyüşə girmir, bir neçə kiçik dəstələrə bölünərək qəfl və sürətli həmlələrlə onlara tutarlı zərbələr endirərək bir göz qırpında yoxa çəkilirdilər. Özü də belə amansız basqınlar hər zaman, hər yerdə baş verə bilərdi. Hətta apaçilər onların əsgəri düşərgələrinə yaxın yerlərədək gələ bilirdilər.
Böyük xəyanət
Hakimiyyət silahlı mübarizə ilə onların öhdəsindən gələ bilməyəcəyini anlayıb hiyləyə əl atmaq qərarına gəldi. Hökumət hər apaçi skalpına (başının dərisinə) görə mükafat verəcəyini elan etdi: hər kişi skalpına görə 100 dollar, qadın skalpına görə 50 dollar, uşaq skalpına görə 25 dollar vəd olunurdu. Amma bu azmış kimi hakimiyyət Şimali Amerikada tanınmış ovçu Consonla sövdələşməyə girərək onu da bu işə cəlb etməyi bacardı. Apaçilərlə yaxşı münasibətdə olan Conson hətta özünü Xuan Xosenin dostu kimi də tanıda bilmişdi.
Conson hiyləsini həyata keçirmək üçün apaçilərlə dost kimi görüşməkdən ötrü onların məskunlaşdığı məkana getdi. Bu zaman o özü ilə hinduların diqqətini çəkəcək müxtəlif cür hədiyyələr də aparmışdı ki, öz niyyətini daha rahat həyata keçirsin. Conson özü ilə hissələrə ayrılmış səhra topu da gətirib gizli bir yerdə quraşdırmış və onu hinduların toplaşacağı yerə tuşlamışdı. Ovçu təyin etdiyi yerdə hindularla görüşərkən onlara dost kimi hədiyyələr gətirdiyini söylədi. Sadəlövh hindular Consonun sözlərinə inanıb sevinc içərisində hədiyyələrə baxmağa cumdular. Bu zaman səhra topu atəşə başladı. Ardınca isə pusquda gözləyən silahlı əsgərlər də hücuma keçdilər. Hərbi rəhbər Xuan Xoseni isə Conson şəxsən özü güllələdi. Çünki onun öldürülməsi üçün böyük mükafat vəd olunmuşdu. Tədqiqatçılar qeyd edir ki, həmin qətliamda kimsəyə aman verilmədi. Nəticədə 400-dən çox apaçi qanına-qəltan edildi.
Manqas Koloradasın mübarizəsi
Amerikalılar bu hiyləgər sövdələşmə ilə apaçilərə sarsıdıcı zərbə vursalar da bunun əvəzini çox acı şəkildə ödəməli olmuşdular. Bu qanlı hadisə baş verən zamandan - 1855-ci ildən başlayaraq apaçilər təkcə Meksikaya qarşı deyil, eyni zamanda ABŞ-yə qarşı müharibəyə girişdilər. Öldürülmüş başçının yerinə ondan da igid, ondan da cəsur bir lider Manqas koloradas
keçdi. Onların "ağlar"a qarşı hücumları, zərbələri daha amansız xarakter aldı. Koloradasın Santa-Pita və Pinos-Altos şəhərlərinə hücumlarını Consonun qətiliamla nəticələnən xəyanətinə tutarlı cavab saymaq olar.
Lakin bununla belə Manqas Koloradas yaxşı anlayırdı ki, azsaylı apaçi tayfalarının ABŞ, Meksika kimi güclü düşmənləri qarşısında dura bilməsi üçün mütləq birlikdə hərəkət etmələri gərəkdir. Lakin bunu bacarmaq elə də asan məsələ deyildi. Yüzilliklər boyu tayfa adət-ənənələrinin daşlaşdığı, liderin yeganə söz sahibi olduğu ortamı təsəvvürə gətirdikdə birliyin yarana bilməsi qəti real görünmürdü. Bunu necə yaratmaq olardı ki?. Amma cəsur Manqas Koloradas çox çətin, mürəkkəb bu işin də çarəsini tapdı. Manqas Koloradas ailə ədət-ənənələrinə çox böyük hörmət olunduğu apaçi tayfalarının məhz bu xüsusiyyətindən istifadə etdi. Əvvəlki arvadlarının qızğın etirazına baxmayaraq özü Meksika ərazisində yaşayan apaçilərin böyük bir qolunun liderinin qızı ilə evləndi. Öz qızlarını isə qonşu tayfaların liderlərinə verdi. Sonuncu qızını navax tayfasının başçısı il' evləndirib əksər qəbilələri qohumluq bağları ilə bir araya gətirib bir ittifaq yaratdı. Hətta həmişə özünü kənarda saxlayan iri tayfalardan sayılan çirikaualılar da bu "ittifaqa" qoşuldu. İndi onlar bir-biri uğrunda döyüşməyə borclu idilər. Çünki hindular hörmət bəslədikləri şəxsləri, tayfaya aid olanları darda qoymağı özlərinə təhqir sayırdılar. Beləliklə, apaçilərin müqavimət hərəkatı böyük bir əraziyə - Meksikanın şimal əyalətlərinə, habelə Birləşmiş Ştatların Arizona, Nyu-Meksika və onlara yaxın bölgələrinə yayıldı.
Bundan sonra hinduların hücumları da kəskinləşdi, daha ciddi xarakter aldı. Gəlmələrin işi isə bir az da çətinləşdi. Çünki yerli şəraiti, hər bir cığırı, hər bir qayanı, gölü, təpəni... əzbər bilən hindular əsgərləri asanlıqla pusquya sala, onları qəfil yaxalaya bilirdilər. Bundan başqa, apaçilər çöl həyatına əsgərlərdən daha yaxşı uyğunlaşmış halda idilər.
Apaçilərin növbəti intiqamı
Manqas Koloradas savadsız olsa da hərbi işlərdən çox yaxşı anlayırdı. Nə vaxt geri çəkilməyi, nə vaxt hücuma keçməyi, harada pusqu qurmağı, nə zaman döyüşdən yayınmağı... yüksək səviyyədə bacarırdı. Manqası düşmənə tanıtdıran elə ilk uğurlu əməliyyat oldu. Onda Nyu-Meksikada əsgəri birliklərin onlardan xəbər tuta biləcəkləri ərazidən keçərək kiçik bir gölün yaxınlığında düşərgə qurdular. O yerdə ki, bir neçə gün əvvəl, gecələrin birində 6-7 hindu gəlib orada səngər rolu oynaya biləcək xəndəklər qazmışdılar və üstünü otlarla, çırpılarla örtmüşdülər. Manqas apaçilərin böyük bir süvari dəstəsinə əmr vermişdi ki, axşam qaranlığından istifadə edib səssizcə yaxınlıqdakı təpəliklərin arxasında gizlənsinlər və döyüşə hazır olsunlar.
Kəşfiyyat əsgəri qarnizona xəbər verdi ki, 30-35 nəfərdən ibarət bir apaçi dəstəsi xeyli aralıda düşərgə salıb orada gecələməyə hazırlaşır. Ətrafdakı vəziyyət öyrəniləndən sonra 120 nəfərlik əsgəri bölük sübh tezdən onları məhv etmək üçün yola çıxdılar. Hindular yaxşı bilirdilər ki, əsgərlər gecə qaranlığı zamanı döyüşə girməkdən çəkinirlər. Sübh tezdən əsgərlərin apardıqları müşahidələr də onu anladırdı ki, apaçilər hər şeydən xəbərsizdi. Orada arxasında müdafiə oluna biləcəkləri bir-iki ağacın gövdəsindən başqa yuxulu hinduların heç yerə sığına bilməyəcəklərini güman edən əsgərlər qəfil hücumla onların hamısını öldürə biləcəklərinə inanırdılar. Ona görə də tərəddüd etmədən hücuma başladılar.
Belə bir həmləni onsuz da gözləyən, amma hər şeydən xəbərsiz kimi özlərini göstərən apaçilər bir göz qırpımında həmin səngərlərə girərək qarşılıq verdilər. Əsgərlərin atəşləri isə onlara ziyan vermirdi. Hökumət qoşunlarının ön sıraları ilk olaraq ciddi itkiyə məruz qaldı. Bu üzdən əsgərlər də həmin düzənlik ərazidə münasib yerlərdə mövqe seçib apaçiləri mühasirəyə almağa cəhd etdilər. Əslində bu ağlabatan bir strategiya idi. Çünki belə situasiyada arxalarında göl olan hinduların geri çəkilməyə, qaçmağa yolları qalmırdı və üstün sayda olan əsgərlər tərəfindən əvvəl-axır məhvə məhkum olacaqları daha gerçək görünürdü. Hətta bir qədər kənarda yerləşən hərbi düşərgədən əlavə qüvvələrin çağrılması da işi tezləşdirə bilərdi. Amma Koloradas bunların hamısını qabaqcadan hesablamışdı.
Hinduların səngərlərə girərək gözlənilməz əks-həmləsindən qəzəblənən, intiqam almağa can atan əsgərlərin arxa tərəfdəki təpələrin ardında pusquda gözləyən hindulardan xəbəri yoxdu. Və elə bu da həmin toqquşmanın müqəddəratını həll etdi. 100-ə yaxın apaçi qasırğa kimi, bağırtılar içərisində önlərindəki düşmənləri ilə vuruşmağa diqqətlərini cəmləmiş əsgərlərin üzərinə hücuma keçdilər. Bu gözlənilməz həmlədən özlərini itirən əsgərlər nə edəcəklərini, hara qaçacaqlarını, necə gizlənəcəklərini kəsdirə bilmirdilər. Bu qanlı döyüşdə 40-a yaxın əsgər öldürüldü, yerdə qalanlarından bir qismi yaralandı, kiçik bir qismi isə qaçıb çətinliklə də olsa, yaxalarını ölümdən qurtara bildilər. Amma bu əməliyyat uzun müddət hər iki tərəfdə müxtəlif söhbətlərin mövzusuna çevrildi. Hakimiyyət dairələri bu döyüşkən apaçiləri sındırmağın onlar üçün asan olmayacağını bir daha təsdiqlədilər.
Yenidən hiyləyə əl atılması və Koloradasın öldürülməsi
Xuan Xose getmişdi, lakin yerinə ondan da bacarıqlısı gəlmişdi. Manqasın başçılıq etdiyi apaçi dəstələri "ağlar"ın bəlasına çevrilmişdilər. Ard-arda uğurlu zərbələr, hücumlar düşmən tərəfi karıxdırmışdı. Zaman keçdikcə isə qərblilərin verdiyi qurbanların sayı çoxalır, yaşadıqları itkilərin sanbalı böyüyürdü. Belə çıxırdı ki, Manqas da getsə, özü kimi bir digəri gələcəkdi. Ona görə döyüşməkdən çox yenə hiylə işlədilməliydi. Apaçi skalplarına görə mükafatların təqdimatı hələ qüvvədə olsa da bunlar "ağlar"üçün gözlənilən effekti vermirdi. Sadədil və məğrur olan hinduları məhv etməyin ən asan yolu onları aldatmaq, ya da döyüşməyi bacaran liderlərini öldürməklə köməksiz qoymaq idi. Lakin cəsur və ağıllı döyüşməyi bacaran Manqas Koloradasa əllərini çatdıra bilmirdilər. Onu məhv etmək üçün tutarlı bir hiylə düşünülüb tapılmalıydı.
Əslində hiylənin, xəyanətin min bir formasını bilən Qərb üçün bu işi planlaşdırmaq çox zaman almadı. Kaliforniyadan olan könüllü döyüşçülərin və ABŞ-nin həmin ştatdakı hərbi birliklərin komandanı, briqada generalı Cozef Rodman Vest Ştat rəhbərliyi adından sülh danışıqları üçün təkliflər səsləndirilməyə başladı. Çağırışlarda bildirilirdi ki, neytral bir yerdə görüşüb hər iki tərəfdən sülhün şərtləri götür-qoy edilməli, öhdəlik götürülməliydi. Və xəbər göndərilmişdi ki, bu, sülh danışıqları olduğu üçün tərəflər görüş yerinə silahsız gəlməlidi. "Ağlar" apaçilərin məğrurluğuna arxayın olduqları üçün həmin şərtin asanlıqla qəbul ediləcəyinə inanırdılar. Və hadisələrin gedişatı göstərdi ki, heç də səhv etməyiblər. Cəsur Manqas Koloradas görüş yerinə tək və silahsız gəldi. O, ağlına da gətirmirdi ki, danışıqlara gələn silahsız elçiyə hücum edilə bilər. Tədqiqatçılar yazır ki, Vestin əsgərləri hər tərəfdən görüş yerinə ağ bayraqla gələn Manqasın üzərinə atılıb onu yerə yıxdılar və əl-qolunu bağladılar. Ardınca isə tüfəng süngüləri ilə bir neçə yerindən ölümcül yaraladılar. Bununla da ürəkləri soyumadığı üçün yaxın məsafədən güllə ilə vurdular. Apaçilərin qəhrəman başçısı beləcə oldürüldü. Baş verənlər əsl dəhşət idi. Bu həm də yüksək çinli Cozef Vestin general mundirini təhqirə məruz qoyduğu bir an idi. Bunlar 1863-cü ilin yanvarında baş verdi...
Yalançı sülh sazişi və mübarizənin təzələnməsi
Koloradas öldürüləndən sonra apaçilər içərisində igidliyi ilə ad çıxarmış döyüşçü-Koçis dəstəyə liderlik etməyə başladı. Bu dəfəki mərhələ təxminən 8 il çəkdi. Və nəhayət 1871-ci ildə tərəflər arasında sülh sazişinin bağlanması ilə sonuclandı. Lakin bu heç də son deyildi. Çünki "ağlar"ın xəyanəti, daha çox sərvət, torpaq ələ keçirmək istəkləri bitmirdi. Onlar çox asanlıqla razılaşmanı pozurdular. Fürsət düşdüyü anda apaçi qəbilələrini qırır, əsir aldıqları hinduları Latın Amerikasına daşıyır, qul kimi satırdılar. Bu, əslində insanlıq qarşısında soyqırım aktından da ağır cinayətlər idi. Bir müddətdən sonra isə "ağlar" ümumiyyətlə bütün qaydaları, bütün prinsipləri ayaqları altına alaraq qəti addımlar atmağa girişdi. Ərazidə yerləşən ABŞ qoşunlarının yeni komandanı general Kruk açıq bir əmr imzaladı: "bütün apaçilər sürgünə göndərilsin!"... Bunun adının işğalçılıqdan da ötə olduğuna qəti əminəm. Çünki işğal edilən ərazilərdən yerli xalqları çıxararaq yaşanması mümkün olmayan sərt, heç nə bitməyən torpaqlara sürgün etməyin adı yəqin ki, hələ tapılmayıb. Amma uzaqdan gələnlər - "ağlar" bunlara da imzalarını atdılar...
Apaçilərin, ümumiyyətlə hindu tayfalarının soyqırımı, sürgünü fasiləsiz davam etdirilirdi. Yerli xalqlar generala ad da vermişdilər. Hamı Kruku "Boz canavar " adlandırırdı. Əlbəttə, qərblilər bütün bu prosesləri öz mənafelərinə uyğun sənədləşdirmək istəyirdilər, törətdikləri əməlləri tamam fərqli şəkildə təqdim etməyə çalışırdılar, lakin tarix öz bildiklərini qeydiyyata alırdı.
Koçis uzun müddətli silahlı mübarizədən sonra sülh sazişi imzaladı, xalqın köçməsi ilə razılaşdı. Amma "ağlar" sazişdə nəzərdə tutulan öhdəlikləri yerinə yetirmirdilər. Onlar apaçiləri göstərilən ərazilərə deyil, başqa bir yerə - Arizona ştatında ucsuz-bucaqsız San Karlos səhrasına göndərdilər. Və məqsədləri də bu idi ki, hindular bu ərazilərdə aclıqdan qırılsınlar.
Koçısdən sonra
Həmin səbəbdən də müvəqqəti sülhdən sonra Koçis davasını yenilədi. Lakin o dövrlərin mübarizəsini heç də tək onun adı ilə bağlamaq doğru deyil. Əslində ötən bu illər ərzində o, yaşlaşmışdı və döyüş meydanında onu əvəzləyə biləcək cəsur döyüşçülər medydana çıxmışdı. Və o cəsur döyüşçülər ləyaqətlə babalarının işini davam etdirməyə başladılar. 1877-ci ildə Viktorio adlı rəhbərin başçılığı altında apaçilərin yeni dəstələsi həmin köç ərazilərini tərk edərək silahlı mübarizəni təzələdilər. Və yeri gəlmişkən onu da deyim, bu həmin dövrlər idi ki, artıq hökumət general Kruku başqa birisi ilə əvəzləmişdi.
Viktorionun da taleyi özündən əvvəlkilərdən fərqlənmədi, amma hindu tarixində onun da adı qəhrəmanlar sırasında çəkilir. Ümumiyyətlə, bu sırada onlarla igid apaçinin adını sadalamaq olar ki, onlar avropalıların insanlıqdan kənar hərəkətlərinin qarşında sədd olmaq üçün həyatlarını vermişdilər...
Döyüşlərin birində öldürülən Viktoriodan sonra bəlkə də avropalılar artıq müqavimətin əvvəlki kimi sərt, genişmiqyaslı olacağına inanmamışdılar. Çünki onların qənaətinə görə, hər yerdə öldürülən, sərt həyat şəraitindən yorulan, mübarizdəki çətinliklərdən usanan apaçilər artıq itaətkarlığı qəbul etməyə başlayacaqdılar. Amma hadisələrin gedişatı göstərdi ki, onların qənaətləri kökündən səhvdir. Sonradan onun yaxın köməkçisi Nana dəstəsinin başına keçdi. Cəsurluğundan, yüksək döyüş bacarığından başqa Viktoriodan öz sərt, çılğın, qətiyyətli xarakteri ilə seçilən Nana demək olar ki, "ağlar"ın əsl cəzasına çevirildi. Onun təşkil etdiyi ildırımsürətli, silahlı reydləri hökumət qoşunlarını çaşbaş salırdı. Bir ərazidə əsgərlərə qarşı gözlənilməz basqın düzənləyən Nana qısa müddət ərzində, inanılmaz sürətlə yerini dəyişərək başqa bir əməliyyat keçirir, ərzaq anbarlarını, silah-sursat arabalarını yaxalayırdı. Belə cəsur başçının igidliyi neçə-neçə qəhrəmanın yaranmasında da böyük rol oynadı. Artıq hərbçilər hansı mübarizə yolunu seçəcəklərini belə şaşırmışdılar. Tədqiqatçıların araşdırmalarından məlum olur ki, Nananın hərbi işi mükəmməl bilməsi həm də onun ələkeçməzliyinin qarantına çevirilmişdi. Bir faktı - onun 80 yaşadək mübarizə apardığını nəzərə alsaq bunun nə qədər gerçək olduğunu özümüz üçün də təsdiləyə bilərik.
Xeronimo mərhələsi
1881-ci ildə San-Karlosdan daha bir apaçi dəstəsi qaçmağa nail oldu. Həmin dəstənin başında Qoyatlay adlı apaçi dururdu ki, amerika bədii ədəbiyyatında ona Xeronimo adı verilmişdi. Sürgündən canlarını qurtara bilən xedyli sayda apaçi sərhəddi keşərək Meksika ərazisinə adladılar və Serra-Madre dağlarına qalxaraq orada "məskunlaşdılar". Bundan sonra onların ABŞ-nin cənubi-qərbi məntəqələrinə hərbi reydləri başladı. Nəticədə apaçilərin aramsız hücumları "ağlar"ın həmin ərazilərdə duruş gətirə bilmələrini əngəllədi və hər kəs başqa məntəqələr köçdü.
Gəlmələr üçün bu çox ciddi siqnal idi. Faktlar sübut edir ki, hakimiyyət də Xeronimonun başçılıq etdiyi apaçilərdən ciddi şəkildə ehtiyat etməyə başlayıblar. Məhz bu zaman hakimiyyət təkrar general Kruku xatırladı və ona yenidən səlahiyyətlər verildi. İş başına gələn general ilk zamanlar sürgün yerlərində apaçilərin şəraitini yaxşılaşdırmaqla vəziyyəti düzəldə, hinduların qəzəbini azalda biləcəyini düşündü, bunun üçün bir sıra addımlar da atdı. Amma torpaqlarını, yaşayış yerlərini, azadlıqlarını itirmiş apaçiləri belə cılız güzəştlərlə sakitləşdirmək mümükün deyildi.
Bir müddətdən sonnra bunun heç bir nətəcə verməyəcəyini görən Kruk 5 min say-seçmə əsgərlə və meksikalıların bir neçə polkuyla apaçilərə dərs vermək üçün Meksikada Serra-Madreyə doğru hərəkə keçdi. Onun əmrində olan böyük ordu - əlbəttə sayları yüzə belə çatmayan apaçi dəstəsi ilə müqayisədə gələn silahlı qüvvələri bir ordu adlandırmaq heç də səhv hesab edilməməlidi - Xeronimonun düşərgə saldığı yerlərə çatanda hər kəs apaçilərin axırının çatdığına əmin idi. Heç general da buna qəti şübhə etmirdi. Amma ağıllı Xeronimonun başçılığı altında cəmlənən cəsur apaçilər ən müxtəlif formalarda, ən inanılmaz yerlərdə nizami ordu sıralarının üzərinə hücumlar düzənləyərək onlara amansız zərbələr endirirdilər.
Qanlı mübarizənin sonu
Serra-Madredə gedən bu toqquşmalar generalın hərbi karyerasına ciddi zərbələr vurdu. Çünki həm silahlanmasına, həm sursatlarla təminatına, həm də cayca çox böyük üstünlüklərə malik nizami ordu nəinki uğur qazana bilmədi, hətta böyük itkilərə məruz qaldı. Bu vuruşmalar zamanı apaçilər cəmi 9 döyüşçü itirsələr də, təpədən dırnağa silahlanmış ordunun mindən çox əsgəri məhv edildi. Bundan sonra hinduları tora salmaq üçün bir neçə danışıq prosesi başladılsa da, nəticəsi əvvəlki tək olmadı. Bu dəfə hakimiyyət general Milzzin komandanlığı altında yeni bir qoşun göndərdi. Uzun zaman "qaçdı-tutdu" xarakterli toqquşmalar nizami ordunu sözün əsl mənasında əldən salmışdı. Kruk kimi Milzz də çoxlu sayda itkilər verirdi, lakin Xeronimo və onun cəsur döyüşçülərinin axırına çıxmaq mümkün olmadı.
Apaçilərin döyüşkənliyinə, igidliyinə, mübarizə əzminə baxmayaraq onlar "qoca qitə"nin inadına və texniki üstünlüyünə qalib gələ bilmədilər. Avropalılar başqa hindu tayfaları kimi apaçilərin də torpaqlarını əlindən alıb çoxlarını öldürdü, yerdə qalanlarını sürgünə göndərdilər. Məğrur apaçilər isə yadellilərə qarşı apardıqları müharibələrlə adlarını gerçək tarixə yazdılar. Rejissorlar hindu tayfalarının torpaq uğrunda gözlərini qırpmadan bu qeyri-bərabər müharibədə ölümə getdikləri haqqında filmlər çəkdilər, yazarlar əsərlər yaratdılar. Və bu gün hər bir tərəf layiq olduğu adla çağırılır... Axi tarixin öz yaddaşı, öz dəsti-xətti var...
Mənbə
- "Ədalət" qəzeti, 6,13,20 avqust 2013-cü il.
- Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.: Высшая школа, 1978.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Apaciler Simali Amerikada yasayan hindu qebilesi XVIII esrde apacilerin ve navaxolarin yayildigi tarixi eraziler navaxolar N qerb apacileri WA cirikayalar Ch meskalerolar M xikarilyaler J lipanlar L kayova apaciler PI HaqqindaApaciler ve onlara qohum tayfa sayilan navaxlar Simali Amerikanin bir sira erazilerinde Kanadanin cenub ve simal bolglerinde indi ozlerini demokratiyanin muellifleri insan haqlarinin bariz mudafiecileri elan etmis Qoca qite nin sakinleri oralara ayaq basanadek esrler boyu yasamisdilar Hindu tayfalari haqqinda tehqiqat aparanlar yazirlar ki yeni dunya nin yerli ehalisinin heyat ve dusunce terzi meisetleri cox ferqli olsa da sonucda umumi keyfiyyetlerine gore basqa planetden gelmis kimi gorunmurduler Aglar hindu tayfalari Avropadan gelenleri bele adlandirirdilar onlari ilk gorerken qeribe nezerlerle baxdiqlari kimi qirmizi derililer de avropalilar da hindulara bele ad vermisdiler ele eyni maraq ve teeccuble qerb li qonaqlari qarsilamisdilar Bezi tehqiqatcilar qeyd edir ki ilk defe avropalilari goren qoca hindu kahinlerden biri bele deyibmis menim tayfami oldurecek ag dalgalar yaxindadir Belke de hemin vaxt kimse sohbetin neden getdiyini anlamamisdi amma cox kecmedi ki Qoca qite den gelenler Amerikanin zengin munbit ucsuz bucaqsiz torpaqlari servetleri ucun hindu tayfalarini kutlevi sekilde qirmaga en yaxsi halda ise onlari yasamaq mumkun olmayan sert iqlimli susuz collere kocurmeye basladilar Hindu tayfalari ise muasir silahlarla silahlanmis aglar a qarsi savasdilar Eliyalin oxlarla nizelerle Avropalilar uzun iller Amerika qitesinde toretdiklerini gizletmeye calissalar da bu mumkun olmadi Hercend endazesi ve derecesi bilinmeyen bu qetliamlarin gizledilecek bir yonu de qalmamisdi Her sey aciq askar bas verirdi Ve aglar daha cox inad gosterenleri torpaqlari ocaqlari tayfalarinin haqqi ugrunda direnenleri amansizcasina qirirdilar Her kesi boyuk hindu tayfalarini yer uzunden bele silmek isteyirdiler Ve emin idiler ki bunlardan otru cavab vermeyecekler Onlari mehkemelere cekmediler cezalandirmadilar Butun torpaqlar da onlarin oldu Amma Oturmus Okuz Qirmizi Bulud Xuan Xose Xeronimo Manqas Koloradas kimi hindu xalq qehremanlarinin yaranmasinin ozlerinin ise insanliqdan xaric emellerinin tarixde qalmasinin qarsisini ala bilmediler Tedqiqatcilar yazir ki aglar la qorxmadan doyusen onlara inanilmaz muqavimet gosteren hindu tayfalarindan biri belke de en guclusu apaciler idi Kim idi onlar Apaciler ozlerini eslinde N De yaxud Inde adlandirirdilar ki bu da adamlar menasini verirdi Apac adi ise hindularin zuni dilinde apacu sozunden goturulmusdu ki dusmen demek idi Yeni uzaqdan gelenlerin dusmeni Apaciler ve navaxlar qohum tayfalar oldugu ucun her ikisi eyni atapasks dil qrupuna aid idiler Cesur Xuan XoseOnlar ilk defe avropalilarla 1540 ci ilde qarsilasmisdilar Tedqiqatcilar qeyd edirler ki onlarin avropalilardan xususen de ispanlardan oyrendikleri en gerekli sey at minmekleri olmusdur Sonradan apaciler at minmeye ele yiyelenmisler ki onlara bu bacariqlarindan otru yalniz qibte etmek mumkundu Hetta o zamanlar bir deyim de meshurlasmisdi yeher ustunde oturmus hindunu meglub etmek cox cetindi Apacileri Cenubi Amerikada ispan isgalciligi dovrunde oz musteqilliklerini qorumagi bacarmis cesur Cili araukanlarina benzedirdiler Aglar bu boyuk materikde torpaqlari isgal etmek servetlere sahib olmaq ucun ekser hindu tayfalari ila doyusmeli olurdular Prosesler qitenin derinliklerine dogru ireliledikce bu carpismalar daha qanli xarakter dasimaga baslamisdi Aglar da mutemadi olaraq Avropadan yeni yeni quvveleri okeanin bu tayina celb etmek zorunda qalmisdilar Yerli xalqlar oldurulur zorla ucqarlara kocurulurdu Artiq bir sira dovletlerin de esasi qoyulmaga baslamisdi Hindular ucun mubarizenin daha amansiz daha qanl dovru de mehz bundan sonra basladi 1846 1848 ci illerdeki muharibe Meksika ucun ugursuz alindigindan onlar olkenin simal erazilerini Arizonani Nyu Meksikani ve bir sira menteqeleri Birlesmis Statlara teslim etmek mecburiyyetinde qaldilar Bundan sonra Birlesmis Statlar Simali Amerikadaki yerli tayfalarin dize getirilmesi ucun herekete kecmis mueyyen muddetden sonra onlarin bir coxu ile bunu bacarmisdilar Hemin dovrlerde esasen Meksika ABS serhedinin her iki terefindeki erazilerde yasayan apacileri sindirmaqsa onlar ucun hec de asan olmadi Hadiselerin gedisatina nezer salsaq gormek olar ki apacilere ilk ciddi tezyiqler Meksika terefinden edilmeye baslamisdi Hindular cesur Xuan Xosenin basciligi altinda silahli mubarizeni guclendirdiler Hec bir herbi akademiyani oxumayan hec bir nizami ordu telimlerinde istirak etmeyen bu xalq qehremani cox cekmedi ki canli efsaneye cevrildi Xuan Xose cox agillica davranaraq hokumetin nizami esgeri birlikleri ile uz uze doyuse girmir bir nece kicik destelere bolunerek qefl ve suretli hemlelerle onlara tutarli zerbeler endirerek bir goz qirpinda yoxa cekilirdiler Ozu de bele amansiz basqinlar her zaman her yerde bas vere bilerdi Hetta apaciler onlarin esgeri dusergelerine yaxin yerleredek gele bilirdiler Boyuk xeyanetHakimiyyet silahli mubarize ile onlarin ohdesinden gele bilmeyeceyini anlayib hiyleye el atmaq qerarina geldi Hokumet her apaci skalpina basinin derisine gore mukafat vereceyini elan etdi her kisi skalpina gore 100 dollar qadin skalpina gore 50 dollar usaq skalpina gore 25 dollar ved olunurdu Amma bu azmis kimi hakimiyyet Simali Amerikada taninmis ovcu Consonla sovdelesmeye girerek onu da bu ise celb etmeyi bacardi Apacilerle yaxsi munasibetde olan Conson hetta ozunu Xuan Xosenin dostu kimi de tanida bilmisdi Conson hiylesini heyata kecirmek ucun apacilerle dost kimi gorusmekden otru onlarin meskunlasdigi mekana getdi Bu zaman o ozu ile hindularin diqqetini cekecek muxtelif cur hediyyeler de aparmisdi ki oz niyyetini daha rahat heyata kecirsin Conson ozu ile hisselere ayrilmis sehra topu da getirib gizli bir yerde qurasdirmis ve onu hindularin toplasacagi yere tuslamisdi Ovcu teyin etdiyi yerde hindularla goruserken onlara dost kimi hediyyeler getirdiyini soyledi Sadelovh hindular Consonun sozlerine inanib sevinc icerisinde hediyyelere baxmaga cumdular Bu zaman sehra topu atese basladi Ardinca ise pusquda gozleyen silahli esgerler de hucuma kecdiler Herbi rehber Xuan Xoseni ise Conson sexsen ozu gulleledi Cunki onun oldurulmesi ucun boyuk mukafat ved olunmusdu Tedqiqatcilar qeyd edir ki hemin qetliamda kimseye aman verilmedi Neticede 400 den cox apaci qanina qeltan edildi Manqas Koloradasin mubarizesiAmerikalilar bu hiyleger sovdelesme ile apacilere sarsidici zerbe vursalar da bunun evezini cox aci sekilde odemeli olmusdular Bu qanli hadise bas veren zamandan 1855 ci ilden baslayaraq apaciler tekce Meksikaya qarsi deyil eyni zamanda ABS ye qarsi muharibeye girisdiler Oldurulmus bascinin yerine ondan da igid ondan da cesur bir lider Manqas koloradas kecdi Onlarin aglar a qarsi hucumlari zerbeleri daha amansiz xarakter aldi Koloradasin Santa Pita ve Pinos Altos seherlerine hucumlarini Consonun qetiliamla neticelenen xeyanetine tutarli cavab saymaq olar Lakin bununla bele Manqas Koloradas yaxsi anlayirdi ki azsayli apaci tayfalarinin ABS Meksika kimi guclu dusmenleri qarsisinda dura bilmesi ucun mutleq birlikde hereket etmeleri gerekdir Lakin bunu bacarmaq ele de asan mesele deyildi Yuzillikler boyu tayfa adet enenelerinin daslasdigi liderin yegane soz sahibi oldugu ortami tesevvure getirdikde birliyin yarana bilmesi qeti real gorunmurdu Bunu nece yaratmaq olardi ki Amma cesur Manqas Koloradas cox cetin murekkeb bu isin de caresini tapdi Manqas Koloradas aile edet enenelerine cox boyuk hormet olundugu apaci tayfalarinin mehz bu xususiyyetinden istifade etdi Evvelki arvadlarinin qizgin etirazina baxmayaraq ozu Meksika erazisinde yasayan apacilerin boyuk bir qolunun liderinin qizi ile evlendi Oz qizlarini ise qonsu tayfalarin liderlerine verdi Sonuncu qizini navax tayfasinin bascisi il evlendirib ekser qebileleri qohumluq baglari ile bir araya getirib bir ittifaq yaratdi Hetta hemise ozunu kenarda saxlayan iri tayfalardan sayilan cirikaualilar da bu ittifaqa qosuldu Indi onlar bir biri ugrunda doyusmeye borclu idiler Cunki hindular hormet besledikleri sexsleri tayfaya aid olanlari darda qoymagi ozlerine tehqir sayirdilar Belelikle apacilerin muqavimet herekati boyuk bir eraziye Meksikanin simal eyaletlerine habele Birlesmis Statlarin Arizona Nyu Meksika ve onlara yaxin bolgelerine yayildi Bundan sonra hindularin hucumlari da keskinlesdi daha ciddi xarakter aldi Gelmelerin isi ise bir az da cetinlesdi Cunki yerli seraiti her bir cigiri her bir qayani golu tepeni ezber bilen hindular esgerleri asanliqla pusquya sala onlari qefil yaxalaya bilirdiler Bundan basqa apaciler col heyatina esgerlerden daha yaxsi uygunlasmis halda idiler Apacilerin novbeti intiqamiManqas Koloradas savadsiz olsa da herbi islerden cox yaxsi anlayirdi Ne vaxt geri cekilmeyi ne vaxt hucuma kecmeyi harada pusqu qurmagi ne zaman doyusden yayinmagi yuksek seviyyede bacarirdi Manqasi dusmene tanitdiran ele ilk ugurlu emeliyyat oldu Onda Nyu Meksikada esgeri birliklerin onlardan xeber tuta bilecekleri eraziden kecerek kicik bir golun yaxinliginda duserge qurdular O yerde ki bir nece gun evvel gecelerin birinde 6 7 hindu gelib orada senger rolu oynaya bilecek xendekler qazmisdilar ve ustunu otlarla cirpilarla ortmusduler Manqas apacilerin boyuk bir suvari destesine emr vermisdi ki axsam qaranligindan istifade edib sessizce yaxinliqdaki tepeliklerin arxasinda gizlensinler ve doyuse hazir olsunlar Kesfiyyat esgeri qarnizona xeber verdi ki 30 35 neferden ibaret bir apaci destesi xeyli aralida duserge salib orada gecelemeye hazirlasir Etrafdaki veziyyet oyrenilenden sonra 120 neferlik esgeri boluk subh tezden onlari mehv etmek ucun yola cixdilar Hindular yaxsi bilirdiler ki esgerler gece qaranligi zamani doyuse girmekden cekinirler Subh tezden esgerlerin apardiqlari musahideler de onu anladirdi ki apaciler her seyden xebersizdi Orada arxasinda mudafie oluna bilecekleri bir iki agacin govdesinden basqa yuxulu hindularin hec yere sigina bilmeyeceklerini guman eden esgerler qefil hucumla onlarin hamisini oldure bileceklerine inanirdilar Ona gore de tereddud etmeden hucuma basladilar Bele bir hemleni onsuz da gozleyen amma her seyden xebersiz kimi ozlerini gosteren apaciler bir goz qirpiminda hemin sengerlere girerek qarsiliq verdiler Esgerlerin atesleri ise onlara ziyan vermirdi Hokumet qosunlarinin on siralari ilk olaraq ciddi itkiye meruz qaldi Bu uzden esgerler de hemin duzenlik erazide munasib yerlerde movqe secib apacileri muhasireye almaga cehd etdiler Eslinde bu aglabatan bir strategiya idi Cunki bele situasiyada arxalarinda gol olan hindularin geri cekilmeye qacmaga yollari qalmirdi ve ustun sayda olan esgerler terefinden evvel axir mehve mehkum olacaqlari daha gercek gorunurdu Hetta bir qeder kenarda yerlesen herbi dusergeden elave quvvelerin cagrilmasi da isi tezlesdire bilerdi Amma Koloradas bunlarin hamisini qabaqcadan hesablamisdi Hindularin sengerlere girerek gozlenilmez eks hemlesinden qezeblenen intiqam almaga can atan esgerlerin arxa terefdeki tepelerin ardinda pusquda gozleyen hindulardan xeberi yoxdu Ve ele bu da hemin toqqusmanin muqedderatini hell etdi 100 e yaxin apaci qasirga kimi bagirtilar icerisinde onlerindeki dusmenleri ile vurusmaga diqqetlerini cemlemis esgerlerin uzerine hucuma kecdiler Bu gozlenilmez hemleden ozlerini itiren esgerler ne edeceklerini hara qacacaqlarini nece gizleneceklerini kesdire bilmirdiler Bu qanli doyusde 40 a yaxin esger olduruldu yerde qalanlarindan bir qismi yaralandi kicik bir qismi ise qacib cetinlikle de olsa yaxalarini olumden qurtara bildiler Amma bu emeliyyat uzun muddet her iki terefde muxtelif sohbetlerin movzusuna cevrildi Hakimiyyet daireleri bu doyusken apacileri sindirmagin onlar ucun asan olmayacagini bir daha tesdiqlediler Yeniden hiyleye el atilmasi ve Koloradasin oldurulmesiXuan Xose getmisdi lakin yerine ondan da bacariqlisi gelmisdi Manqasin basciliq etdiyi apaci desteleri aglar in belasina cevrilmisdiler Ard arda ugurlu zerbeler hucumlar dusmen terefi karixdirmisdi Zaman kecdikce ise qerblilerin verdiyi qurbanlarin sayi coxalir yasadiqlari itkilerin sanbali boyuyurdu Bele cixirdi ki Manqas da getse ozu kimi bir digeri gelecekdi Ona gore doyusmekden cox yene hiyle isledilmeliydi Apaci skalplarina gore mukafatlarin teqdimati hele quvvede olsa da bunlar aglar ucun gozlenilen effekti vermirdi Sadedil ve megrur olan hindulari mehv etmeyin en asan yolu onlari aldatmaq ya da doyusmeyi bacaran liderlerini oldurmekle komeksiz qoymaq idi Lakin cesur ve agilli doyusmeyi bacaran Manqas Koloradasa ellerini catdira bilmirdiler Onu mehv etmek ucun tutarli bir hiyle dusunulub tapilmaliydi Eslinde hiylenin xeyanetin min bir formasini bilen Qerb ucun bu isi planlasdirmaq cox zaman almadi Kaliforniyadan olan konullu doyusculerin ve ABS nin hemin statdaki herbi birliklerin komandani briqada generali Cozef Rodman Vest Stat rehberliyi adindan sulh danisiqlari ucun teklifler seslendirilmeye basladi Cagirislarda bildirilirdi ki neytral bir yerde gorusub her iki terefden sulhun sertleri gotur qoy edilmeli ohdelik goturulmeliydi Ve xeber gonderilmisdi ki bu sulh danisiqlari oldugu ucun terefler gorus yerine silahsiz gelmelidi Aglar apacilerin megrurluguna arxayin olduqlari ucun hemin sertin asanliqla qebul edileceyine inanirdilar Ve hadiselerin gedisati gosterdi ki hec de sehv etmeyibler Cesur Manqas Koloradas gorus yerine tek ve silahsiz geldi O aglina da getirmirdi ki danisiqlara gelen silahsiz elciye hucum edile biler Tedqiqatcilar yazir ki Vestin esgerleri her terefden gorus yerine ag bayraqla gelen Manqasin uzerine atilib onu yere yixdilar ve el qolunu bagladilar Ardinca ise tufeng sunguleri ile bir nece yerinden olumcul yaraladilar Bununla da urekleri soyumadigi ucun yaxin mesafeden gulle ile vurdular Apacilerin qehreman bascisi belece olduruldu Bas verenler esl dehset idi Bu hem de yuksek cinli Cozef Vestin general mundirini tehqire meruz qoydugu bir an idi Bunlar 1863 cu ilin yanvarinda bas verdi Yalanci sulh sazisi ve mubarizenin tezelenmesiKoloradas oldurulenden sonra apaciler icerisinde igidliyi ile ad cixarmis doyuscu Kocis desteye liderlik etmeye basladi Bu defeki merhele texminen 8 il cekdi Ve nehayet 1871 ci ilde terefler arasinda sulh sazisinin baglanmasi ile sonuclandi Lakin bu hec de son deyildi Cunki aglar in xeyaneti daha cox servet torpaq ele kecirmek istekleri bitmirdi Onlar cox asanliqla razilasmani pozurdular Furset dusduyu anda apaci qebilelerini qirir esir aldiqlari hindulari Latin Amerikasina dasiyir qul kimi satirdilar Bu eslinde insanliq qarsisinda soyqirim aktindan da agir cinayetler idi Bir muddetden sonra ise aglar umumiyyetle butun qaydalari butun prinsipleri ayaqlari altina alaraq qeti addimlar atmaga girisdi Erazide yerlesen ABS qosunlarinin yeni komandani general Kruk aciq bir emr imzaladi butun apaciler surgune gonderilsin Bunun adinin isgalciliqdan da ote olduguna qeti eminem Cunki isgal edilen erazilerden yerli xalqlari cixararaq yasanmasi mumkun olmayan sert hec ne bitmeyen torpaqlara surgun etmeyin adi yeqin ki hele tapilmayib Amma uzaqdan gelenler aglar bunlara da imzalarini atdilar Apacilerin umumiyyetle hindu tayfalarinin soyqirimi surgunu fasilesiz davam etdirilirdi Yerli xalqlar generala ad da vermisdiler Hami Kruku Boz canavar adlandirirdi Elbette qerbliler butun bu prosesleri oz menafelerine uygun senedlesdirmek isteyirdiler toretdikleri emelleri tamam ferqli sekilde teqdim etmeye calisirdilar lakin tarix oz bildiklerini qeydiyyata alirdi Kocis uzun muddetli silahli mubarizeden sonra sulh sazisi imzaladi xalqin kocmesi ile razilasdi Amma aglar sazisde nezerde tutulan ohdelikleri yerine yetirmirdiler Onlar apacileri gosterilen erazilere deyil basqa bir yere Arizona statinda ucsuz bucaqsiz San Karlos sehrasina gonderdiler Ve meqsedleri de bu idi ki hindular bu erazilerde acliqdan qirilsinlar Kocisden sonraHemin sebebden de muveqqeti sulhden sonra Kocis davasini yeniledi Lakin o dovrlerin mubarizesini hec de tek onun adi ile baglamaq dogru deyil Eslinde oten bu iller erzinde o yaslasmisdi ve doyus meydaninda onu evezleye bilecek cesur doyusculer medydana cixmisdi Ve o cesur doyusculer leyaqetle babalarinin isini davam etdirmeye basladilar 1877 ci ilde Viktorio adli rehberin basciligi altinda apacilerin yeni destelesi hemin koc erazilerini terk ederek silahli mubarizeni tezelediler Ve yeri gelmisken onu da deyim bu hemin dovrler idi ki artiq hokumet general Kruku basqa birisi ile evezlemisdi Viktorionun da taleyi ozunden evvelkilerden ferqlenmedi amma hindu tarixinde onun da adi qehremanlar sirasinda cekilir Umumiyyetle bu sirada onlarla igid apacinin adini sadalamaq olar ki onlar avropalilarin insanliqdan kenar hereketlerinin qarsinda sedd olmaq ucun heyatlarini vermisdiler Doyuslerin birinde oldurulen Viktoriodan sonra belke de avropalilar artiq muqavimetin evvelki kimi sert genismiqyasli olacagina inanmamisdilar Cunki onlarin qenaetine gore her yerde oldurulen sert heyat seraitinden yorulan mubarizdeki cetinliklerden usanan apaciler artiq itaetkarligi qebul etmeye baslayacaqdilar Amma hadiselerin gedisati gosterdi ki onlarin qenaetleri kokunden sehvdir Sonradan onun yaxin komekcisi Nana destesinin basina kecdi Cesurlugundan yuksek doyus bacarigindan basqa Viktoriodan oz sert cilgin qetiyyetli xarakteri ile secilen Nana demek olar ki aglar in esl cezasina cevirildi Onun teskil etdiyi ildirimsuretli silahli reydleri hokumet qosunlarini casbas salirdi Bir erazide esgerlere qarsi gozlenilmez basqin duzenleyen Nana qisa muddet erzinde inanilmaz suretle yerini deyiserek basqa bir emeliyyat kecirir erzaq anbarlarini silah sursat arabalarini yaxalayirdi Bele cesur bascinin igidliyi nece nece qehremanin yaranmasinda da boyuk rol oynadi Artiq herbciler hansi mubarize yolunu sececeklerini bele sasirmisdilar Tedqiqatcilarin arasdirmalarindan melum olur ki Nananin herbi isi mukemmel bilmesi hem de onun elekecmezliyinin qarantina cevirilmisdi Bir fakti onun 80 yasadek mubarize apardigini nezere alsaq bunun ne qeder gercek oldugunu ozumuz ucun de tesdileye bilerik Xeronimo merhelesi1881 ci ilde San Karlosdan daha bir apaci destesi qacmaga nail oldu Hemin destenin basinda Qoyatlay adli apaci dururdu ki amerika bedii edebiyyatinda ona Xeronimo adi verilmisdi Surgunden canlarini qurtara bilen xedyli sayda apaci serheddi keserek Meksika erazisine adladilar ve Serra Madre daglarina qalxaraq orada meskunlasdilar Bundan sonra onlarin ABS nin cenubi qerbi menteqelerine herbi reydleri basladi Neticede apacilerin aramsiz hucumlari aglar in hemin erazilerde durus getire bilmelerini engelledi ve her kes basqa menteqeler kocdu Gelmeler ucun bu cox ciddi siqnal idi Faktlar subut edir ki hakimiyyet de Xeronimonun basciliq etdiyi apacilerden ciddi sekilde ehtiyat etmeye baslayiblar Mehz bu zaman hakimiyyet tekrar general Kruku xatirladi ve ona yeniden selahiyyetler verildi Is basina gelen general ilk zamanlar surgun yerlerinde apacilerin seraitini yaxsilasdirmaqla veziyyeti duzelde hindularin qezebini azalda bileceyini dusundu bunun ucun bir sira addimlar da atdi Amma torpaqlarini yasayis yerlerini azadliqlarini itirmis apacileri bele ciliz guzestlerle sakitlesdirmek mumukun deyildi Bir muddetden sonnra bunun hec bir netece vermeyeceyini goren Kruk 5 min say secme esgerle ve meksikalilarin bir nece polkuyla apacilere ders vermek ucun Meksikada Serra Madreye dogru hereke kecdi Onun emrinde olan boyuk ordu elbette saylari yuze bele catmayan apaci destesi ile muqayisede gelen silahli quvveleri bir ordu adlandirmaq hec de sehv hesab edilmemelidi Xeronimonun duserge saldigi yerlere catanda her kes apacilerin axirinin catdigina emin idi Hec general da buna qeti subhe etmirdi Amma agilli Xeronimonun basciligi altinda cemlenen cesur apaciler en muxtelif formalarda en inanilmaz yerlerde nizami ordu siralarinin uzerine hucumlar duzenleyerek onlara amansiz zerbeler endirirdiler Qanli mubarizenin sonuSerra Madrede geden bu toqqusmalar generalin herbi karyerasina ciddi zerbeler vurdu Cunki hem silahlanmasina hem sursatlarla teminatina hem de cayca cox boyuk ustunluklere malik nizami ordu neinki ugur qazana bilmedi hetta boyuk itkilere meruz qaldi Bu vurusmalar zamani apaciler cemi 9 doyuscu itirseler de tepeden dirnaga silahlanmis ordunun minden cox esgeri mehv edildi Bundan sonra hindulari tora salmaq ucun bir nece danisiq prosesi basladilsa da neticesi evvelki tek olmadi Bu defe hakimiyyet general Milzzin komandanligi altinda yeni bir qosun gonderdi Uzun zaman qacdi tutdu xarakterli toqqusmalar nizami ordunu sozun esl menasinda elden salmisdi Kruk kimi Milzz de coxlu sayda itkiler verirdi lakin Xeronimo ve onun cesur doyusculerinin axirina cixmaq mumkun olmadi Apacilerin doyuskenliyine igidliyine mubarize ezmine baxmayaraq onlar qoca qite nin inadina ve texniki ustunluyune qalib gele bilmediler Avropalilar basqa hindu tayfalari kimi apacilerin de torpaqlarini elinden alib coxlarini oldurdu yerde qalanlarini surgune gonderdiler Megrur apaciler ise yadellilere qarsi apardiqlari muharibelerle adlarini gercek tarixe yazdilar Rejissorlar hindu tayfalarinin torpaq ugrunda gozlerini qirpmadan bu qeyri beraber muharibede olume getdikleri haqqinda filmler cekdiler yazarlar eserler yaratdilar Ve bu gun her bir teref layiq oldugu adla cagirilir Axi tarixin oz yaddasi oz desti xetti var Menbe Edalet qezeti 6 13 20 avqust 2013 cu il Tokarev S A Istoriya zarubezhnoj etnografii M Vysshaya shkola 1978