Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İctimai formasiya (alm. Gesellschaftformation) – marksist iqtisadi nəzəriyyənin kateqoriyası, ictimai inkişaf mərhələsidir. Formasiya konsepsiyasının mahiyyəti – həm marksist, həm də qeyri-marksist variantlarda – vahid istiqamətli tarixi inkişaf prosesinin mövcudluğunun postulatlaşdırılmasından ibarətdir. Bu mənada, tarix keyfiyyətcə identifikasiya edilə bilən və ictimai formasiya adı almış "mərhələlərin" mütərəqqi qaydada bir-birini əvəz etməsi şəklində təsvir edilə bilər. Formasiya konsepsiyası tarixin dövrlərə bölünməsinin digər konsepsiyalarından – sivilizasiya, tarixin təkrarlanması və tarixi dövr konsepsiyalarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
Anlayış
Sivil cəmiyyət konsepsiyasına görə bütün əlahiddə və bir-birindən asılı olmayan, çox vaxt sivilizasiyalar adlanan tarixi tiplər şəklində müxtəlif qruplarda birləşirlər. Tarixən təkamül edən məhz bu qruplardır. Belə sivilizasiyaların hər biri yarandığı andan məhv olana qədər bir neçə inkişaf mərhələsindən keçir. təbirincə desək ümumdünya tarixi yoxdur, yalnız konkret sivilizasiyaların tarixi var. Sivilizasiya konsepsiyası N. Danilevskinin, A. Toynbinin, P. Sorokinin, O. Şpenqlerin və başqalarının nəzəriyyələrinin əsasını təşkil edir. Formasiya konsepsiyası ilə sivilizasiya konsepsiyası arasında orta mövqe tutan tarixi dövran konsepsiyasına görə ümumdünya tarixi proses ayrı-ayrı mərhələlərin bir-birini mütərəqqi əvəzetməsi deyil, tsiklik əvəz etməsi prosesidir. Onlar dirçəlişdən tənəzzülə doğru gedir, sonra yenidən dirçəliş başlanır və i. Aristotel, Polibi, , N. Makiavelli, D. Viko, F. Furye, E. Mayer və başqaları bu cür baxışların tərəfdarı idi. Tarixi dövrlər – obyektiv əlamətlərin müəyyən, bəzən ixtiyari şəkildə təyin edilən məcmusu, çox vaxt ictimai inkişafın hər hansı meyli əsasında fərqləndirilən özünəməxsus tarixi dövrlərin konsepsiyası tarixçilər arasında daha geniş yayılmışdır. Beləliklə, tarixin dövrlərə bölünməsi meyarı öyrənilən hadisələrin gedişində mühüm dəyişiklik hesab edilir. Tarixi epoxalara bölgü prinsip etibarilə empirik və çox cəhətdən ixtiyari bölgüdür, o hər hansı tarixi nəzəriyyədə təyin edilməmişdir və sistematik olması vacib deyil.
Formasiya konsepsiyası marksist iqtisadi nəzəriyyədə və adətən "postindustrial cəmiyyəti nəzəriyyəsi" termini ilə birləşdirilən müxtəlif nəzəriyyələrdə bu və ya digər şəkildə istifadə edilmişdir.
Forma
XX əsrin 80-ci illərində aparılmış tarixşünaslıq tədqiqatlarının gedişində aydışlaşdırılmışdır ki, K. Marks "ictimai formasiya" terminindən geniş və məhdud mənada istifadə etmişdir. O, geniş ictimai formasiyanın üç növünü fərqləndirirdi:
- ilkin və ya ibtidai (arxaik);
- ikinci və ya antoqonist (iqtisadi);
- üçüncü və ya kommunist ictimai formasiya.
Antoqonist (iqtisadi) formasiya da öz növbəsində K. Marks tərəfindən sözün məhdud mənasında dörd formasiyaya bölünürdü:
- Asiya formasiyası;
- antik formasiya;
- feodal formasiya;
- kapitalist formasiyaları;
Keçmiş SSRİ-də uzun müddət mövcud olmuş bəsit tarixi proses beş -iqtisadi formasiyanın ardıcıl olaraq bir-birini əvəz etməsi kimi təqdim olunurdu:
Kommunizmin birinci mərhələsi də sosializmdir. Bəzi marksistlər kapitalizmdən əvvəl bir antoqonist formasiyanın mövcud olmasını iddia edirdilər. İndiki halda bu formasiya yuxarıdakı siyahıda göstərilib (feodalizm).
Marksa görə, hər bir ictimai formasiya həm məhdud, həm də geniş mənada məhz ona xas olan məhsuldar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin tarixən müəyyən vəhdətindən ibarət istehsal üsulu mövcuddur. İstehsal münasibətlərinin məcmusu cəmiyyətin bazisini təşkil edir. Hüquqi, siyasi və digər isə bazis üzərində ucalan və son nəticədə onunla müəyyənləşən üstqurumdur. İctimai formasiyaların bir-birini əvəz etməsi istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakterinə və inkişaf səviyyəsinə uyğunluğu qanunu əsasında baş verir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində köhnə ictimai formasiyanın təməlində yeni ictimai formasiyanın obyektiv və subyektiv ilkin şəraiti formalaşır. Lakin bu prosesin gedişində istehsal münasibətləri modifikasiya edilərək dəyişilmiş məhsuldar qüvvələrə uyğunlaşa bilər. Bu vəziyyət ictimai formasiyanın öz-özünə yeniləşməsi imkanını istisna edir; onun aradan qaldırılması üçün istehsal üsulunu, cəmiyyətin siyasi təşkilini yenidən quran subyektiv qüvvələrin təsiri zəruridir. Bəzi hallarda bu cür təsir sosial inqilablar forması kəsb edir.
Cəmiyyət
Böll, Helbreyt, Kan və Toflerə əsasən postindustrial cəmiyyəti nəzəriyyələrində tarixi inkişafın üç mərhələsi fərqləndirilir:
- sənayeləşmədən əvvəlki və ya ənənəvi (aqrar) sənaye və postsənaye (Böll və b.);
- texnotron (Bjezinski);
- ifrat sənayeləşmiş mərhələ (Tofler);
Bu mərhələləri bir-birindən ayıran hədlər sənaye inqilabları və elmi-texniki inqilablardır. Bu nəzəriyyələrdə formasiya konsepsiyasından istifadə edilir. Lakin bu halda ictimai formasiyaların fərqləndirilmə meyarı marksizmdə olduğundan fərqlənir – texnikanın və texnologiyanın geniş mənada inkişaf səviyyəsindən meyar kimi istifadə edilir. Sənayeləşmədən əvvəlki dövrdə iqtisadiyyatın əsas sahəsi kənd təsərrüfatı, sənayeləşmə dövründə sənaye, postsənaye dövründə isə xidmətlər sahəsi üstünlük təşkil edir, limitləşdirici amillər rolunda isə müvafiq surətdə ardıcıl olaraq torpaq, kapital və informasiya, hakim sosial qruplar – torpaq sahibkarları, kapital sahibkarları və informasiya mülkiyyətçiləri çıxış edir.
Formasiya konsepsiyasından istifadə edilən bütün nəzəriyyələrin müəyyən ümumi metodoloji xüsusiyyətləri var. Əvvələn bu nəzəriyyələrin hamısı teleoloji nəzəriyyələrdir, yəni onlar sosiumların hərəkətinin heç kəs tərəfindən əvvəlcədən müəyyən edilməmiş məqsədinin mövcud olmasını fərz edirlər. Belə bir məqsəd kimi ictimai tərəqqinin yeni pilləsinə keçid məqsədi elan edilir. Bu bir növ tarixi inkişafın məqsədəuyğunluq doktrinasıdır. İkincisi, həmin nəzəriyyələrdə tarix hadisələrin qarşısıalınmaz gedişi kimi təqdim edilir. Onlar belə güman edirlər ki, tarixi qüvvələr axınına xas olan daxili bağlılıq manevr etmək, tarixi dəyişmək imkanını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Nəhayət, üçüncüsü, bütün formasiya nəzəriyyələrində hər hansı tarixi hadisələr aşkar və ya qeyri-aşkar şəkildə qiymətləndirilir: bu hadisələr ictimai formasiyaların dəyişilməsində ifadə olunan tarixi tərəqqiyə ya şərait yaradır, ya da ona mane olur. Müasir dövrdə formasiya nəzəriyyələrinin həm tarixçilər arasında, həm də iqtisadçılar arasında populyarlığı get-gedə azalır.
Həmçinin bax
İstinadlar
Ədəbiyyat
- Karl Marks: Die deutsche Ideologie (1844). In: Marx-Engels-Werke MEW 3, Berlin: Dietz 1956 ff.
- Karl Marks: Manifest der kommunistischen Partel (1844). In: MEW 4, Berlin: Dietz 1956 ff.
- Karl Marks: Zur Kritik der politischen Ökonomie (1859). In: MEW 13, Berlin: Dietz 1956 ff.
- Konrad Lotter, Reinhard Meiners, Elmar Treptow: Marx-Engels-Begriffslexikon. Beck, München 1984, ISBN 3–406-09273-X, S. 135 ff.
- Georg Lukács: Geschichte und Klassenbewußtsein (1923), Berlin: Luchterhand 1973
- Dieter Nohlen, Rainer-Olaf Schultze (Hg.): Lexikon der Politikwissenschaft. Theorien, Methoden, Begriffe. Bd. 1, 2005, S. 301
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ictimai formasiya alm Gesellschaftformation marksist iqtisadi nezeriyyenin kateqoriyasi ictimai inkisaf merhelesidir Formasiya konsepsiyasinin mahiyyeti hem marksist hem de qeyri marksist variantlarda vahid istiqametli tarixi inkisaf prosesinin movcudlugunun postulatlasdirilmasindan ibaretdir Bu menada tarix keyfiyyetce identifikasiya edile bilen ve ictimai formasiya adi almis merhelelerin mutereqqi qaydada bir birini evez etmesi seklinde tesvir edile biler Formasiya konsepsiyasi tarixin dovrlere bolunmesinin diger konsepsiyalarindan sivilizasiya tarixin tekrarlanmasi ve tarixi dovr konsepsiyalarindan ehemiyyetli derecede ferqlenir AnlayisSivil cemiyyet konsepsiyasina gore butun elahidde ve bir birinden asili olmayan cox vaxt sivilizasiyalar adlanan tarixi tipler seklinde muxtelif qruplarda birlesirler Tarixen tekamul eden mehz bu qruplardir Bele sivilizasiyalarin her biri yarandigi andan mehv olana qeder bir nece inkisaf merhelesinden kecir tebirince desek umumdunya tarixi yoxdur yalniz konkret sivilizasiyalarin tarixi var Sivilizasiya konsepsiyasi N Danilevskinin A Toynbinin P Sorokinin O Spenqlerin ve basqalarinin nezeriyyelerinin esasini teskil edir Formasiya konsepsiyasi ile sivilizasiya konsepsiyasi arasinda orta movqe tutan tarixi dovran konsepsiyasina gore umumdunya tarixi proses ayri ayri merhelelerin bir birini mutereqqi evezetmesi deyil tsiklik evez etmesi prosesidir Onlar dircelisden tenezzule dogru gedir sonra yeniden dircelis baslanir ve i Aristotel Polibi N Makiavelli D Viko F Furye E Mayer ve basqalari bu cur baxislarin terefdari idi Tarixi dovrler obyektiv elametlerin mueyyen bezen ixtiyari sekilde teyin edilen mecmusu cox vaxt ictimai inkisafin her hansi meyli esasinda ferqlendirilen ozunemexsus tarixi dovrlerin konsepsiyasi tarixciler arasinda daha genis yayilmisdir Belelikle tarixin dovrlere bolunmesi meyari oyrenilen hadiselerin gedisinde muhum deyisiklik hesab edilir Tarixi epoxalara bolgu prinsip etibarile empirik ve cox cehetden ixtiyari bolgudur o her hansi tarixi nezeriyyede teyin edilmemisdir ve sistematik olmasi vacib deyil Formasiya konsepsiyasi marksist iqtisadi nezeriyyede ve adeten postindustrial cemiyyeti nezeriyyesi termini ile birlesdirilen muxtelif nezeriyyelerde bu ve ya diger sekilde istifade edilmisdir FormaXX esrin 80 ci illerinde aparilmis tarixsunasliq tedqiqatlarinin gedisinde aydislasdirilmisdir ki K Marks ictimai formasiya termininden genis ve mehdud menada istifade etmisdir O genis ictimai formasiyanin uc novunu ferqlendirirdi ilkin ve ya ibtidai arxaik ikinci ve ya antoqonist iqtisadi ucuncu ve ya kommunist ictimai formasiya Antoqonist iqtisadi formasiya da oz novbesinde K Marks terefinden sozun mehdud menasinda dord formasiyaya bolunurdu Asiya formasiyasi antik formasiya feodal formasiya kapitalist formasiyalari Kecmis SSRI de uzun muddet movcud olmus besit tarixi proses bes iqtisadi formasiyanin ardicil olaraq bir birini evez etmesi kimi teqdim olunurdu ibtidai icma qurulusu quldarliq qurulusu feodalizm kapitalizm kommunizm Kommunizmin birinci merhelesi de sosializmdir Bezi marksistler kapitalizmden evvel bir antoqonist formasiyanin movcud olmasini iddia edirdiler Indiki halda bu formasiya yuxaridaki siyahida gosterilib feodalizm Marksa gore her bir ictimai formasiya hem mehdud hem de genis menada mehz ona xas olan mehsuldar quvvelerin ve istehsal munasibetlerinin tarixen mueyyen vehdetinden ibaret istehsal usulu movcuddur Istehsal munasibetlerinin mecmusu cemiyyetin bazisini teskil edir Huquqi siyasi ve diger ise bazis uzerinde ucalan ve son neticede onunla mueyyenlesen ustqurumdur Ictimai formasiyalarin bir birini evez etmesi istehsal munasibetlerinin mehsuldar quvvelerin xarakterine ve inkisaf seviyyesine uygunlugu qanunu esasinda bas verir Mehsuldar quvvelerin inkisafi neticesinde kohne ictimai formasiyanin temelinde yeni ictimai formasiyanin obyektiv ve subyektiv ilkin seraiti formalasir Lakin bu prosesin gedisinde istehsal munasibetleri modifikasiya edilerek deyisilmis mehsuldar quvvelere uygunlasa biler Bu veziyyet ictimai formasiyanin oz ozune yenilesmesi imkanini istisna edir onun aradan qaldirilmasi ucun istehsal usulunu cemiyyetin siyasi teskilini yeniden quran subyektiv quvvelerin tesiri zeruridir Bezi hallarda bu cur tesir sosial inqilablar formasi kesb edir CemiyyetBoll Helbreyt Kan ve Toflere esasen postindustrial cemiyyeti nezeriyyelerinde tarixi inkisafin uc merhelesi ferqlendirilir senayelesmeden evvelki ve ya enenevi aqrar senaye ve postsenaye Boll ve b texnotron Bjezinski ifrat senayelesmis merhele Tofler Bu merheleleri bir birinden ayiran hedler senaye inqilablari ve elmi texniki inqilablardir Bu nezeriyyelerde formasiya konsepsiyasindan istifade edilir Lakin bu halda ictimai formasiyalarin ferqlendirilme meyari marksizmde oldugundan ferqlenir texnikanin ve texnologiyanin genis menada inkisaf seviyyesinden meyar kimi istifade edilir Senayelesmeden evvelki dovrde iqtisadiyyatin esas sahesi kend teserrufati senayelesme dovrunde senaye postsenaye dovrunde ise xidmetler sahesi ustunluk teskil edir limitlesdirici amiller rolunda ise muvafiq suretde ardicil olaraq torpaq kapital ve informasiya hakim sosial qruplar torpaq sahibkarlari kapital sahibkarlari ve informasiya mulkiyyetcileri cixis edir Formasiya konsepsiyasindan istifade edilen butun nezeriyyelerin mueyyen umumi metodoloji xususiyyetleri var Evvelen bu nezeriyyelerin hamisi teleoloji nezeriyyelerdir yeni onlar sosiumlarin hereketinin hec kes terefinden evvelceden mueyyen edilmemis meqsedinin movcud olmasini ferz edirler Bele bir meqsed kimi ictimai tereqqinin yeni pillesine kecid meqsedi elan edilir Bu bir nov tarixi inkisafin meqsedeuygunluq doktrinasidir Ikincisi hemin nezeriyyelerde tarix hadiselerin qarsisialinmaz gedisi kimi teqdim edilir Onlar bele guman edirler ki tarixi quvveler axinina xas olan daxili bagliliq manevr etmek tarixi deyismek imkanini ehemiyyetli derecede azaldir Nehayet ucuncusu butun formasiya nezeriyyelerinde her hansi tarixi hadiseler askar ve ya qeyri askar sekilde qiymetlendirilir bu hadiseler ictimai formasiyalarin deyisilmesinde ifade olunan tarixi tereqqiye ya serait yaradir ya da ona mane olur Muasir dovrde formasiya nezeriyyelerinin hem tarixciler arasinda hem de iqtisadcilar arasinda populyarligi get gede azalir Hemcinin baxSosializmIstinadlarEdebiyyatKarl Marks Die deutsche Ideologie 1844 In Marx Engels Werke MEW 3 Berlin Dietz 1956 ff Karl Marks Manifest der kommunistischen Partel 1844 In MEW 4 Berlin Dietz 1956 ff Karl Marks Zur Kritik der politischen Okonomie 1859 In MEW 13 Berlin Dietz 1956 ff Konrad Lotter Reinhard Meiners Elmar Treptow Marx Engels Begriffslexikon Beck Munchen 1984 ISBN 3 406 09273 X S 135 ff Georg Lukacs Geschichte und Klassenbewusstsein 1923 Berlin Luchterhand 1973 Dieter Nohlen Rainer Olaf Schultze Hg Lexikon der Politikwissenschaft Theorien Methoden Begriffe Bd 1 2005 S 301Xarici kecidler