Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çeçenistan (çeç. Нохчийн Республика; rus. Чече́нская Респу́блика) — Rusiya Federasiyası sərhədləri içində Şimali Qafqazda yerləşən respublika. "İçkeriya" adı ilə də tanınır.
| Çeçenistan | |
|---|---|
| Нохчийчоь | |
 | |
| Çeçenistan himni | |
|
| |
| Ölkə | |
| İnzibati mərkəz | Qroznı |
| Ramzan Kadırov | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 9 yanvar 1993 |
| Sahəsi |
|
| Saat qurşağı |
|
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| Rəsmi dili | Çeçen və Rus dilləri |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | RU-CE |
| Telefon kodu | 871 |
| Avtomobil nömrəsi | 20, 95 |
| Rəsmi sayt | |
 | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Coğrafiya
Respublikanın ərazisi 15.3 min kvadrat kilometrdir . Çeçenistanın paytaxtı Qroznıdır, şimal-qərbində Stavropol, şərqdə və cənubda Dağıstan ilə Gürcüstan, qərbdə İnquşetiya yerləşir.
Tarix
Rusiya işğalı
1783-cü ildə imzalanan Georgiyevsk traktatı əsasında Gürcüstan könüllü şəkildə Rusiya imperiyasına daxil olmağa razılıq verir. Gürcüstanda və digər Qafqaz ölkələrində öz hökmranlğını təmin etmək istəyən ruslar bundan istifadə edərək Gürcüstan ətrafındakı digər əraziləri də işğal etməyə başlayırlar. Rusiyanın işğalçılıq müharibəsinə ilk müqavimət göstərən çeçen lideri Şeyx Mənsur olmuşdur. Onun başçılığı altında çeçenlər 6 il (1785–1791) işğala qarşı mübarizə aparsa da sayca çox olan Rusiya ordusu Çeçenistanı işğal edə bildi. Çeçenlər ikinci dəfə Rusiyaya qarşı milliyyətcə avar olan İmam Şamilin başçılığı altında qalxmışdır. Bu mübarizə daha uzunmüddətli olsa da (1834–1859) bu dəfə də uğursuzluğa düçar olmuşdur, lakin 20-ci əsrin əvvəlində Rusiya imperiyasının zəifləməsi və dağılması ilə bərabər çeçen xalqı yenidən müstəqillik uğrunda mübarizəyə qalxır.
Müstəqillik uğrunda mübarizə
1991-ci ildə SSRİ dağılandan sonra Çeçenistan öz müstəqilliyini elan etdi, amma bu müstəqillik heç bir ölkə tərəfındən tanınmadı. Bununla belə çeçenlər 1991-ci ildə keçirilən seçkilərdə general Cövhər Dudayevi özlərinə prezident seçdilər. Rusiya mərkəzi hakimiyyəti bu seçkiləri qeyri-qanuni elan edib onun nəticələrini tanımadı. O vaxtkı Rusiya prezidenti Boris Yeltsin hərbi müdaxilə yoluyla Çeçenistanı mərkəzi hakimiyyətə tabe etdirə bildi. 1992-ci ildə Çeçen-İnquş parlamenti latın əlifbasını rəsmi əlifba kimi qəbul etdi (burada 1927-ci ildə latın əlifbası ərəb əlifbasını əvəz etmiş, 1938-ci ildə isə kiril əlifbasına dəyişdirilmişdi). Bununla bərabər çeçenlər mərkəzi Rusiya hakimiyyətinin təkliflərini rədd etdilər.
1996-cı ildə müharibəyə son qoymaq məqsədiylə Zəlimxan Yandarbiyev ruslarla sülh müqaviləsi imzaladı. Həmin il Çeçenistanın müvəqqəti baş naziri oldu. A. Məshədov 1997-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində rəqibi Şamil Basayevi üstələyərək Çeçenistan Respublikasının II prezidenti seçildi. Sülhmeyilli bir siyasətçi olmasına baxmayaraq, o, 2005-ci ildə ruslar tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Bundan sonra Argunlu prezident seçilmiş, lakin onun da barışığa və sülhə olan meyillərinə Rusiya 17 iyun 2006-cı ildə Ə. Sədullayevi qətlə yetirməklə cavab vermişdir. Bu hadisədən sonra Avropa Putini çox sərt şəkildə qınamış, Çeçenistanı düzgün idarə etmədiyini bildirmişdir. Çeçenistanın indiki prezidenti .
İçkeriya Çeçen Respublikası (Chechen Republic of İchkeria) 1996-cı ildə yaradılmışdır. Öz hüquqlarını və müstəqilliyini tarix boyu bərpa etməyə çalışan çeçen xalqı bu arzusuna ancaq 1996-cı ildə çatmışdır. İçkeriyanın ilk prezidendi mərhum Cövhər Dudayev olmuşdur. O öz arzusuna çatmamış ruslar tərəfindən atılmış mərmi ilə öldürülmüşdür. İçkeriyanın 2-ci prezidenti olmuşdur. Onun hakimiyyəti illərində çeçen xalqı öz istəyi əsasında Şəriət qanunları ilə idarə olunmuşdur. Çeçen xalqının müstəqil dövləti olan İçkeriyanı tanıyan ölkə Gürcüstan, ŞKTR və Əfqanıstan olmuşdur. 1999-cu ildə rusların ölkəyə 2-ci dəfə yürüşü olmuşdur ki, bu dəfə də onlar ölkəni ələ keçirməyə cəhd etməyə çalışırdılar. Şamil Basayev 2006-cı ildə ruslar tərəfindən öldürülmüşdür. Bundan savayı Salman Raduyev həbs olunub ömürlük həbs cəzası alsa da 3 aydan sonra həbsdə öldürülmüş, Zəlimxan Yandarbiyev Qatar dövlətində olarkən rus casusunun maşına qoyduğu bombanın işə düşməsi nəticəsində öldürülmüşdür.
Əhali
Əhalinin siyahıya alınmaları üzrə Çeçenistan Respublikasının əhalisinin etnik dinamikası.
| Milliyyət | 1979 il | % | 1989 il | % | 2002 | % | 2010 il | % |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Çeçenlər | 602 223 | 60,1 | 715 306 | 66,0 | 1 031 647 | 93,47 % | 1 206 551 | 95,08 % |
| Ruslar | 309 079 | 30,8 | 269 130 | 24,8 | 40 664 | 3,68 % | 24 382 | 1,92 % |
| Qumuqlar | 7808 | 0,8 | 9591 | 0,9 | 8883 | 0,80 % | 12 221 | 0,96 % |
| Avarlar | 4793 | 0,5 | 6035 | 0,6 | 4133 | 0,37 % | 4864 | 0,38 % |
| Noqaylar | 6079 | 0,6 | 6885 | 0,6 | 3572 | 0,32 % | 3444 | 0,27 % |
| Tabasaranlar | … | … | … | … | 128 | 0,01 % | 1656 | 0,13 % |
| Türklər | … | … | … | … | 1662 | 0,15 % | 1484 | 0,12 % |
| Tatarlar | … | … | … | … | 2134 | 0,19 % | 1466 | 0,12 % |
| İnquşlar | 20 855 | 2,1 | 25 136 | 2,3 | 2914 | 0,26 % | 1296 | 0,10 % |
| Ləzgilər | … | … | … | … | 196 | 0,02 % | 1261 | 0,10 % |
| Qazaxlar | … | … | … | … | 470 | 0,04 % | 926 | 0,07 % |
| Darginlər | … | … | … | … | 696 | 0,06 % | 701 | 0,06 % |
| Azərbaycanlılar | … | … | … | … | 226 | 0,02 % | 696 | 0,05 % |
| Osetinlər | … | … | … | … | 230 | 0,02 % | 585 | 0,05 % |
| Kabardinlər | … | … | … | … | 133 | 0,01 % | 534 | 0,04 % |
| Ermənilər | 14 438 | 1,4 | 14 666 | 1,4 | 424 | 0,04 % | 514 | 0,04 % |
| Ukraynalılar | 11 334 | 1,1 | 11 884 | 1,1 | 829 | 0,1 % | 415 | 0,04 % |
| Kistinlər | … | … | … | 136 | 0,01 % | |||
| başqaları | 25 621 | 2,56 | 25 800 | 2,38 | 4795 | 0,43 % | 3757 | 0,30 % |
| milliyəti göstərmədi | … | … | … | … | 779 | 0,07 % | 2515 | 0,20 % |
| cəmi | 1 002 230 | 100 | 1 084 433 | 100 | 1 103 686 | 100,00 % | 1 268 989 | 100,00 % |
Şəhərlər
- Qroznı – 210.720 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)
Rayonlar
Xarici keçidlər
istinadlar
- Шахрай С. М., Алексеев С. С., Собчак А. А., Конституционное совещание Российской Федерации, phaile Конституция Российской Федерации (rus.). // Российская газета Россия: 1993. Т. 102. С. 102. ISSN 1606-5484; 1560-0823
- http://parlamentchr.ru/republic/o-respublike.
- https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2021.xls.
- [(1979-cu ilin) (Çeçenistan Respublikasının rayonları) http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html 2019-10-13 at the Wayback Machine ÇEÇEN-İNQUŞ ASSR-ı]
- [(1989-cu ilin) (Çeçenistan Respublikasının rayonları) http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnchechenia.html 2019-10-13 at the Wayback Machine ÇEÇEN-İNQUŞ ASSR-ı]
- . 2019-08-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-04-28. (#missing_pipe)
- Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması 2010-cu il. Əhalinin milli tərkibi üzrə (görə) və regionlar üzrə (görə) genişləndirilmiş siyahılarla rəsmi nəticələr. 2021-12-09 at the Wayback Machine: baxmaq 2012-10-18 at the Wayback Machine
- "RussiaOutdoors – Путешествия по России". 2022-01-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-06-13.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cecenistan Republikasi deqiqlesdirme Cecenistan cec Nohchijn Respublika rus Cheche nskaya Respu blika Rusiya Federasiyasi serhedleri icinde Simali Qafqazda yerlesen respublika Ickeriya adi ile de taninir CecenistanNohchijchoBayraq GerbCecenistan himni43 24 sm e 45 43 s u Olke RusiyaInzibati merkez QrozniRamzan KadirovTarixi ve cografiyasiYaradilib 9 yanvar 1993Sahesi 16 165 km Saat qursagi Moskva vaxti d EhalisiEhalisi 1 492 992 nef 2021 Resmi dili Cecen ve Rus dilleriReqemsal identifikatorlarISO kodu RU CETelefon kodu 871Avtomobil nomresi 20 95Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarCecenistanda Kazenoy goluCografiyaRespublikanin erazisi 15 3 min kvadrat kilometrdir Cecenistanin paytaxti Qroznidir simal qerbinde Stavropol serqde ve cenubda Dagistan ile Gurcustan qerbde Inqusetiya yerlesir TarixRusiya isgali 1783 cu ilde imzalanan Georgiyevsk traktati esasinda Gurcustan konullu sekilde Rusiya imperiyasina daxil olmaga raziliq verir Gurcustanda ve diger Qafqaz olkelerinde oz hokmranlgini temin etmek isteyen ruslar bundan istifade ederek Gurcustan etrafindaki diger erazileri de isgal etmeye baslayirlar Rusiyanin isgalciliq muharibesine ilk muqavimet gosteren cecen lideri Seyx Mensur olmusdur Onun basciligi altinda cecenler 6 il 1785 1791 isgala qarsi mubarize aparsa da sayca cox olan Rusiya ordusu Cecenistani isgal ede bildi Cecenler ikinci defe Rusiyaya qarsi milliyyetce avar olan Imam Samilin basciligi altinda qalxmisdir Bu mubarize daha uzunmuddetli olsa da 1834 1859 bu defe de ugursuzluga ducar olmusdur lakin 20 ci esrin evvelinde Rusiya imperiyasinin zeiflemesi ve dagilmasi ile beraber cecen xalqi yeniden musteqillik ugrunda mubarizeye qalxir Musteqillik ugrunda mubarize 1991 ci ilde SSRI dagilandan sonra Cecenistan oz musteqilliyini elan etdi amma bu musteqillik hec bir olke terefinden taninmadi Bununla bele cecenler 1991 ci ilde kecirilen seckilerde general Covher Dudayevi ozlerine prezident secdiler Rusiya merkezi hakimiyyeti bu seckileri qeyri qanuni elan edib onun neticelerini tanimadi O vaxtki Rusiya prezidenti Boris Yeltsin herbi mudaxile yoluyla Cecenistani merkezi hakimiyyete tabe etdire bildi 1992 ci ilde Cecen Inqus parlamenti latin elifbasini resmi elifba kimi qebul etdi burada 1927 ci ilde latin elifbasi ereb elifbasini evez etmis 1938 ci ilde ise kiril elifbasina deyisdirilmisdi Bununla beraber cecenler merkezi Rusiya hakimiyyetinin tekliflerini redd etdiler 1996 ci ilde muharibeye son qoymaq meqsediyle Zelimxan Yandarbiyev ruslarla sulh muqavilesi imzaladi Hemin il Cecenistanin muveqqeti bas naziri oldu A Meshedov 1997 ci ilde kecirilen prezident seckilerinde reqibi Samil Basayevi usteleyerek Cecenistan Respublikasinin II prezidenti secildi Sulhmeyilli bir siyasetci olmasina baxmayaraq o 2005 ci ilde ruslar terefinden qetle yetirilmisdir Bundan sonra Argunlu prezident secilmis lakin onun da barisiga ve sulhe olan meyillerine Rusiya 17 iyun 2006 ci ilde E Sedullayevi qetle yetirmekle cavab vermisdir Bu hadiseden sonra Avropa Putini cox sert sekilde qinamis Cecenistani duzgun idare etmediyini bildirmisdir Cecenistanin indiki prezidenti Ickeriya Cecen Respublikasi Chechen Republic of Ichkeria 1996 ci ilde yaradilmisdir Oz huquqlarini ve musteqilliyini tarix boyu berpa etmeye calisan cecen xalqi bu arzusuna ancaq 1996 ci ilde catmisdir Ickeriyanin ilk prezidendi merhum Covher Dudayev olmusdur O oz arzusuna catmamis ruslar terefinden atilmis mermi ile oldurulmusdur Ickeriyanin 2 ci prezidenti olmusdur Onun hakimiyyeti illerinde cecen xalqi oz isteyi esasinda Seriet qanunlari ile idare olunmusdur Cecen xalqinin musteqil dovleti olan Ickeriyani taniyan olke Gurcustan SKTR ve Efqanistan olmusdur 1999 cu ilde ruslarin olkeye 2 ci defe yurusu olmusdur ki bu defe de onlar olkeni ele kecirmeye cehd etmeye calisirdilar Samil Basayev 2006 ci ilde ruslar terefinden oldurulmusdur Bundan savayi Salman Raduyev hebs olunub omurluk hebs cezasi alsa da 3 aydan sonra hebsde oldurulmus Zelimxan Yandarbiyev Qatar dovletinde olarken rus casusunun masina qoydugu bombanin ise dusmesi neticesinde oldurulmusdur EhaliEhalinin siyahiya alinmalari uzre Cecenistan Respublikasinin ehalisinin etnik dinamikasi Milliyyet 1979 il 1989 il 2002 2010 il Cecenler 602 223 60 1 715 306 66 0 1 031 647 93 47 1 206 551 95 08 Ruslar 309 079 30 8 269 130 24 8 40 664 3 68 24 382 1 92 Qumuqlar 7808 0 8 9591 0 9 8883 0 80 12 221 0 96 Avarlar 4793 0 5 6035 0 6 4133 0 37 4864 0 38 Noqaylar 6079 0 6 6885 0 6 3572 0 32 3444 0 27 Tabasaranlar 128 0 01 1656 0 13 Turkler 1662 0 15 1484 0 12 Tatarlar 2134 0 19 1466 0 12 Inquslar 20 855 2 1 25 136 2 3 2914 0 26 1296 0 10 Lezgiler 196 0 02 1261 0 10 Qazaxlar 470 0 04 926 0 07 Darginler 696 0 06 701 0 06 Azerbaycanlilar 226 0 02 696 0 05 Osetinler 230 0 02 585 0 05 Kabardinler 133 0 01 534 0 04 Ermeniler 14 438 1 4 14 666 1 4 424 0 04 514 0 04 Ukraynalilar 11 334 1 1 11 884 1 1 829 0 1 415 0 04 Kistinler 136 0 01 basqalari 25 621 2 56 25 800 2 38 4795 0 43 3757 0 30 milliyeti gostermedi 779 0 07 2515 0 20 cemi 1 002 230 100 1 084 433 100 1 103 686 100 00 1 268 989 100 00 SeherlerQrozni 210 720 nefer 2002 ci il siyahiya almasina esasen RayonlarXarici kecidleristinadlarShahraj S M Alekseev S S Sobchak A A Konstitucionnoe soveshanie Rossijskoj Federacii phaile Konstituciya Rossijskoj Federacii rus Rossijskaya gazetaRossiya 1993 T 102 S 102 ISSN 1606 5484 1560 0823 http parlamentchr ru republic o respublike https www gks ru storage mediabank PrPopul2021 xls 1979 cu ilin Cecenistan Respublikasinin rayonlari http www ethno kavkaz narod ru rnchechenia html 2019 10 13 at the Wayback Machine CECEN INQUS ASSR i 1989 cu ilin Cecenistan Respublikasinin rayonlari http www ethno kavkaz narod ru rnchechenia html 2019 10 13 at the Wayback Machine CECEN INQUS ASSR i 2019 08 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 04 28 missing pipe Umumrusiya ehalinin siyahiya alinmasi 2010 cu il Ehalinin milli terkibi uzre gore ve regionlar uzre gore genislendirilmis siyahilarla resmi neticeler 2021 12 09 at the Wayback Machine baxmaq 2012 10 18 at the Wayback Machine RussiaOutdoors Puteshestviya po Rossii 2022 01 18 tarixinde Istifade tarixi 2009 06 13 Vikianbarda Cecenistan ile elaqeli mediafayllar var