Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əmir Çoban noyon Məlik noyon oğlu Sulduz və ya Əmir Çuban ( – noyabr 1327, Herat) — Elxanilər dövlətində fəaliyyət göstərmiş Çobanilər ailəsinə məxsus şəxs və nominal olaraq Böyük Monqol imperiyasının generalı. O, Çin monqolları olan Yuan sülaləsindən hökmdar tərəfindən titulla mükafatlandırılmışdı.
| Əmir Çoban | |
|---|---|
 | |
| 1301 – 1327 | |
| Əvvəlki | Qutluqşah |
| Sonrakı | Kəlbəli xan Kəngərli |
Elxani ordusunun generalı | |
| 1289 – 1327 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Vəfat tarixi | noyabr 1327 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
| Atası | Tudaun oğlu Məlik |
| Həyat yoldaşları |
|
| Uşaqları | |
| Dini | İslam |
Ailəsi
Əmir Çobanın atası olan Məlik Bağdadın mühasirəsində iştirak etmişdi. Bundan başqa, onun əmisi Akrunçi 1818-ci ildə Gürcüstana edilən yürüşə qatılmışdı. Əmir Çobanın babası olan Tudaun Sulduz tayfasından idi. Tudaun Çingiz xanın əsas dörd yoldaşından biri olan Çilaunun soyundan gəlməkdə idi. Tudaun Hülakü xanın 1262-ci ildə olan Qızıl Ordaya qarşı yürüşündə iştirak etmiş, bundan sonra onun tərəfindən Diyarbəkir hakimi təyin edilmişdi. Abaqa xanın hakimiyyəti dövründə Xorasana, oradan isə Anadoluya hakimlik etməyə göndərilmişdir. O, Anadoludakı monqol hakimlərindən biri ikən 1277-ci ildə Əlbistan döyüşündə öldürüldü. Çobanın atası barədə qaynaqlarda çox az məlumt var. Güman edilir ki, atasının hakimliklərə təyin edildiyi zaman Məlik də onu izləmişdir.
Siyasi fəaliyyəti
İlkin illər
Əmir Çoban daha 20 yaşlarında ikən Qızıl Orda Noqaylarına qarşı təşkil edilən 1289-cu il yürüşünə qatılmışdı. Əmir Çobanın adı Keyxatu xanın Elxani taxtı uğrunda mübarizə apardığı zaman onu dəstəkləyən sərkərdələr içində çəkilir. 1295-ci ildə Qazan xanın Baydu ilə taxt uğrunda apardığı mübarizə zamanı Ustanavand yaxınlığında onunla görüşərək öz tərəfini dəyişdi və Qazanı dəstəkləməyə başladı. O, 1299-cu ildə Anadoluda üsyan qaldırmış Oyratlardan Sulamışın üzərinə təşkil edilən yürüşə qatıldı. O, Qazan xanın Məmlüklər üzərinə Suriyaya təşkil etdiyi yürüşlərin hər üçündə əsas komandanlardan biri olaraq qatıldı. Lakin Əmir Çobanın komandanlığı altındakı dəstəsi Qazan xanın əsas sərkərdəsi Qutluqşahın rəhbərliyindəki əsas ordu ilə birlikdə 1303-cü ildə Marc əl-Saffar döyüşündə məmlüklər tərəfindən məğlub edildi. Qutluqşah məğlubiyyətdən sonra qaçarkən Əmir Çoban ordu ilə birlikdə qaldı və iyun ayında Qazan xana qatıldı. Məğlubiyyətə görə qəzəblənən Qazan xan onların hər ikisini cəzalandırdı. Qutluqşah fiziki cəza və Gilana sürgün edilməklə ağır cəzalandırılsa da, Əmir Çoban daha yüngül cəza aldı. Çoban Qazan xanın hakimiyyəti zamanı ilə də görüşmüşdür.
Olcaytunun hakimiyyəti illərində
19 mart 1305-ci ildə Çoban Qazan xanın varisi Məhəmməd Olcaytunun qızı Dovlandı Xatun ilə nişanlanmışdı. Gürcüstana yürüşlərini tamamladıqdan sonra vaxtının çox hissəsini qışlağının yerləşdiyi Muğan və Aranda keçirir, yaylarda isə Olcaytunun ordasına qatılmaq üçün Sultaniyyəyə gedirdi. Tədricən onun nüfuzu güclənir və bu da başda Tacəddin Əlişah olmaqla yerli vəzirlərlə münasibətlərinin kəskinləşməsinə yol açırdı. Gümanki onun nüfuzuna ən böyük təhlükə məmlük əmiri Qarasunqun tərəfindən idi. Olcaytu bir neçə dəfə bütün imperiyadakı hər şeyi yalnız Qarasunqura etibar etdiyini bildirmişdi. Bu da onu Çobanın rəqibinə çevirmişdi.
1307-ci ildə o, Gilanda başlanan üsyanı yatırmaq üçün vəzifləndirilən dörd ordudan birinin komandanı təyin edildi. Ərdəbildən yürüşə başlayan Çoban Astara və Qaskar hakimlərini sülh yolu ilə təslim olmağa razı sala bildi və bundan sonra Olcaytu ilə görüşdü. Eyni zamanda üsyanın rəhbəri Qutluqşahın ordusunun vəziyyəti yaxşı deyildi. Qutluqşahın özü isə giləklər tərəfindən öldürüldü. Qutluqşahın ölümündən sonra Olcaytu Çobanı ulusun (millətin) əmiri titulu aldı və ordunun əsas komandanına çevrildi. Bundan bir qədər sonra isə 30 sentyabr 1307-ci ildə Çoban nişanlısı Dovlandı Xatun ilə evləndi. Beləliklə də, tədricən o, taxtın arxasındakı əsas qüvvəyə çevrilərək saray vəzirləri ilə güc mübarizəsinə daxil oldu. Dovlandının 1314-cü ildə ölümündən sonra 1316-cı ildə Olcaytu da vəfat etdi. Olcaytunun yerinə hakimiyyətə gəlmiş Əbu Səid Əmir Çobanın titullarını və vəzifəsini güc qazanmağa çalışan n cəhdlərinə baxmayaraq olduğu kimi saxladığını bildirdi. Bundan başqa, Çoban 1317-ci ildə Olcaytunun bir başqa qızı olan Satı Bəy Xatun ilə nişanlandı.
Yüksəlişi
Sevincin ölümündən,yəni 1318-ci ildən sonra Çoban Elxani sarayında ən güclü adama çevrildi. Xüsusən onun Tamğanı, yəni hökmdar möhürünü daşımağa başlaması ümumiyyətlə mövqelərini gücləndirdi. Eyni zamanda Çoban vəzirlərin nüfuzlarını zəiflətməyə çalışırdı. 1318-ci ildə Çoban artıq saraydan uzaqlaşdırılmış məşhur vəzir olan Fəzlullah Rəşidəddini Elxani sarayına geri dönməyə razı salır. Lakin geri qayıdan Rəşidəddin bir müddət keçdikdən sonra Olcaytunu zəhərləməkdə ittiham edilir. Çoban da ona hücum edənlər sırasına qatılır. Elə həmin ilin iyulunda Rəşidəddin edam etdirilir.
1319-cu ildə Göy Ordanın hökmdarı Özbək Elxani dövləti ərazisimi işğal etməyə başlayır. Elxani hökmdarı Əbu Səid bu işğalı dayandırmaq üçün yürüşə çıxır. Çobanda gələcəkdə Cəlairilər sülaləsinin əsasını qoyacaq Böyük Həsənin atası Əmir Hüseynə yardım etmək üçün yola düşür. Bu ikilinin ordu yeritdikləri şəxs isə Çağatay şahzadəsi Yasaur idi. Yasaur Xorasanı yağmalamaqda idi. Çoban yolda ikən Əbu Səidin Kür çayı sahilində vəziyyətinin pis olmasını eşitdikdən sonra ona yardım etmək üçün geri dönmək qərarına gəlir. Bu zaman Əbu Səidin ordusundakı bir çox zabit onu buraxıb qaçmışdı. Lakin Əbu Səidin səyləri nəticəsində Göy Ordanın döyüşçülərinə ağır zərbə vurmağı bacarmışdı. Lakin Çoban geri çəkilən düşmən ordusuna zərbələr endirməyi bacardı.
Əbu Səidin zabitlərinin qaçma məsələsi sonradan çox müzakirə edildi. Çoban özünün bir başqa rəqibi olan Qurumuşini və digər bir çox zabitləri qaçmasına və hərbi səhlənkarlığa görə cəzalandırmaq istəyərkən məsələ onun əleyhinə çevrildi. Çobana qarşı çıxanlar arasında Əbu Səidin əmisi olan İrincin də var idi. O, Diyarbəkir hakimi olsa da, Çoban tərəfindən vəzifəsindən azad edilmişdi. İrincin 1319-cu ildə Miyanə yaxınlığında məğlub edildi. Bu hadisələrdən sonra Çoban Elxan üzərində bütün nüfuzu tamamilə əlinə keçirməyi bacardı. Onun Timurtaş, Şeyx Mahmud, Həsən və Dəməşq Xacə kimi oğlanlarına Gürcüstanın, Anadolunun, Xorasanın və Azərbaycanın hakimliyi verildi. O, eyni zamanda 1316-cı ildən nişanlı olduğu Əbu Səidin bacısı Satıbey Xatun ilə də evləndi.
Çobanın Misir ilə ilkin təmasları düşmənçilik zəminində olsa da, daha sonra o, Olcaytuya təsir edərək 1312-ci ildə Rahbanın mühasirəsindən geri çəkilməyə onu razı sala bilmişdi. Onun məmlüklərlə əlaqələr elə bir dərəcəyə gəlmişdi ki, Qarasunqur onu Məmlük sultanı əl-Malek əl-Naserə yazdığı məktubları üzə çıxarmaqla hədələyirdi. Çobanın diplomatik fəaliyyəti Əbu Səidin naibi təyin edildikdən sonra daha da gücləndi. O, xarici dövlətlərlə aparılan danışıqlara, diplomatik heyətlərin göndərilməsinə nəzarət etməyə başladı.
Çöküşü
Çobanın adəti vaxtının çoxunu sərhəd boyunca, xüsusən ordu ilə birlikdə Dərbənddə keçirmək, saraya ildə 2-3 dəfə gəlməkdən ibarət idi. Lakin oğlu Timurtaş 1322-ci ildə Mehdi olduğunu elan edərək üsyana başladıqdan sonra Anadoluya getməyə məcbur oldu. Çoban şəxsən gedərək onun təslim olmasını, bağışlanmasını və hətta Əbu Səidin onu yenidən vəzifəsinə təyin etməsinə nail oldu. Bu əsnada Əbu Səid Çobanın qızı olan, amma o dövrün ən güclü sərkərdələrindən biri olan Böyük Həsən ilə evli olan Bağdad Xatunu sevməyə başladı. Bağdad Xatun 1323-cü ildə Böyük Həsən ilə evlənmişdi. 1325-ci ildə 20 yaşlı Əbu Səid ona aşıq oldu və onunla evlənmək istədiyini bildirdi. Bağdad Xatunun evli olmasına baxmayaraq, Əbu Səid qızı ilə evlənmək istədiyini vasitəçilərlə ona çatdırdı. Bu dövrdə mövud olan Çingizi qaydalara görə xaqan tərəfində bəyənilən hər bir qadın evli olsa belə ərindən boşadılır və xaqana göndərilirdi. Çoban qızı ilə bağlı xaqanın əmrini yerinə yetirməsə də, onu açıq şəkildə rədd də etmədi. O, qızını və yeznəsini qışlamaq üçün Qarabağa göndərdi. Əbu Səidi isə Bağdada göndərdi. Həmin qışdan sonra da Çoban Əbu Səidə bu baədə heç bir qərar vermədi. Çoban düşünürdü ki, hadisələri yatışdırmağın və unudulmasının təminatı üçün müəyyən müddət saraydan uzaqda qalmalıdır. O, saraydan getdiyi zaman Qiyasülmülk və xanı ona qarşı qaldıran digər vəzirləri də özü ilə birlikdə apardı. Çoban Xorasana yollandıqdan sonra onun rəqibi olan əmirlər Əbu Səidi onun oğlu Dəməşq Xacəyə qarşı qaldırmağa başladılar.
Bu əsnada Çoban öz qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı. Əbu Səidin xəzinəsinin boş olmasına baxmayaraq, onun oğlu ən var-dövlətli şəxslərdən birinə çevrilmişdi. Dəməşq Xacə Çobanın oğlu olmaqla birlikdə, inzibati məsələlər üzrə nümayəndəsi idi və vaxtının çoxunu bolluq içində keçirirdi. Bundan istifadə edən saray əyanları Əbu Səidi ona qarşı qaldırmağa başladılar. Bu sıraya Çobanın himayəsində olan Rükn əl-Din Sain də daxil idi. Çobanın artıq evli olan qızı Bağdad Xatunla Əbu Səidin evlənməməsi və vəziyyətin sakitləşməsi üçün etdiyi şeylər də bir nəticə gətirmədi.
1326-cı ildə Çoban Xorasanın işğalına əngəl olmaq üçün yürüşə başladı. Əbu Səidin müraciətindən onra ali monqol xaqanı Yesün Teymur Çobanı nominal olaraq bütün monqol ordusunun baş sərkərdəsi titulu ilə mükafatlandırdı. Həmin ilin payızında Çağatay xanı Tamaşirin Amudərya çayını keçdi və Qəznə yaxınlığında Çobanın oğlu Həsən tərəfindən məğlub edildi. Çoban ilə birlikdə syahət edən Rükn əl-Din Sain Dəməşq Xacəni effektiv hakimiyyətlə Elxani sarayında buraxmışdı. Elə bu zaman Əbu Səid hərəkətə keçmək qərarına gəldi. Yaranmış fürsətdən istifadə edən Əbu Səid 1327-ci ilin avqustunda Çobanın oğlanlarından biri olan Dəməşq Xacənı gümanki Olcaytunun keçmiş cariyələrindən biri ilə yol verdiklərinə görə edam etdirdi.
Oğlunun öldürüldüyü xəbərini eşidən Çoban Əbu Səidin üstünə yürüşə başladı. Onun məqsədi qısas almaq idi. O, yol üstündə yerli dini rəhbər olan Şeyx Əla əl-Dövləni sülh üçün danışıqlar aparmaq üçün razı sala bildikdən sonra özü Qəzvin yaxınlığında düşərgə saldı. Şeyxin danışıqlar cəhdi uğursuz olduqdan sonra o, ordusu ilə birlikdə qərbə doğru talan edə-edə irəliləməyə başladı. Quhaya çatdığı zaman o, Əbu Səidin düşərgəsindən cəmi bir gün uzaqlıqda idi. Lakin gecə düşdüyü üçün Çoban ordusu ilə düşərgə salıb gecələmə qərarı verməyə məcbur oldu. Lakin gecə zamanı onun ordusunun çoxu, buraya Əbu Səidin qohumu Məhəmməd bəy də daxil olmaqla, onun düşərgəsini tərk etdilər. Məhəmməd bəy gedərkən 30 min döyüşçünü də özü ilə apardı. Bununla da Çobanın Herata çəkilməkdən başqa yolu qalmadı. Savəyə çatdıqdan sonra o, arvadı Satıbəy Xatunu Əbu Səidin yanına göndərdi və özü Tabas istiqamətində hərəkət etməyə başladı. Bu istiqmaətlə irəliləməklə onun məqsədi Məvarəünnəhrdə sığınacaq tapmaq idi. Lakin Murğab çayına çatdığı zaman fikrini dəyişdirdi və Xorasana doğru irəliləməyə başladı. Herat şəhərində o, Kart sülaləsindən olan yerli hökmdar Qiyasəddin tərəfindən xoş qarşılandı. Lakin o, 1327-ci ildə Əbu Səidin əmri ilə tezliklə boğularaq öldürüldü. Çoban ilə birlikdə oğlu Çilaun da öldürüldü. Çobanın dostu olan Qiyasəddin daha şərəfli ölüm yolu hesab edilən boğulma ilə onun öldürülməsini əmr etmişdi. Tacik olan Qiyasəddinə Çobanı öldürəcəyi halda onun arvadı Kordoçin söz verilmişdi. Çoban öldürüldükdən sonra onun həyatını itirməsinin sübutu kimi barmaqlarından biri Əbu Səidə göndərildi. Çobanın oğlanlarının çoxu da irəlidəki bir neçə ildə öldürüldü. Qızı Bağdad Xatun Böyük Həsən ilə boşanmağa və Əbu Səid ilə evlənməyə məcbur edildi. Böyük Həsənə kompensasiya kimi Çobanın əvvəlki vəzifəsi - Elxani ordusunun baş komandanlığı verildi.
Qızın təşkilatçılığı ilə Çoban Mədinə şəhərində Bəqi qəbiristanlığında dəfn etdirildi.1992
Hərbi yürüşləri
İDarəçilik bacarıqları ilə yanaşı Çoban özünün cəsirluğu ilə tanınmaqda idi. O dövrün qaynaqları ondan bəhs edərkən bu xüsusiyyətini tez-tez qabartmaqdadırlar. Çobanın cəsurluğu ilə ilk dəfə 20 yaşlarında ikən 1289-cu ildə Əmir Noqayın Qızıl Orda döyüşçülərindən ibarət ordusuna qarşı döyüşən məşhurlaşdı.Browne, p. 588 O, bundan sonra 1308, 1319 və 1325-c iillərdə də Elxani ulusunun ənənəvi düşməni Qızıl Ordaya qarşı yürüşlər həyata keçirdi. O dövrün tarixçilərindən olan İbn əl-Davadari onun 1313-cü ildə Toxta xana qarşı da hücuma keçdiyini bildirsə də, bu hadisə barədə digər qaynaqlarda məlumat yoxdur. Çobanın yaylaq əraziləri bilərəkdən həssas bölgələr olan Qəsr-e Tağ və Göyçə Dəniz (bəlkə də Göyçə gölü nəzərdə tutulur) məntəqələrində yerləşirdi.
1299-cu ildə o, Qutluqşahın əmri altında Sulamışın üsyanını yatırmaq üçün göndərilmişdi. Bu yürüş zamanı Çoban əsas Elxani ordusunun gəlişini gözləmədən gecə hücumu etmiş və üsyançıları məğlub etmişdi. O, 1314-1515 və 1322-1323-cü illərdə də Anadoluya yürüşlər həyata keçirmişdir. 1922
Çoban Qazan xanın 3 dəfə Suriya yürüşlərinə də qatılmışdır. 1299-cu ildə o, Vadi Qazendar döyüşündə Qazan xanın da olduğu mərkəz cinahında döyüşürdü və döyüşün gedişatında önəmli rol oynamışdı. Qazan xan Suriyadan geri gəldiyi zaman Qutluqşah ilə onu yerdə qalan bölgələri də ələ keçirmək üçün geridə buraxdı. O, 1300-cü ilin nəticəsiz Suriya kampaniyasında avanqarda rəhbərlik etdi və 1303-cü ilin fəlakətlə nətiicələnən üçüncü yürüşdə xüsusilə diqqətəlayiq rol oynadı. Qaynaqlardan bəlli olur ki, baş sərkərdə Çobanın tövsiyyəsinin ziddinə olaraq Dəməşqin təhlükəsizliyini təmin etmədən məmlüklərlə döyüşə girmişdir. Döyüşün gedişatında da bilindi ki, bu ağır nəticəsi olacaq bir səhv imiş. Həmçinin belə səbəblərə görə iki generalın arasında anlaşmazlıqlar var idi. Ordu məğlub olduqdan sonra məlubiyyətə görə Qutluqşaha 87 zərbə ilə cəzalandırıldı. Çoban isə ordu ilə qaldığı və ordusunun döyüşçülərinin əhval-ruhiyyəsinin düşməsinə, ordunun dağılmasına icazə vermədiyi üçün şərəflə qarşılandı. Lakin yenə də məğlubiy olduqları üçün ona simvolik olaraq 3 zərbə cəza verildi.
Şəxsiyyəti
Qaynaqlarda Əmir Çoban inanclı müsəlman kimi təsvir edilir. Həmçinin onun Olcaytunun şiəliyə keçməsinə qarşı çıxan sərkərdələrin də qarşısında durmuşdu. Mənbələrdə ədalətli və cəsur biri kimi adı çəkilən Çoban 1325-ci ildə Məkkəyə su kanalı çəkilməsinə də sponsorluq etmişdir. Dindar şəxs olan Çoban Təbriz şəhərində məscidlər tikdirməklə yanaşı, eyni zamanda da kilsələri dağıtdırmışdır. Lakin buna baxmayaraq, o, III Yabalaxanı da himayə etmişdir.
Ailəsi
Əmir Çoban Sulduz Sultan Satıbəy xatunla ailə qurmuşdu. Oğlanları
Qızları
Qeydlər
- Bu barədə dəqiq fikir yoxdur. Bəzisi cariyəsi fikrini müdafiə edib, onun Sultaniyyədə Misir Xacə tərəfində tələyə salınıb tutulduğunu desə də, bəziləri onun Tağacarın qardaşının oğlu, Kitbuğanın isə nəvəsi Narin Tağayın təhrikləri nəticəsində öldürüldüyünü bildirirlər. Beləliklə, Dəməşq Çobanilərdən öldürülən ilk şəxs oldu, onun ardınca isə ailənin xeyli hissəsi də öldürüldü. Təbrizdəki Dəməşqiyyə məhəlləsi onun adını daşıyır, eyni zamanda bacısı Bağdad Xatun da onun adını yaşatmaq üçün bu məhəllədə məscid tikdirmişdir.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Sulduz eli. Baku: "Soy" dərgisi. 2010.
- Melville, Charles. DEMAŠQ ḴᵛĀJA. Encyclopaedia Iranica Online, Brill. 1994.
- Blair, Sheila S. Calligraphy in Iran and its Environs under the Mongols and Turkomans. Islamic Calligraphy. Edinburgh University Press. 2008. ISBN .
- Melville, Charles. The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate, 1327-37: A Decade of Discord in Mongol Iran. Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. 1999.
- Dalkesen, Nilgün. Gender Roles and Women's Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries (Thesis) (PDF). ODTÜ PhD Thesis. 2007.
- Charles P Melville. "Wolf or Shepherd? Amir Chupan's attitude to government". Oxford Studies in Islamic Art. The Court of the Il khans, 1290 1340, ed. J. Raby and T. Fitzherbert. 1996.
- Charles Melville. ČOBĀN. Encyclopaedia Iranica Online, Brill. 1992.
- Thomas T. Allsen. Culture and Conquest in Mongol Eurasia. Cambridge University Press. 2001.
- Fisher, W. B. (William Bayne). The Cambridge history of Iran. Cambridge: University Press. 1991. ISBN .
- Yokkaichi, Yasuhiro (2015). "". Orient. 50: 25–33. doi:10.5356/orient.50.25. ISSN 0473-3851. Four Seals in 'Phags-pa and Arabic Scripts on Amīr Čoban's Decree of 726 AH/1326 CE. Orient. 50. 2015.
- Chabot, J.-B. (Jean-Baptiste). Histoire de Mar Jabalaha III, patriarche des Nestoriens (1281-1317), et du moine Rabban Çauma, Ambassadeur du roi Argoun en Occident (1287). Paris, Leroux: PIMS - University of Toronto. 1895.
- M. F. Brosset. Histoire de la Géorgie depuis l’antiquité jusqu’au XIXe siècle I, pt. 2. St. Petersburg. 1848.
- * D. P. Little. An Introduction to Mamluk Historiography. Wiesbaden. 1970.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Yokkaichi, 2015. səh. 25–33
- Melville, 1992
- Melville, 1996
- Little, 1970. səh. 118-23
- Brosset, 1848. səh. 604
- Dalkesen, 2007. səh. 183
- Lane, George. Daily life in the Mongol Empire. Greenwood Publishing Group. 2006. 251. ISBN .
- Dalkesen, 2007. səh. 183-4
- Akbar Shāh K̲h̲ān Najībābādī. History of Islam (Vol 3). Darussalam. 2001. 319. ISBN .
- Dalkesen, 2007. səh. 192
- Allsen, 2001. səh. 192
- Dalkesen, 2007. səh. 192-3
- Fisher, 1991. səh. 407–413
- "İran azərbaycanlıları: "Türkcə olan qədim adlar farslaşdırılır"" [Iranian Azerbaijanis: "Old Turkish names are Persianized"]. BBC News Azərbaycanca (az.). 2024-01-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-19.
- Melville, 1999
- Blair, 2008. səh. 13
- Brosset, 1848. səh. 631
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Emir Coban noyon Melik noyon oglu Sulduz ve ya Emir Cuban noyabr 1327 Herat Elxaniler dovletinde fealiyyet gostermis Cobaniler ailesine mexsus sexs ve nominal olaraq Boyuk Monqol imperiyasinin generali O Cin monqollari olan Yuan sulalesinden hokmdar terefinden titulla mukafatlandirilmisdi Emir CobanElxanli ordusunun komandani1301 1327EvvelkiQutluqsahSonrakiKelbeli xan KengerliElxani ordusunun generali1289 1327Sexsi melumatlarDogum tarixiVefat tarixi noyabr 1327Vefat yeri HeratFealiyyeti herbi lider d Atasi Tudaun oglu MelikHeyat yoldaslari Sultan Satibey xatun 1319 1328 Usaqlari Emir Demirdas Sulduz Emir Hesen Sulduz Emir Surgan Sulduz Emir Yagibasdi SulduzDini IslamAilesiEmir Cobanin atasi olan Melik Bagdadin muhasiresinde istirak etmisdi Bundan basqa onun emisi Akrunci 1818 ci ilde Gurcustana edilen yuruse qatilmisdi Emir Cobanin babasi olan Tudaun Sulduz tayfasindan idi Tudaun Cingiz xanin esas dord yoldasindan biri olan Cilaunun soyundan gelmekde idi Tudaun Hulaku xanin 1262 ci ilde olan Qizil Ordaya qarsi yurusunde istirak etmis bundan sonra onun terefinden Diyarbekir hakimi teyin edilmisdi Abaqa xanin hakimiyyeti dovrunde Xorasana oradan ise Anadoluya hakimlik etmeye gonderilmisdir O Anadoludaki monqol hakimlerinden biri iken 1277 ci ilde Elbistan doyusunde olduruldu Cobanin atasi barede qaynaqlarda cox az melumt var Guman edilir ki atasinin hakimliklere teyin edildiyi zaman Melik de onu izlemisdir Siyasi fealiyyetiIlkin iller Emir Coban daha 20 yaslarinda iken Qizil Orda Noqaylarina qarsi teskil edilen 1289 cu il yurusune qatilmisdi Emir Cobanin adi Keyxatu xanin Elxani taxti ugrunda mubarize apardigi zaman onu destekleyen serkerdeler icinde cekilir 1295 ci ilde Qazan xanin Baydu ile taxt ugrunda apardigi mubarize zamani Ustanavand yaxinliginda onunla goruserek oz terefini deyisdi ve Qazani desteklemeye basladi O 1299 cu ilde Anadoluda usyan qaldirmis Oyratlardan Sulamisin uzerine teskil edilen yuruse qatildi O Qazan xanin Memlukler uzerine Suriyaya teskil etdiyi yuruslerin her ucunde esas komandanlardan biri olaraq qatildi Lakin Emir Cobanin komandanligi altindaki destesi Qazan xanin esas serkerdesi Qutluqsahin rehberliyindeki esas ordu ile birlikde 1303 cu ilde Marc el Saffar doyusunde memlukler terefinden meglub edildi Qutluqsah meglubiyyetden sonra qacarken Emir Coban ordu ile birlikde qaldi ve iyun ayinda Qazan xana qatildi Meglubiyyete gore qezeblenen Qazan xan onlarin her ikisini cezalandirdi Qutluqsah fiziki ceza ve Gilana surgun edilmekle agir cezalandirilsa da Emir Coban daha yungul ceza aldi Coban Qazan xanin hakimiyyeti zamani ile de gorusmusdur Olcaytunun hakimiyyeti illerinde 19 mart 1305 ci ilde Coban Qazan xanin varisi Mehemmed Olcaytunun qizi Dovlandi Xatun ile nisanlanmisdi Gurcustana yuruslerini tamamladiqdan sonra vaxtinin cox hissesini qislaginin yerlesdiyi Mugan ve Aranda kecirir yaylarda ise Olcaytunun ordasina qatilmaq ucun Sultaniyyeye gedirdi Tedricen onun nufuzu guclenir ve bu da basda Taceddin Elisah olmaqla yerli vezirlerle munasibetlerinin keskinlesmesine yol acirdi Gumanki onun nufuzuna en boyuk tehluke memluk emiri Qarasunqun terefinden idi Olcaytu bir nece defe butun imperiyadaki her seyi yalniz Qarasunqura etibar etdiyini bildirmisdi Bu da onu Cobanin reqibine cevirmisdi 1307 ci ilde o Gilanda baslanan usyani yatirmaq ucun veziflendirilen dord ordudan birinin komandani teyin edildi Erdebilden yuruse baslayan Coban Astara ve Qaskar hakimlerini sulh yolu ile teslim olmaga razi sala bildi ve bundan sonra Olcaytu ile gorusdu Eyni zamanda usyanin rehberi Qutluqsahin ordusunun veziyyeti yaxsi deyildi Qutluqsahin ozu ise gilekler terefinden olduruldu Qutluqsahin olumunden sonra Olcaytu Cobani ulusun milletin emiri titulu aldi ve ordunun esas komandanina cevrildi Bundan bir qeder sonra ise 30 sentyabr 1307 ci ilde Coban nisanlisi Dovlandi Xatun ile evlendi Belelikle de tedricen o taxtin arxasindaki esas quvveye cevrilerek saray vezirleri ile guc mubarizesine daxil oldu Dovlandinin 1314 cu ilde olumunden sonra 1316 ci ilde Olcaytu da vefat etdi Olcaytunun yerine hakimiyyete gelmis Ebu Seid Emir Cobanin titullarini ve vezifesini guc qazanmaga calisan n cehdlerine baxmayaraq oldugu kimi saxladigini bildirdi Bundan basqa Coban 1317 ci ilde Olcaytunun bir basqa qizi olan Sati Bey Xatun ile nisanlandi Yukselisi Sevincin olumunden yeni 1318 ci ilden sonra Coban Elxani sarayinda en guclu adama cevrildi Xususen onun Tamgani yeni hokmdar mohurunu dasimaga baslamasi umumiyyetle movqelerini guclendirdi Eyni zamanda Coban vezirlerin nufuzlarini zeifletmeye calisirdi 1318 ci ilde Coban artiq saraydan uzaqlasdirilmis meshur vezir olan Fezlullah Resideddini Elxani sarayina geri donmeye razi salir Lakin geri qayidan Resideddin bir muddet kecdikden sonra Olcaytunu zeherlemekde ittiham edilir Coban da ona hucum edenler sirasina qatilir Ele hemin ilin iyulunda Resideddin edam etdirilir 1319 cu ilde Goy Ordanin hokmdari Ozbek Elxani dovleti erazisimi isgal etmeye baslayir Elxani hokmdari Ebu Seid bu isgali dayandirmaq ucun yuruse cixir Cobanda gelecekde Celairiler sulalesinin esasini qoyacaq Boyuk Hesenin atasi Emir Huseyne yardim etmek ucun yola dusur Bu ikilinin ordu yeritdikleri sexs ise Cagatay sahzadesi Yasaur idi Yasaur Xorasani yagmalamaqda idi Coban yolda iken Ebu Seidin Kur cayi sahilinde veziyyetinin pis olmasini esitdikden sonra ona yardim etmek ucun geri donmek qerarina gelir Bu zaman Ebu Seidin ordusundaki bir cox zabit onu buraxib qacmisdi Lakin Ebu Seidin seyleri neticesinde Goy Ordanin doyusculerine agir zerbe vurmagi bacarmisdi Lakin Coban geri cekilen dusmen ordusuna zerbeler endirmeyi bacardi Ebu Seidin zabitlerinin qacma meselesi sonradan cox muzakire edildi Coban ozunun bir basqa reqibi olan Qurumusini ve diger bir cox zabitleri qacmasina ve herbi sehlenkarliga gore cezalandirmaq isteyerken mesele onun eleyhine cevrildi Cobana qarsi cixanlar arasinda Ebu Seidin emisi olan Irincin de var idi O Diyarbekir hakimi olsa da Coban terefinden vezifesinden azad edilmisdi Irincin 1319 cu ilde Miyane yaxinliginda meglub edildi Bu hadiselerden sonra Coban Elxan uzerinde butun nufuzu tamamile eline kecirmeyi bacardi Onun Timurtas Seyx Mahmud Hesen ve Demesq Xace kimi oglanlarina Gurcustanin Anadolunun Xorasanin ve Azerbaycanin hakimliyi verildi O eyni zamanda 1316 ci ilden nisanli oldugu Ebu Seidin bacisi Satibey Xatun ile de evlendi Cobanin Misir ile ilkin temaslari dusmencilik zemininde olsa da daha sonra o Olcaytuya tesir ederek 1312 ci ilde Rahbanin muhasiresinden geri cekilmeye onu razi sala bilmisdi Onun memluklerle elaqeler ele bir dereceye gelmisdi ki Qarasunqur onu Memluk sultani el Malek el Nasere yazdigi mektublari uze cixarmaqla hedeleyirdi Cobanin diplomatik fealiyyeti Ebu Seidin naibi teyin edildikden sonra daha da guclendi O xarici dovletlerle aparilan danisiqlara diplomatik heyetlerin gonderilmesine nezaret etmeye basladi Cokusu Cobanin adeti vaxtinin coxunu serhed boyunca xususen ordu ile birlikde Derbendde kecirmek saraya ilde 2 3 defe gelmekden ibaret idi Lakin oglu Timurtas 1322 ci ilde Mehdi oldugunu elan ederek usyana basladiqdan sonra Anadoluya getmeye mecbur oldu Coban sexsen gederek onun teslim olmasini bagislanmasini ve hetta Ebu Seidin onu yeniden vezifesine teyin etmesine nail oldu Bu esnada Ebu Seid Cobanin qizi olan amma o dovrun en guclu serkerdelerinden biri olan Boyuk Hesen ile evli olan Bagdad Xatunu sevmeye basladi Bagdad Xatun 1323 cu ilde Boyuk Hesen ile evlenmisdi 1325 ci ilde 20 yasli Ebu Seid ona asiq oldu ve onunla evlenmek istediyini bildirdi Bagdad Xatunun evli olmasina baxmayaraq Ebu Seid qizi ile evlenmek istediyini vasitecilerle ona catdirdi Bu dovrde movud olan Cingizi qaydalara gore xaqan terefinde beyenilen her bir qadin evli olsa bele erinden bosadilir ve xaqana gonderilirdi Coban qizi ile bagli xaqanin emrini yerine yetirmese de onu aciq sekilde redd de etmedi O qizini ve yeznesini qislamaq ucun Qarabaga gonderdi Ebu Seidi ise Bagdada gonderdi Hemin qisdan sonra da Coban Ebu Seide bu baede hec bir qerar vermedi Coban dusunurdu ki hadiseleri yatisdirmagin ve unudulmasinin teminati ucun mueyyen muddet saraydan uzaqda qalmalidir O saraydan getdiyi zaman Qiyasulmulk ve xani ona qarsi qaldiran diger vezirleri de ozu ile birlikde apardi Coban Xorasana yollandiqdan sonra onun reqibi olan emirler Ebu Seidi onun oglu Demesq Xaceye qarsi qaldirmaga basladilar Bu esnada Coban oz qudretinin zirvesine catmisdi Ebu Seidin xezinesinin bos olmasina baxmayaraq onun oglu en var dovletli sexslerden birine cevrilmisdi Demesq Xace Cobanin oglu olmaqla birlikde inzibati meseleler uzre numayendesi idi ve vaxtinin coxunu bolluq icinde kecirirdi Bundan istifade eden saray eyanlari Ebu Seidi ona qarsi qaldirmaga basladilar Bu siraya Cobanin himayesinde olan Rukn el Din Sain de daxil idi Cobanin artiq evli olan qizi Bagdad Xatunla Ebu Seidin evlenmemesi ve veziyyetin sakitlesmesi ucun etdiyi seyler de bir netice getirmedi 1326 ci ilde Coban Xorasanin isgalina engel olmaq ucun yuruse basladi Ebu Seidin muracietinden onra ali monqol xaqani Yesun Teymur Cobani nominal olaraq butun monqol ordusunun bas serkerdesi titulu ile mukafatlandirdi Hemin ilin payizinda Cagatay xani Tamasirin Amuderya cayini kecdi ve Qezne yaxinliginda Cobanin oglu Hesen terefinden meglub edildi Coban ile birlikde syahet eden Rukn el Din Sain Demesq Xaceni effektiv hakimiyyetle Elxani sarayinda buraxmisdi Ele bu zaman Ebu Seid herekete kecmek qerarina geldi Yaranmis fursetden istifade eden Ebu Seid 1327 ci ilin avqustunda Cobanin oglanlarindan biri olan Demesq Xaceni gumanki Olcaytunun kecmis cariyelerinden biri ile yol verdiklerine gore edam etdirdi Oglunun oldurulduyu xeberini esiden Coban Ebu Seidin ustune yuruse basladi Onun meqsedi qisas almaq idi O yol ustunde yerli dini rehber olan Seyx Ela el Dovleni sulh ucun danisiqlar aparmaq ucun razi sala bildikden sonra ozu Qezvin yaxinliginda duserge saldi Seyxin danisiqlar cehdi ugursuz olduqdan sonra o ordusu ile birlikde qerbe dogru talan ede ede irelilemeye basladi Quhaya catdigi zaman o Ebu Seidin dusergesinden cemi bir gun uzaqliqda idi Lakin gece dusduyu ucun Coban ordusu ile duserge salib geceleme qerari vermeye mecbur oldu Lakin gece zamani onun ordusunun coxu buraya Ebu Seidin qohumu Mehemmed bey de daxil olmaqla onun dusergesini terk etdiler Mehemmed bey gederken 30 min doyuscunu de ozu ile apardi Bununla da Cobanin Herata cekilmekden basqa yolu qalmadi Saveye catdiqdan sonra o arvadi Satibey Xatunu Ebu Seidin yanina gonderdi ve ozu Tabas istiqametinde hereket etmeye basladi Bu istiqmaetle irelilemekle onun meqsedi Mevareunnehrde siginacaq tapmaq idi Lakin Murgab cayina catdigi zaman fikrini deyisdirdi ve Xorasana dogru irelilemeye basladi Herat seherinde o Kart sulalesinden olan yerli hokmdar Qiyaseddin terefinden xos qarsilandi Lakin o 1327 ci ilde Ebu Seidin emri ile tezlikle bogularaq olduruldu Coban ile birlikde oglu Cilaun da olduruldu Cobanin dostu olan Qiyaseddin daha serefli olum yolu hesab edilen bogulma ile onun oldurulmesini emr etmisdi Tacik olan Qiyaseddine Cobani oldureceyi halda onun arvadi Kordocin soz verilmisdi Coban olduruldukden sonra onun heyatini itirmesinin subutu kimi barmaqlarindan biri Ebu Seide gonderildi Cobanin oglanlarinin coxu da irelideki bir nece ilde olduruldu Qizi Bagdad Xatun Boyuk Hesen ile bosanmaga ve Ebu Seid ile evlenmeye mecbur edildi Boyuk Hesene kompensasiya kimi Cobanin evvelki vezifesi Elxani ordusunun bas komandanligi verildi Qizin teskilatciligi ile Coban Medine seherinde Beqi qebiristanliginda defn etdirildi 1992 Herbi yurusleri IDarecilik bacariqlari ile yanasi Coban ozunun cesirlugu ile taninmaqda idi O dovrun qaynaqlari ondan behs ederken bu xususiyyetini tez tez qabartmaqdadirlar Cobanin cesurlugu ile ilk defe 20 yaslarinda iken 1289 cu ilde Emir Noqayin Qizil Orda doyusculerinden ibaret ordusuna qarsi doyusen meshurlasdi Browne p 588 O bundan sonra 1308 1319 ve 1325 c iillerde de Elxani ulusunun enenevi dusmeni Qizil Ordaya qarsi yurusler heyata kecirdi O dovrun tarixcilerinden olan Ibn el Davadari onun 1313 cu ilde Toxta xana qarsi da hucuma kecdiyini bildirse de bu hadise barede diger qaynaqlarda melumat yoxdur Cobanin yaylaq erazileri bilerekden hessas bolgeler olan Qesr e Tag ve Goyce Deniz belke de Goyce golu nezerde tutulur menteqelerinde yerlesirdi 1299 cu ilde o Qutluqsahin emri altinda Sulamisin usyanini yatirmaq ucun gonderilmisdi Bu yurus zamani Coban esas Elxani ordusunun gelisini gozlemeden gece hucumu etmis ve usyancilari meglub etmisdi O 1314 1515 ve 1322 1323 cu illerde de Anadoluya yurusler heyata kecirmisdir 1922 Coban Qazan xanin 3 defe Suriya yuruslerine de qatilmisdir 1299 cu ilde o Vadi Qazendar doyusunde Qazan xanin da oldugu merkez cinahinda doyusurdu ve doyusun gedisatinda onemli rol oynamisdi Qazan xan Suriyadan geri geldiyi zaman Qutluqsah ile onu yerde qalan bolgeleri de ele kecirmek ucun geride buraxdi O 1300 cu ilin neticesiz Suriya kampaniyasinda avanqarda rehberlik etdi ve 1303 cu ilin felaketle netiicelenen ucuncu yurusde xususile diqqetelayiq rol oynadi Qaynaqlardan belli olur ki bas serkerde Cobanin tovsiyyesinin ziddine olaraq Demesqin tehlukesizliyini temin etmeden memluklerle doyuse girmisdir Doyusun gedisatinda da bilindi ki bu agir neticesi olacaq bir sehv imis Hemcinin bele sebeblere gore iki generalin arasinda anlasmazliqlar var idi Ordu meglub olduqdan sonra melubiyyete gore Qutluqsaha 87 zerbe ile cezalandirildi Coban ise ordu ile qaldigi ve ordusunun doyusculerinin ehval ruhiyyesinin dusmesine ordunun dagilmasina icaze vermediyi ucun serefle qarsilandi Lakin yene de meglubiy olduqlari ucun ona simvolik olaraq 3 zerbe ceza verildi SexsiyyetiQaynaqlarda Emir Coban inancli muselman kimi tesvir edilir Hemcinin onun Olcaytunun sieliye kecmesine qarsi cixan serkerdelerin de qarsisinda durmusdu Menbelerde edaletli ve cesur biri kimi adi cekilen Coban 1325 ci ilde Mekkeye su kanali cekilmesine de sponsorluq etmisdir Dindar sexs olan Coban Tebriz seherinde mescidler tikdirmekle yanasi eyni zamanda da kilseleri dagitdirmisdir Lakin buna baxmayaraq o III Yabalaxani da himaye etmisdir AilesiEmir Coban Sulduz Sultan Satibey xatunla aile qurmusdu Oglanlari Emir Demirdas Sulduz Emir Hesen Sulduz Emir Surgan Sulduz Emir Yagibasdi Sulduz Qizlari Bagdad xatunQeydlerBu barede deqiq fikir yoxdur Bezisi cariyesi fikrini mudafie edib onun Sultaniyyede Misir Xace terefinde teleye salinib tutuldugunu dese de bezileri onun Tagacarin qardasinin oglu Kitbuganin ise nevesi Narin Tagayin tehrikleri neticesinde oldurulduyunu bildirirler Belelikle Demesq Cobanilerden oldurulen ilk sexs oldu onun ardinca ise ailenin xeyli hissesi de olduruldu Tebrizdeki Demesqiyye mehellesi onun adini dasiyir eyni zamanda bacisi Bagdad Xatun da onun adini yasatmaq ucun bu mehellede mescid tikdirmisdir MenbeEnver Cingizoglu Sulduz eli Baku Soy dergisi 2010 Melville Charles DEMASQ ḴᵛAJA Encyclopaedia Iranica Online Brill 1994 Blair Sheila S Calligraphy in Iran and its Environs under the Mongols and Turkomans Islamic Calligraphy Edinburgh University Press 2008 ISBN 978 0 7486 3540 5 Melville Charles The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate 1327 37 A Decade of Discord in Mongol Iran Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies 1999 Dalkesen Nilgun Gender Roles and Women s Status in Central Asia and Anatolia Between the Thirteenth and Sixteenth Centuries Thesis PDF ODTU PhD Thesis 2007 Charles P Melville Wolf or Shepherd Amir Chupan s attitude to government Oxford Studies in Islamic Art The Court of the Il khans 1290 1340 ed J Raby and T Fitzherbert 1996 Charles Melville COBAN Encyclopaedia Iranica Online Brill 1992 Thomas T Allsen Culture and Conquest in Mongol Eurasia Cambridge University Press 2001 Fisher W B William Bayne The Cambridge history of Iran Cambridge University Press 1991 ISBN 0 521 06935 1 Yokkaichi Yasuhiro 2015 Orient 50 25 33 doi 10 5356 orient 50 25 ISSN 0473 3851 Four Seals in Phags pa and Arabic Scripts on Amir Coban s Decree of 726 AH 1326 CE Orient 50 2015 Chabot J B Jean Baptiste Histoire de Mar Jabalaha III patriarche des Nestoriens 1281 1317 et du moine Rabban Cauma Ambassadeur du roi Argoun en Occident 1287 Paris Leroux PIMS University of Toronto 1895 M F Brosset Histoire de la Georgie depuis l antiquite jusqu au XIXe siecle I pt 2 St Petersburg 1848 D P Little An Introduction to Mamluk Historiography Wiesbaden 1970 Hemcinin baxSulduz eliIstinadlarYokkaichi 2015 seh 25 33 Melville 1992 Melville 1996 Little 1970 seh 118 23 Brosset 1848 seh 604 Dalkesen 2007 seh 183 Lane George Daily life in the Mongol Empire Greenwood Publishing Group 2006 251 ISBN 978 0 313 33226 5 Dalkesen 2007 seh 183 4 Akbar Shah K h an Najibabadi History of Islam Vol 3 Darussalam 2001 319 ISBN 978 9 960 89293 1 Dalkesen 2007 seh 192 Allsen 2001 seh 192 Dalkesen 2007 seh 192 3 Fisher 1991 seh 407 413 Iran azerbaycanlilari Turkce olan qedim adlar farslasdirilir Iranian Azerbaijanis Old Turkish names are Persianized BBC News Azerbaycanca az 2024 01 19 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 19 Melville 1999 Blair 2008 seh 13 Brosset 1848 seh 631