Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
III Mömin Vaçaqan (487-510) – Qafqaz Albaniyasının Arşakilər sülaləsindən sonuncu hökmdarı.
| III Mömin Vaçaqan | |
|---|---|
 | |
| 487 – 510 | |
| Əvvəlki | II Vaçe (müstəqil Albaniya çarı kimi) I Varsken (Sasani mərzbanı kimi) |
| Sonrakı | Sasani mərzbanı Varaz Qriqor (müstəqil Albaniya çarı kimi) |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat tarixi | 510 |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | Kral |
| Atası | Yesuagen |
| Anası | II Yezdəgirdin bacısı |
| Uşaqları | Pantaleon Xançik |
| Ailəsi | Arsax krallığı[d] |
| Dini | Alban Həvari Kilsəsi |
Hakimiyyəti
464-484-cü illərdə Cənubi Qafqazda Sasanilərə qarşı yenidən üsyanlar başlanmışdı. Bu hərəkat nəticəsində 485-ci ildə əldə olunmuş Nvarsaq sülhünə görə Albaniyada müstəqillik və xristianlıq bərpa edilir. Dövlətin yeni hökmdarı 487-ci ildə III Vaçaqan olur. Onun hakimiyyət illəri Albaniyanın yüksəlişi dövrüdür. Ölkə təsərrüfatı dirçəldilir, ticarət əlaqələri genişlənir, əkinçilik, hevandarlıq və sənətkarlıq durmadan inkişaf edirdi. Albaniyada feodal şəhərləri təşəkkül tapır. Bunlar Bərdə, Dərbənd, Şamaxı, Qəbələ, Beyləqan, Şabran, Xalxal və Şəki idi. Şəhərlərdə iri bazarlar mövcud olmuşdur. Sənətkar və tacirlərin öz ittifaqları yaranırdı. Ölkə Çin, Hindistan, Misir, Suriya, Şərqi Avropa, Kiçik Asiya, Şimali Qafqaz və İran körfəzinin bir çox dövlətləri ilə birbaşa ticarət əlaqələri yaratmışdır. 488-ci ildə III Vaçaqan Aquanda qurultay çağıraraq yeni qanunlar qəbul etdi. Tarixdə Aquan qanunları kimi tanınan bu islahatlar Albaniyada mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsinə və xristianlığın mövqelərinin möhkəmlənməsinə yönəldilmişdir. Bu qanunlara əsasən kilsəyə böyük səlahiyyətlər verilmiş və hətta məhkəmə işləri də onun ixtiyarına keçmişdir. Artıq I-III yüzillikdən Azərbaycana müxtəlif türk tayfaları daxil olmağa və burada məskunlaşmağa başlayırlar. Ölkə ərazisinə onlar bir neçə itsiqəmtdən – şimaldan Dərbənd və Dəryal keçidlərindən, cənubdan İran ərazisindən, qərbdən isə Bizans imperiyasının torpaqlarından keçərək daxil olurdular. I-VI yüzilliklərdə ölkə ərazisində hun, onoqur, sabir, bulqar, xəzər və digər türkdilli xalqların nümayəndələri məskunlaşmışdır.
Quruculuq işləri
Musa Kalankatlı “Alban ölkəsinin tarixi” adlı əsərində yazır:
 | Albaniyada Cəsur Vaçaqandan Mömin Vaçaqana kimi yuxarıda adlarını sadaladığımız on çar olmuşdur. Onlardan yalnız Mömin Vaçaqan şərq ölkəsində ilin günlərinin sayı qədər kilsələr inşa etdirmişdir. |  |
Mömin Vaçaqanla əlaqələndirilən abidələr bunlardır:
- V əsrin sonlarında Amaras monastırı III Mömin Vaçaqanın sifarişi ilə bərpa edilmişdir.
- Müqəddəs Yelisey monastırına daxil olan ilk tikililərin inşası III Mömin Vaçaqanın adı ilə bağlıdır.
- Mamrux kilsəsinin və Ləkit məbədinin Albaniya hökmdarı III Mömün Vaçaqanın hakimiyyəti dövründə kilsəyə çevrildiyi güman edilir. Belə ki, Moisey Kalankatlı məhz bu hökmdarın dövründə Albaniyada xristianlığın geniş təbliğ edilməsi, digər dinlərin isə təqib edilməsi haqqında məlumat verir. Belə bir dövrdə Qafqaz Albaniyasında bir çox əski dinlərə məxsus məbədlər xristian elementləri əlavə edilərək kilsələrə çevrilirdilər.
- Bri kilsəsini tədqiq etmiş K. Mkrtçyan Dağlıq Qarabağın memarlıq abidələrinə həsr olunmuş əsərində qeyd edir ki, “...şübhə ola bilməz ki, dini tikilinin qalıqları olan bu memarlıq elementləri, Aluankda sayı ilin günlərinə bərabər olan və inşası Aluank çarı Mömin Vaçaqanın adı ilə bağlı olan kilsələrdən birinə aiddir.”
III Vaçaqanın vəfatından sonra Alban çarlığı
510-cu ildə III Vaçaqanın vəfatından sonra Alban çarlığı yenidən Sasanilərə tabe etdirilərək mərzabanlığa çevrildi. Sasani imperiyasında Azərbaycanın həm cənub, həm də şimal hissələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdilər. Zəngin torpaqlara və böyük əhaliyə malik olan bu ölkədə əkinçilik, heyvandarlıq və sənətkarlıq yüksək inkişaf etmiş, iri və dövlətli şəhərlər mövcud olmuşdur. Ölkə təsərrüfat baxımından böyük məna kəsb etməklə yanaşı, həm də mühüm hərbi-strateji əhəmiyyətə malik idi. Çünki o Sasani imperiyasının hüdudlarını şimal və qərbdən qoruyurdu. 603-628-ci illərdə Azərbaycan, İran və Bizans arasındakı ardı-arası kəsilməyən müharibələr meydanına çevrildi. Bu müharibə və qarətlər nəticəsində acınacaqlı vəziyyətə düşmüş yerli əhali 603-ci ildə üsyan etdi. Üsyanın başında alban katalikosu Viro dururdu. Şahinşah II Xosrov (590-628) albanların üsyanının susduraraq Vironu həbs edib sürgünə göndərmişdir. Bu ərəfədə Sasanilərin təzyiqi ilə Albaniya mərkəzi hökuməti ləğv edilmişdir. Ona görə də ölkədə kilsənin nüfuzu güclənmiş, onun başçısı Viro isə demək olar ki, dövlətin rəhbəri vəzifəsini yerinə yetirirdi. Bu hadisələrdən bir qədər sonra Bizans imperatoru İrakli (610-641) Azərbaycana yürüş edərək Naxçıvan və Qazaka (indiki Taxtı Süleyman) şəhərlərini ələ keçirir. Eyni zamanda şimaldan ölkəyə Bizansın müttəfiqi olan xəzər tayfaları hücum etdilər. Demək olar ki, Azərbaycanın bütün şimal əyalətləri onların hücumuna məruz qaldı. Bərdə və Dərbənd şəhərləri kimi strateji mərkəzlər onlara tabe edildi. İran hökmdarı II Kavadın dövründə (629-630) Viro 25 il davam edən sürgündən geri qaytarılır (628-ci il). Vətənə qayıdan alban katalikosu ölkənin talan və qarətdən xilas etmək məqsədilə bir sıra tədbirlərə əl atır. Hələ 603-cü ildə Azərbaycanın şimal hissəsində Girdiman əyalətində Mehranilər sülaləsinin banisi Mehran hakimiyyətə gəlmişdir.
Ailəsi
Movses Kalankatlının məlumatına əsasən III Vaçaqanın iki övladı olmuşdur:
- Pantaleon :
Allahsevən və mömin çar Vaçaqanın oğul–uşağı olmadığı üçün o, rahiblərlə birlikdə ibadət edir Allaha yalvarırdı ki, ona oğul bəxş etsin. Və insanları sevən, bərəkət verən Allah çarın dualarına cavab verərək ona bir oğul bəxş etdi. Müqəddəs şəhidlərin havadarlığı ilə o, Allahın ona göndərdiyi hədiyyəni qəbul etdi. Çar oğlunun adını müqəddəs Pantaleonun, İsanın əsgəri və şəhidi naminə Pantaleon qoydu və əmr etdi ki, onu Allaha itaətdə tərbiyə etsinlər və o, həmişə ayıq olub İsanın müqəddəs şəhidlərinə qulluq etsin.
- Xançik:
Çar Vaçaqanın çox istəkli Xançik adlı gənc qızı var idi. Çar onun üçün bir malikanə tikdirmişdir.
Müasir mədəniyyətdə
2011-ci ildə qondarma Dağlıq Qarabağ respublikasının prezidenti III Vaçaqanın heykəlinin Şuşada ucaldılması üçün sərəncam vermişdir. Həmçinin qondarma respublikada mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərə görə "Vaçaqan Barepaşt medalı" da verilmişdir.
İstinad
- Kalankatlı, Moisey. [frametext32.htm Alban ölkəsinin tarixi, III kitab, XXIII fəsil] (#bad_url) (пер. Ш. В. Смбатяна). Матенадаран. 1984. 265.
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989. səh. 117
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989. səh. 156
- Караахмедова, А.А. Христианские памятники Кавказской Албании (Алазаньская долина). Баку. 1986.
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989. səh. 133
- "В Нагорном Карабахе намерены поставить памятник царю Вачагану". 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-12-05.
- "Медалью «Вачаган Барепашт» награждаются за творческие достижения в сфере культуры, литературы, гуманитарных наук, искусства, здравоохранения, за благотворительную деятельность во благо НКР". 2012-06-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-12-05.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
III Momin Vacaqan 487 510 Qafqaz Albaniyasinin Arsakiler sulalesinden sonuncu hokmdari III Momin VacaqanQafqaz Albaniyasinin IX cari Arsakiler 487 510EvvelkiII Vace musteqil Albaniya cari kimi I Varsken Sasani merzbani kimi SonrakiSasani merzbani Varaz Qriqor musteqil Albaniya cari kimi Sexsi melumatlarVefat tarixi 510Defn yeri Muqeddes Yelisey monastiriFealiyyeti KralAtasi YesuagenAnasi II Yezdegirdin bacisiUsaqlari Pantaleon XancikAilesi Arsax kralligi d Dini Alban Hevari KilsesiHakimiyyeti464 484 cu illerde Cenubi Qafqazda Sasanilere qarsi yeniden usyanlar baslanmisdi Bu herekat neticesinde 485 ci ilde elde olunmus Nvarsaq sulhune gore Albaniyada musteqillik ve xristianliq berpa edilir Dovletin yeni hokmdari 487 ci ilde III Vacaqan olur Onun hakimiyyet illeri Albaniyanin yukselisi dovrudur Olke teserrufati dirceldilir ticaret elaqeleri genislenir ekincilik hevandarliq ve senetkarliq durmadan inkisaf edirdi Albaniyada feodal seherleri tesekkul tapir Bunlar Berde Derbend Samaxi Qebele Beyleqan Sabran Xalxal ve Seki idi Seherlerde iri bazarlar movcud olmusdur Senetkar ve tacirlerin oz ittifaqlari yaranirdi Olke Cin Hindistan Misir Suriya Serqi Avropa Kicik Asiya Simali Qafqaz ve Iran korfezinin bir cox dovletleri ile birbasa ticaret elaqeleri yaratmisdir 488 ci ilde III Vacaqan Aquanda qurultay cagiraraq yeni qanunlar qebul etdi Tarixde Aquan qanunlari kimi taninan bu islahatlar Albaniyada merkezi hakimiyyetin guclendirilmesine ve xristianligin movqelerinin mohkemlenmesine yoneldilmisdir Bu qanunlara esasen kilseye boyuk selahiyyetler verilmis ve hetta mehkeme isleri de onun ixtiyarina kecmisdir Artiq I III yuzillikden Azerbaycana muxtelif turk tayfalari daxil olmaga ve burada meskunlasmaga baslayirlar Olke erazisine onlar bir nece itsiqemtden simaldan Derbend ve Deryal kecidlerinden cenubdan Iran erazisinden qerbden ise Bizans imperiyasinin torpaqlarindan kecerek daxil olurdular I VI yuzilliklerde olke erazisinde hun onoqur sabir bulqar xezer ve diger turkdilli xalqlarin numayendeleri meskunlasmisdir Quruculuq isleri Vacaqan terefinden berpa edilmis Amaras monastiri Musa Kalankatli Alban olkesinin tarixi adli eserinde yazir Albaniyada Cesur Vacaqandan Momin Vacaqana kimi yuxarida adlarini sadaladigimiz on car olmusdur Onlardan yalniz Momin Vacaqan serq olkesinde ilin gunlerinin sayi qeder kilseler insa etdirmisdir Momin Vacaqanla elaqelendirilen abideler bunlardir V esrin sonlarinda Amaras monastiri III Momin Vacaqanin sifarisi ile berpa edilmisdir Muqeddes Yelisey monastirina daxil olan ilk tikililerin insasi III Momin Vacaqanin adi ile baglidir Mamrux kilsesinin ve Lekit mebedinin Albaniya hokmdari III Momun Vacaqanin hakimiyyeti dovrunde kilseye cevrildiyi guman edilir Bele ki Moisey Kalankatli mehz bu hokmdarin dovrunde Albaniyada xristianligin genis teblig edilmesi diger dinlerin ise teqib edilmesi haqqinda melumat verir Bele bir dovrde Qafqaz Albaniyasinda bir cox eski dinlere mexsus mebedler xristian elementleri elave edilerek kilselere cevrilirdiler Bri kilsesini tedqiq etmis K Mkrtcyan Dagliq Qarabagin memarliq abidelerine hesr olunmus eserinde qeyd edir ki subhe ola bilmez ki dini tikilinin qaliqlari olan bu memarliq elementleri Aluankda sayi ilin gunlerine beraber olan ve insasi Aluank cari Momin Vacaqanin adi ile bagli olan kilselerden birine aiddir III Vacaqanin vefatindan sonra Alban carligi510 cu ilde III Vacaqanin vefatindan sonra Alban carligi yeniden Sasanilere tabe etdirilerek merzabanliga cevrildi Sasani imperiyasinda Azerbaycanin hem cenub hem de simal hisseleri xususi ehemiyyet kesb edirdiler Zengin torpaqlara ve boyuk ehaliye malik olan bu olkede ekincilik heyvandarliq ve senetkarliq yuksek inkisaf etmis iri ve dovletli seherler movcud olmusdur Olke teserrufat baximindan boyuk mena kesb etmekle yanasi hem de muhum herbi strateji ehemiyyete malik idi Cunki o Sasani imperiyasinin hududlarini simal ve qerbden qoruyurdu 603 628 ci illerde Azerbaycan Iran ve Bizans arasindaki ardi arasi kesilmeyen muharibeler meydanina cevrildi Bu muharibe ve qaretler neticesinde acinacaqli veziyyete dusmus yerli ehali 603 ci ilde usyan etdi Usyanin basinda alban katalikosu Viro dururdu Sahinsah II Xosrov 590 628 albanlarin usyaninin susduraraq Vironu hebs edib surgune gondermisdir Bu erefede Sasanilerin tezyiqi ile Albaniya merkezi hokumeti legv edilmisdir Ona gore de olkede kilsenin nufuzu guclenmis onun bascisi Viro ise demek olar ki dovletin rehberi vezifesini yerine yetirirdi Bu hadiselerden bir qeder sonra Bizans imperatoru Irakli 610 641 Azerbaycana yurus ederek Naxcivan ve Qazaka indiki Taxti Suleyman seherlerini ele kecirir Eyni zamanda simaldan olkeye Bizansin muttefiqi olan xezer tayfalari hucum etdiler Demek olar ki Azerbaycanin butun simal eyaletleri onlarin hucumuna meruz qaldi Berde ve Derbend seherleri kimi strateji merkezler onlara tabe edildi Iran hokmdari II Kavadin dovrunde 629 630 Viro 25 il davam eden surgunden geri qaytarilir 628 ci il Vetene qayidan alban katalikosu olkenin talan ve qaretden xilas etmek meqsedile bir sira tedbirlere el atir Hele 603 cu ilde Azerbaycanin simal hissesinde Girdiman eyaletinde Mehraniler sulalesinin banisi Mehran hakimiyyete gelmisdir AilesiMovses Kalankatlinin melumatina esasen III Vacaqanin iki ovladi olmusdur Pantaleon Allahseven ve momin car Vacaqanin ogul usagi olmadigi ucun o rahiblerle birlikde ibadet edir Allaha yalvarirdi ki ona ogul bexs etsin Ve insanlari seven bereket veren Allah carin dualarina cavab vererek ona bir ogul bexs etdi Muqeddes sehidlerin havadarligi ile o Allahin ona gonderdiyi hediyyeni qebul etdi Car oglunun adini muqeddes Pantaleonun Isanin esgeri ve sehidi namine Pantaleon qoydu ve emr etdi ki onu Allaha itaetde terbiye etsinler ve o hemise ayiq olub Isanin muqeddes sehidlerine qulluq etsin Xancik Car Vacaqanin cox istekli Xancik adli genc qizi var idi Car onun ucun bir malikane tikdirmisdir Muasir medeniyyetde2011 ci ilde qondarma Dagliq Qarabag respublikasinin prezidenti III Vacaqanin heykelinin Susada ucaldilmasi ucun serencam vermisdir Hemcinin qondarma respublikada medeniyyet sahesindeki nailiyyetlere gore Vacaqan Barepast medali da verilmisdir IstinadKalankatli Moisey frametext32 htm Alban olkesinin tarixi III kitab XXIII fesil bad url per Sh V Smbatyana Matenadaran 1984 265 Mkrtchyan Sh M Istoriko Arhitekturnye Pamyatniki Nagornogo Karabaha Erevan 1989 seh 117 Mkrtchyan Sh M Istoriko Arhitekturnye Pamyatniki Nagornogo Karabaha Erevan 1989 seh 156 Karaahmedova A A Hristianskie pamyatniki Kavkazskoj Albanii Alazanskaya dolina Baku 1986 Mkrtchyan Sh M Istoriko Arhitekturnye Pamyatniki Nagornogo Karabaha Erevan 1989 seh 133 V Nagornom Karabahe namereny postavit pamyatnik caryu Vachaganu 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2013 12 05 Medalyu Vachagan Barepasht nagrazhdayutsya za tvorcheskie dostizheniya v sfere kultury literatury gumanitarnyh nauk iskusstva zdravoohraneniya za blagotvoritelnuyu deyatelnost vo blago NKR 2012 06 15 tarixinde Istifade tarixi 2013 12 05 Hemcinin baxCavansir Arran