Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Krım tatar ədəbiyyatı (krımtat. Qırımtatar edebiyatı) — Krım tatarlarının ədəbiyyatı.
Krım tatarlarının ən erkən ədəbi əsərləri Qızıl Orda dövrünə (XIII-XV əsrlər), onun qızıl dövrü isə Krım xanlığı dövründə (XV-XVIII əsrlər) təsadüf edir.
Tarixi
Orta əsrlər dövrü
Krımın ilk ədəbi əsərlərindən biri Mahmud Kırımlının XIII əsrdə yazdığı "Yusif və Züleyxa" poemasıdır. Krımın görkəmli yazıçıları: Əli (1232), Mahmud (XIII-XIV əsrlər), Mövlana Rəcəb bin İbrahim (... - 1386), Mövlana Şərəfəddin bin Kamal (1438) və Kamal Ümmədir (1475).
Saray poeziyasının yaranması Qızıl Orda dövründə (XIII-XV əsrin birinci yarısı) Krımlıların İslamı qəbul etməsi ilə başlandı, formalaşması isə Krım xanlığının inkişafının erkən dövründə başa çatmışdı.
Klassik dövr
Krım xanlığının çiçəklənən dövrünün Krım tatar ədəbiyyatı saray ədəbiyyatı (saray edebiyatı) idi ki, bu da “divan ədəbiyyatı” adlanırdı. Onun müəllifləri xanlar və aristokratlar idi. Bu dövrün bütün yazılı abidələri ərəb qrafikası ilə yazılmışdır. Ədəbiyyat poeziya ilə təmsil olunurdu, məşhur şairlər arasında: Əbdülməcid Əfəndi, Hüseyn Kəfəvi, I Məngli Gəray, Bora Qazı, Ramməl Xoca, Aşıq Ömər, Mustafa Cevher, Leyla Bikeç, Aşıq Arif, Can Məhəmməd, Ədib Əfəndi var idi. Xan sarayında Xan I Bahadır Gərayın arvadı olan şairə Xanzadə xanım da var idi.
XV-XVII əsrlərdə Krım şairlərinin əsərlərindən antologiyalar tərtib edilmişdir.
Bu ədəbiyyat əcnəbi lüğətlərlə, hər şeydən əvvəl ərəb və farsca alınmalarla zəngin idi. Türk lüğətinin istifadəsinə mane olan əruz vəzni idi. Şairlərin ərəb və fars lüğətlərinə tez-tez müraciət etməsinə səbəb olan da bu idi. Nəticədə yalnız fars və ərəb dillərində danışanların əlçatan olduğu bir dil oldu.
Digər istiqamət teoloji əsərlərdir ki (əsasən təsəvvüf davamçıları), bu yöndə yazan şairlərdən Şeyx İbrahim əl-Krımini göstərmək olar.
Paralel olaraq Krım tatarlarının xalq dilində qəhrəmanlıq əsərlərinə (Çorabatır - Boqatır Çora, Kör oğlu - Kor oğlu), ictimai və məişət əsərləri (Tair və Zore - Tahir və Ulduz), nağıllar (heyvanlar haqqında, sehrli, məişət), xalq mahnıları (toy, lirik, komik, əsgər), əfsanələr, atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar və s. daxil idi. Bu əsərlərdə bir sıra alıntılar da vardır.
Bu dövrün digər məşhur əsərləri sırasına: Can Məhəmmədin “İslam-Girayın Polşaya yürüşü haqqında”, Seyyid Məhəmməd Rzanın “Asseb-us-Seyyar” (Tatarların tarixinə dair yeddi planet), “Əl Mügum-ül-Burxan” (Dəlil okeanı), çoxsaylı xan yarlıqları daxildir. Klassik dövrün nəsr əsərlərinə Həlim Gərayın “Xanların çəhrayı çiçək bağı və ya Krımın tarixi” və Əbdülqaffar Krımi nin “Xronika və tarixi xəbərlər kürsüsü” kimi tarixi əsərləri də daxildir.
Rusiya tərəfindən fəth edildikdən sonra Krımın Krım tatar dilində ədəbi həyatı dayandı, çünki Krım xanları poeziyanın əsas himayədarları idilər.
Müasir dövr
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinin əsas siması Krım tatar ədəbiyyatında hekayə və romanın əsasını qoyan İsmayıl Qaspıralı idi. Qaspıralı yeni Krım tatar yazıçılarının əsərlərinin yer aldığı “Terjiman” qəzetini naşiri idi.
XX əsrdə Əşrəf Şəmizadə yeni Krım tatar poeziyasını yaradanlardan idi. Görkəmli şairlər arasında Bəkir Çobanzadə, Abdulla Dərmənci, Şövqi Bektörə, Abdulla Lətifzadə, Həmdi Giraybəy də vardır. Krım tatar dilində ilk dram "Olacağa çarə olmaz" (Nə olacaq, qaçılmaz) 1901-ci ildə Abdulla Özənbaşlı tərəfindən yazılmışdır. 1906-cı ildə Baxçasarayda Cəlal Meynovun rəhbərliyi ilə "Uçqun" (İskra) ədəbi dərnəyi yaradıldı.
Müharibədən sonrakı sovet dövrünün Krım tatar ədəbiyyatının inkişafına Krım tatarlarının Orta Asiya və Urala sürgün edilməsi güclü mənfi təsir göstərir. Beləliklə də, ədəbi ənənə kəsilir. Krım tatar ədəbiyyatının və onun ən mühüm müəlliflərinin mövcudluğu faktı 1970-ci illərə qədər SSRİ-də inkar edilib.
1970-1980-ci illərdə nəsr xüsusilə Osman Aydər, Huriyə Edemova, Ervin Umerov, Emil Amit və Rüstəm Muədin kimi müəlliflərin fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Sovet dövrünün klassiki Şamil Aladindir. Məşhur Krım tatar yazıçısı Çingiz Dağçı bütün əsərlərini türk dilində yazıb.
Müasir ədəbiyyat
Müasir Krım tatar nəsri ənənəvi İslam mədəniyyəti (təsəvvüf, Quran etikası) ilə xarakterizə olunur. Avropa postmodernizminin və avanqardının təsiri məhduddur və və Gülnarə Useynova kimi müəlliflərə də rast gəlinir. Müasir Krım tatar şairləri sırasında Şakir Səlim, Yunus Kandım, Pevat Zetinini qeyd etmək olar.
Krım tatar yazıçıları birliyi fəaliyyət göstərir. “Yıldız” ədəbi jurnalında bədii əsərlər dərc olunur.
Krım tatar dilində ərsəyə gətirilən əsərlərə görə: İsmayıl Qaspıralı adına, Əşrəf Şəmizadə adına, Bəkir Çobanzadə adına, həmçinin Əhməd İhsan Krımlı müsabiqəsi kimi mükafat və təltifnamələr verilir.
İstinadlar
- Kurnaz C., Çeltik H. Osmanlı Donemi Kırım edebiyatı. — Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000.
- Bursalı M. T. Kırım müellifleri. — Istanbul, 1919.
- Banarlı N. S. Resimli türk edebiyatı tarihı. C.C.I-II. — Istanbul: Milli egitim basimevi, 1987.
- Меметов И. Периодизация истории развития крымскотатарского литературного языка
- Михаил Якубович. Ислам в Украине: история и современность. Библиотека исламоведения (1000 nüs.). : ООО „Нілан-ЛТД“. 2016. 58–75. ISBN .
- Материалы для истории Крымского ханства, извлеченные, по распоряжению имп. Академии наук, из Московского главного архива Министерства иностранных дел. Издал В. В. Вельяминов-Зернов. — СПб., 1864. −1109 с.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Krim tatar edebiyyati krimtat Qirimtatar edebiyati Krim tatarlarinin edebiyyati Krim tatarlarinin en erken edebi eserleri Qizil Orda dovrune XIII XV esrler onun qizil dovru ise Krim xanligi dovrunde XV XVIII esrler tesaduf edir TarixiOrta esrler dovru Krimin ilk edebi eserlerinden biri Mahmud Kirimlinin XIII esrde yazdigi Yusif ve Zuleyxa poemasidir Krimin gorkemli yazicilari Eli 1232 Mahmud XIII XIV esrler Movlana Receb bin Ibrahim 1386 Movlana Serefeddin bin Kamal 1438 ve Kamal Ummedir 1475 Saray poeziyasinin yaranmasi Qizil Orda dovrunde XIII XV esrin birinci yarisi Krimlilarin Islami qebul etmesi ile baslandi formalasmasi ise Krim xanliginin inkisafinin erken dovrunde basa catmisdi Klassik dovr Krim xanliginin ciceklenen dovrunun Krim tatar edebiyyati saray edebiyyati saray edebiyati idi ki bu da divan edebiyyati adlanirdi Onun muellifleri xanlar ve aristokratlar idi Bu dovrun butun yazili abideleri ereb qrafikasi ile yazilmisdir Edebiyyat poeziya ile temsil olunurdu meshur sairler arasinda Ebdulmecid Efendi Huseyn Kefevi I Mengli Geray Bora Qazi Rammel Xoca Asiq Omer Mustafa Cevher Leyla Bikec Asiq Arif Can Mehemmed Edib Efendi var idi Xan sarayinda Xan I Bahadir Gerayin arvadi olan saire Xanzade xanim da var idi I Mengli Geray XV XVII esrlerde Krim sairlerinin eserlerinden antologiyalar tertib edilmisdir Bu edebiyyat ecnebi lugetlerle her seyden evvel ereb ve farsca alinmalarla zengin idi Turk lugetinin istifadesine mane olan eruz vezni idi Sairlerin ereb ve fars lugetlerine tez tez muraciet etmesine sebeb olan da bu idi Neticede yalniz fars ve ereb dillerinde danisanlarin elcatan oldugu bir dil oldu Diger istiqamet teoloji eserlerdir ki esasen tesevvuf davamcilari bu yonde yazan sairlerden Seyx Ibrahim el Krimini gostermek olar Paralel olaraq Krim tatarlarinin xalq dilinde qehremanliq eserlerine Corabatir Boqatir Cora Kor oglu Kor oglu ictimai ve meiset eserleri Tair ve Zore Tahir ve Ulduz nagillar heyvanlar haqqinda sehrli meiset xalq mahnilari toy lirik komik esger efsaneler atalar sozleri meseller tapmacalar ve s daxil idi Bu eserlerde bir sira alintilar da vardir Bu dovrun diger meshur eserleri sirasina Can Mehemmedin Islam Girayin Polsaya yurusu haqqinda Seyyid Mehemmed Rzanin Asseb us Seyyar Tatarlarin tarixine dair yeddi planet El Mugum ul Burxan Delil okeani coxsayli xan yarliqlari daxildir Klassik dovrun nesr eserlerine Helim Gerayin Xanlarin cehrayi cicek bagi ve ya Krimin tarixi ve Ebdulqaffar Krimi nin Xronika ve tarixi xeberler kursusu kimi tarixi eserleri de daxildir Rusiya terefinden feth edildikden sonra Krimin Krim tatar dilinde edebi heyati dayandi cunki Krim xanlari poeziyanin esas himayedarlari idiler Ismayil QaspiraliMuasir dovr XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinin esas simasi Krim tatar edebiyyatinda hekaye ve romanin esasini qoyan Ismayil Qaspirali idi Qaspirali yeni Krim tatar yazicilarinin eserlerinin yer aldigi Terjiman qezetini nasiri idi XX esrde Esref Semizade yeni Krim tatar poeziyasini yaradanlardan idi Gorkemli sairler arasinda Bekir Cobanzade Abdulla Dermenci Sovqi Bektore Abdulla Letifzade Hemdi Giraybey de vardir Krim tatar dilinde ilk dram Olacaga care olmaz Ne olacaq qacilmaz 1901 ci ilde Abdulla Ozenbasli terefinden yazilmisdir 1906 ci ilde Baxcasarayda Celal Meynovun rehberliyi ile Ucqun Iskra edebi derneyi yaradildi Muharibeden sonraki sovet dovrunun Krim tatar edebiyyatinin inkisafina Krim tatarlarinin Orta Asiya ve Urala surgun edilmesi guclu menfi tesir gosterir Belelikle de edebi enene kesilir Krim tatar edebiyyatinin ve onun en muhum muelliflerinin movcudlugu fakti 1970 ci illere qeder SSRI de inkar edilib 1970 1980 ci illerde nesr xususile Osman Ayder Huriye Edemova Ervin Umerov Emil Amit ve Rustem Muedin kimi muelliflerin fealiyyetini xususi qeyd etmek lazimdir Sovet dovrunun klassiki Samil Aladindir Meshur Krim tatar yazicisi Cingiz Dagci butun eserlerini turk dilinde yazib Muasir edebiyyatMuasir Krim tatar nesri enenevi Islam medeniyyeti tesevvuf Quran etikasi ile xarakterize olunur Avropa postmodernizminin ve avanqardinin tesiri mehduddur ve ve Gulnare Useynova kimi muelliflere de rast gelinir Muasir Krim tatar sairleri sirasinda Sakir Selim Yunus Kandim Pevat Zetinini qeyd etmek olar Krim tatar yazicilari birliyi fealiyyet gosterir Yildiz edebi jurnalinda bedii eserler derc olunur Krim tatar dilinde erseye getirilen eserlere gore Ismayil Qaspirali adina Esref Semizade adina Bekir Cobanzade adina hemcinin Ehmed Ihsan Krimli musabiqesi kimi mukafat ve teltifnameler verilir IstinadlarKurnaz C Celtik H Osmanli Donemi Kirim edebiyati Ankara Kultur Bakanligi 2000 Bursali M T Kirim muellifleri Istanbul 1919 Banarli N S Resimli turk edebiyati tarihi C C I II Istanbul Milli egitim basimevi 1987 Memetov I Periodizaciya istorii razvitiya krymskotatarskogo literaturnogo yazyka Mihail Yakubovich Islam v Ukraine istoriya i sovremennost Biblioteka islamovedeniya 1000 nus OOO Nilan LTD 2016 58 75 ISBN 978 966 924 218 1 Materialy dlya istorii Krymskogo hanstva izvlechennye po rasporyazheniyu imp Akademii nauk iz Moskovskogo glavnogo arhiva Ministerstva inostrannyh del Izdal V V Velyaminov Zernov SPb 1864 1109 s