Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kassitlər — Cənubi Azərbaycanda və Luristanda məskunlaşmış qədim maldar tayfaları. Kassitlər özlərini "kaşşu" adlandırırmışlar. Mənbələrdə kassitlərin adı ilk dəfə e.ə. XXIII əsrdə çəkilir. Mənbələrdə kassitlərin məskunlaşdığı ərazi "Kaşşen" adlanır. Bir sıra Azərbaycan tarixçiləri hesab edirlər ki, antik müəlliflərin kaspiləri kassitlərlə qohumdurlar.
Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamış türkmənşəli tayfalardan biri də kassilərdir (kaslar). Lakin Azərbaycanda yaşamış digər prototürk etnoslar kimi kassilər (kaslar) də uzun müddət tarixşünaslıqda elamdilli və ya hürridilli kimi tanınmışlar. Onların e.ə. V əsrdən adı çəkilən kaspilərlə qohumluğu güman edilir və yalnız elam dilində cəm bildirən "-p" şəkilçisinə görə kaspiləri elamdilli hesab edirdilər. Lakin elə ilk baxışdaca bu yanaşma inandırıcı deyil. Əgər kassilərin e.ə. II minillikdə Mərkəzi Asiyadan gəlmə olduqları qəbul edilirsə, onlar e.ə. III minillikdə İranın indiki Xuzistan və Luristan bölgəsində dövlət qurumu olan elamlılarla necə qohum ola bilərdi.
Qeyd edək ki, kas adını daşıyanlar Azərbaycan ərazisində ən qədim türkmənşəli etnosdur. Deməli, şumerlər, kutilər və lulubilər nəzərə alınmazsa, kaslar tarixdə adı çəkilən ən qədim türk etnosudur. Bunu kasların şəxs adları da təsdiqləyir. Qeyd etmək lazımdır ki, kassitlərdə (kaslarda) şəxs adları teofor adlar idi: Şəxs adlarında qəbilə tanrılarının adları iştirak edirdi. Kasların Babilistanda e.ə. 1595–1155-ci illərdə hakimiyyətdə olması ilə əlaqədar olaraq hökmdar adlarında sami mənşəli akkad sözləri və Şumer-Akkad tanrılarının adları öz əksini tapmalı idi. Kas şəxs adlarından bir neçəsinə nəzər salaq:
Ulamburiaş-qədim türkcə ulam "çapar" və "həmişə" və Buriaş tanrısının adındandır.
Kaslarda I Burna –Buriaş və II Burna-Buriaş hökmdar adları da məlumdur. Qədim türklərdə geniş yayılmış, qurd totemi Midiyada Buriaş (e.ə. 843-cü il), Kitabi Dədə Qorqudda Baybura, Orta Asiyada XIII əsrdə Buritay və başqa adlarda öz əksini tapmışdır. Ulam komponenti kas hökmdarı Ulamxala (e.ə. XI əsr) şəxs adında da iştirak edir. Qədim türklərdə Ulam şəxs adı məlumdur.
Kara-Xardaş-türkcə kara-qara və kardaş-qardaş sözlərindəndir. Antik müəllif Kursiy Ruf Orta Asiyada Sırdərya hövzələrində yaşayan skiflərin (saklar nəzərdə tutulur) Kartazis adlı çarının Makedoniyalı İskəndərə qarşı çıxdığı qeyd edilir (Kursiy Ruf,VII,7,I). Mənbədə yunanca Kartazis kimi verilmiş ad türkcə Kartaş və yunan dilində -is adlıq hal şəkilçisindən ibarətdir (yunan dilində "ş" səsi olmadığına görə onu "s" ilə vermişdir).
Qeyd edilməlidir ki, kasların şəxs adlarında "daş", "taş" –həmrəy sözü geniş yer tutur: Nazimaruttaş (e.ə.XIV əsr), Maruttaş, Karain-taş, Kadin-Hutrutaş, Hambanitaş və s. Həmçinin digər türk etnoslarının da şəxs adlarında bu komponenti görmək mümkündür: Uyğur xaqanlığında Kinq-Daş xaqan, Orta Asiyada XII əsrdə türk qarakitayların xaqanı Yeloy-Daş (1143-cü ildə ölmüşdür), Səlcuq sultanı Məlikşahın (1072–1092) əmiri Arslan-Taş, Xarəzmdə XII əsrdə Altuntaş (1017–1032), Azərbaycanın Beyləqan bölgəsində XII əsrdə Aluntaş, XI əsrdə səlcuqlu nəslindən Ər-Taş yabqu, həmin əsrdə oğuzlarda Su-Taş, XVI əsrdə qazaxlarda Buydaş şəxs adları məlumdur. Burada iki hökmdar adını versək də Q. Qeybullayev "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" əsərində kasların məlum əksər hökmdar və şəxs adlarının mənalarını və mənşəyini izah edir.
Kasların bir neçə tanrısının da adı mənbələrdə qorunmuşdur. Şukamuna, Şamaliya, Kaşşu, Harbe, Şixu, Sax (yaxud Şuriaş), Qidar, Dul, Kamulda, İmmiriya, Mirizar və s. Lakin əksər tədqiqatçılar bu adların mənalarını və mənşəyini aydınlaşdıra bilməyiblər.
Maraqlısı odur ki, kas dilində "da-kiki" sözü göy, səma deməkdir. Qiyasəddin Qeybullayev qeyd edir ki, Da-kiki sözü "danq-kiki" kimi bərpa olunmalıdır və türkcə tanq (danq)–dan yeri, sübh, gig-göy sözlərindən ibarət olması ehtimal edilə bilər. Deməli, bu sözlə dan yerinin sökülməsi və havanın işıqlanması nəzərdə tutulur.
İ.M.Dyakonov yazır ki, kassilərdə bir tayfa Karzi-yabku adlanır. Bu etnonimdəki yabku sözü qədim türklərdəki yabqu — hökmdar sözü ilə səsləşir.
Kasların türkmənşəli olmasını sübut edən digər bir fakt isə bəzi qədim türk etnonimlərində kas etnoniminin əks olunmasıdır. Mərkəzi Asiyada yaşayan uyğurların qədimdə 6 tayfasının kas adlanması məlumdur. Xakaslarda Kızıl tayfasının adı əslində Kazal (Kasal) etnonimində a-ı əvəzlənməsi ilə əlaqədar olaraq kas adı öz əksini tapmışdır. Xakasiyada Kaşlıq şəhərinin adı kaş-kas etnonimi ilə bağlıdır. Qədim Çin mənbələrindən Mərkəzi Asiyada qırğızların dövlətinin Xa-Qas adlanması məlumdur. Çin Türküstanındakı Kaşqar şəhərinin qədim türk mənbələrində Kaş adlanması da diqqəti cəlb edir. Erkən orta əsrlərdən məlum olan xəzər, qazax, qazan türk tayfalarının adları əslində kasar, kasak və kasan olmuşdur. E.ə. VI əsrdən məlum olan Qafqaz toponimini də bəzi tədqiqatçılar kas etnonimi ilə bağlayırlar.
Bəzi tədqiqatçılar görə kaslar daha sonra tarix səhnəsinə kaspi adı ilə çıxırlar. Kaspilər Azərbaycanın hər iki hissəsində (Güney və Quzey Azərbaycanda) yaşamışlar. Kaspi etnonimindəki "-pi" şəkilçisinin elammənşəli sayılması fikri real görünmür. Kaspi etnoniminin Gürcüstanda qədimdən bəri Azərbaycan türklərinin yaşadığı Kaspi yaşayış məntəqəsinin adında da əks olunması göstərir ki, kasp özünüadlandırmadır, başqa sözlə, elamlıların –pi şəkilçisi Gürcüstanda yaşayan Azərbaycan türklərinin yaşayış yerində əks oluna bilməzdi. Kasların Azərbaycanda və ümumiyyətlə Ön Asiyada tarixi rolu məsələsində tarixçünaslıqda qaranlıq məsələlər çoxdur.
Mənbələr
- Q.Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- Q.Qeybullayev-Azərbaycanlıların etnogenezindən,Bakı,1991(I cild)
- İ.M.Dyakonov-Midiya tarixi,Moskva-Leninqrad,1956
- E.V.Sevortyan-Türk dillərinin etimoloji lüğəti(I.II,III cildlər),Moskva,1974,1978,1982(rusca)
- Qədim türkcə lüğəti,Moskva,1969
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kassitler Cenubi Azerbaycanda ve Luristanda meskunlasmis qedim maldar tayfalari Kassitler ozlerini kassu adlandirirmislar Menbelerde kassitlerin adi ilk defe e e XXIII esrde cekilir Menbelerde kassitlerin meskunlasdigi erazi Kassen adlanir Bir sira Azerbaycan tarixcileri hesab edirler ki antik muelliflerin kaspileri kassitlerle qohumdurlar Azerbaycan turklerinin etnogenezinde muhum rol oynamis turkmenseli tayfalardan biri de kassilerdir kaslar Lakin Azerbaycanda yasamis diger prototurk etnoslar kimi kassiler kaslar de uzun muddet tarixsunasliqda elamdilli ve ya hurridilli kimi taninmislar Onlarin e e V esrden adi cekilen kaspilerle qohumlugu guman edilir ve yalniz elam dilinde cem bildiren p sekilcisine gore kaspileri elamdilli hesab edirdiler Lakin ele ilk baxisdaca bu yanasma inandirici deyil Eger kassilerin e e II minillikde Merkezi Asiyadan gelme olduqlari qebul edilirse onlar e e III minillikde Iranin indiki Xuzistan ve Luristan bolgesinde dovlet qurumu olan elamlilarla nece qohum ola bilerdi Qeyd edek ki kas adini dasiyanlar Azerbaycan erazisinde en qedim turkmenseli etnosdur Demeli sumerler kutiler ve lulubiler nezere alinmazsa kaslar tarixde adi cekilen en qedim turk etnosudur Bunu kaslarin sexs adlari da tesdiqleyir Qeyd etmek lazimdir ki kassitlerde kaslarda sexs adlari teofor adlar idi Sexs adlarinda qebile tanrilarinin adlari istirak edirdi Kaslarin Babilistanda e e 1595 1155 ci illerde hakimiyyetde olmasi ile elaqedar olaraq hokmdar adlarinda sami menseli akkad sozleri ve Sumer Akkad tanrilarinin adlari oz eksini tapmali idi Kas sexs adlarindan bir necesine nezer salaq Ulamburias qedim turkce ulam capar ve hemise ve Burias tanrisinin adindandir Kaslarda I Burna Burias ve II Burna Burias hokmdar adlari da melumdur Qedim turklerde genis yayilmis qurd totemi Midiyada Burias e e 843 cu il Kitabi Dede Qorqudda Baybura Orta Asiyada XIII esrde Buritay ve basqa adlarda oz eksini tapmisdir Ulam komponenti kas hokmdari Ulamxala e e XI esr sexs adinda da istirak edir Qedim turklerde Ulam sexs adi melumdur Kara Xardas turkce kara qara ve kardas qardas sozlerindendir Antik muellif Kursiy Ruf Orta Asiyada Sirderya hovzelerinde yasayan skiflerin saklar nezerde tutulur Kartazis adli carinin Makedoniyali Iskendere qarsi cixdigi qeyd edilir Kursiy Ruf VII 7 I Menbede yunanca Kartazis kimi verilmis ad turkce Kartas ve yunan dilinde is adliq hal sekilcisinden ibaretdir yunan dilinde s sesi olmadigina gore onu s ile vermisdir Qeyd edilmelidir ki kaslarin sexs adlarinda das tas hemrey sozu genis yer tutur Nazimaruttas e e XIV esr Maruttas Karain tas Kadin Hutrutas Hambanitas ve s Hemcinin diger turk etnoslarinin da sexs adlarinda bu komponenti gormek mumkundur Uygur xaqanliginda Kinq Das xaqan Orta Asiyada XII esrde turk qarakitaylarin xaqani Yeloy Das 1143 cu ilde olmusdur Selcuq sultani Meliksahin 1072 1092 emiri Arslan Tas Xarezmde XII esrde Altuntas 1017 1032 Azerbaycanin Beyleqan bolgesinde XII esrde Aluntas XI esrde selcuqlu neslinden Er Tas yabqu hemin esrde oguzlarda Su Tas XVI esrde qazaxlarda Buydas sexs adlari melumdur Burada iki hokmdar adini versek de Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden eserinde kaslarin melum ekser hokmdar ve sexs adlarinin menalarini ve menseyini izah edir Kaslarin bir nece tanrisinin da adi menbelerde qorunmusdur Sukamuna Samaliya Kassu Harbe Sixu Sax yaxud Surias Qidar Dul Kamulda Immiriya Mirizar ve s Lakin ekser tedqiqatcilar bu adlarin menalarini ve menseyini aydinlasdira bilmeyibler Maraqlisi odur ki kas dilinde da kiki sozu goy sema demekdir Qiyaseddin Qeybullayev qeyd edir ki Da kiki sozu danq kiki kimi berpa olunmalidir ve turkce tanq danq dan yeri subh gig goy sozlerinden ibaret olmasi ehtimal edile biler Demeli bu sozle dan yerinin sokulmesi ve havanin isiqlanmasi nezerde tutulur I M Dyakonov yazir ki kassilerde bir tayfa Karzi yabku adlanir Bu etnonimdeki yabku sozu qedim turklerdeki yabqu hokmdar sozu ile seslesir Kaslarin turkmenseli olmasini subut eden diger bir fakt ise bezi qedim turk etnonimlerinde kas etnoniminin eks olunmasidir Merkezi Asiyada yasayan uygurlarin qedimde 6 tayfasinin kas adlanmasi melumdur Xakaslarda Kizil tayfasinin adi eslinde Kazal Kasal etnoniminde a i evezlenmesi ile elaqedar olaraq kas adi oz eksini tapmisdir Xakasiyada Kasliq seherinin adi kas kas etnonimi ile baglidir Qedim Cin menbelerinden Merkezi Asiyada qirgizlarin dovletinin Xa Qas adlanmasi melumdur Cin Turkustanindaki Kasqar seherinin qedim turk menbelerinde Kas adlanmasi da diqqeti celb edir Erken orta esrlerden melum olan xezer qazax qazan turk tayfalarinin adlari eslinde kasar kasak ve kasan olmusdur E e VI esrden melum olan Qafqaz toponimini de bezi tedqiqatcilar kas etnonimi ile baglayirlar Bezi tedqiqatcilar gore kaslar daha sonra tarix sehnesine kaspi adi ile cixirlar Kaspiler Azerbaycanin her iki hissesinde Guney ve Quzey Azerbaycanda yasamislar Kaspi etnonimindeki pi sekilcisinin elammenseli sayilmasi fikri real gorunmur Kaspi etnoniminin Gurcustanda qedimden beri Azerbaycan turklerinin yasadigi Kaspi yasayis menteqesinin adinda da eks olunmasi gosterir ki kasp ozunuadlandirmadir basqa sozle elamlilarin pi sekilcisi Gurcustanda yasayan Azerbaycan turklerinin yasayis yerinde eks oluna bilmezdi Kaslarin Azerbaycanda ve umumiyyetle On Asiyada tarixi rolu meselesinde tarixcunasliqda qaranliq meseleler coxdur MenbelerQ Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Q Qeybullayev Azerbaycanlilarin etnogenezinden Baki 1991 I cild I M Dyakonov Midiya tarixi Moskva Leninqrad 1956 E V Sevortyan Turk dillerinin etimoloji lugeti I II III cildler Moskva 1974 1978 1982 rusca Qedim turkce lugeti Moskva 1969