Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Utanma və ya xəcalət — mənfi emosiya; insanın hər hansı bir hərəkətin, motivin və ya keyfiyyətin müəyyən bir mühitdə qəbul edilmiş normalara və ya qəbul edilən gözləntilərə uyğun gəlməyə biləcəyini hiss və dərk etməsi.
Utanma insanın utandığı şeyin sosial qəbuledilməzliyi hissi ilə əlaqələndirilir. Utanc duyğusunun yaranması üçün bizə utandığımız şeyin real və ya dərk edilmiş şahidlərinə ehtiyacımız var. Şahidlər olmadıqda utanc hissi yaranmır, lakin bu zaman günahkarlıq hissi yarana bilər. Utanma insanların öz səhvlərini gizlətmələrinə və ya inkar etmələrinə səbəb olan mənəvi və ya sosial emosiya kimi təsvir edilən diskret əsas duyğudur. Utanma həm də özünü mənfi qiymətləndirmə ilə bağlı xoşagəlməz özünüdırk emosiyası kimi də təsvir edilə bilər.
Platona görə, utanma “pis söz-söhbətlərdən qorxmaqdır”; utanmanın oxşar tərifi Aristoteldə də var.
Biologiya və psixologiya baxımından
K.E.İzard , müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən verilmiş utanc hissinin bir sıra xüsusiyyətlərinə istinad edərək, onları aşağıdakı kimi ümumiləşdirir:
Utanma insanın öz "mən"ini və öz "mən"inin fərdi xüsusiyyətlərini dərk etməsinin kəskin və ağrılı təcrübəsi ilə müşayiət olunur. İnsan kiçik, çarəsiz, təmkinli, emosional olaraq əsəbi, axmaq, dəyərsiz və s. görünür. Utanma müvəqqəti məntiqli və effektiv düşünmə qabiliyyətinin olmaması, çox vaxt uğursuzluq və məğlubiyyət hissi ilə müşayiət olunur. Utanan insan hisslərini sözlə ifadə edə bilmir. Sonradan o, mütləq doğru sözləri tapacaq və utancın onu dilsiz qoyduğu anda nə deyə biləcəyini dönə-dönə təsəvvür edəcək. Bir qayda olaraq, utanc hissi kəskin uğursuzluq hissi, tam fiasko ilə müşayiət olunur. Bu hiss öz üslubumuzda düşünüb ifadə edə bilməməyimizdən irəli gəlir. Utanma xüsusi növ yadlaşma yaradır. İnsan öz vicdanının deşici baxışlarından gizlənə bilməyən utanc alovunda yananda çox tənha olur. O, həqiqətən də ətrafdan uzaqlaşıb, ən azı o mənada ki, əvvəlki kimi asanlıqla başqasına müraciət edə, onunla mənasız ifadələr mübadiləsi apara bilmir.
Utancma fenomeninin öyrənilməsində maraq insan orqanizmində utancın necə ifadə olunduğu sualını nəzərdən keçirməyə başlayan Çarlz Darvinin tədqiqatında əhəmiyyətli təkan almış təkamül biologiyasıdır. Darvin sualları daha açıq şəkildə ortaya qoydu:
- utanma hissinin mənşəyi haqqında;
- onun tədricən inkişafı haqqında .
Maraqlanan sualın özü deyil, daha çox onun formalaşdırılmasıdır. Utanma hissi anadangəlmə sayılmalıdır, yoxsa tərbiyə və irsi qazanılmış vərdişlər vasitəsilə formalaşıb?
Ola bilsin ki, daha vacib olanı, insanlarda normal və anormal, müxtəlif yaşlarda və cinsdən asılı olaraq utancın inkişaf tarixinin araşdırılmasıdır. Psixoloji ədəbiyyatda bu mövzuda məntiqli şərhlərə rast gəlmək olar, lakin bu mövzuda ən zəngin materialı əxlaqi dəliliyi müalicə edən psixiatriya verir; Erotomaniya və cinsi hisslərin təhrifinə aid olan psixiatriya ədəbiyyatı sahəsi xüsusilə vacibdir, utanc hissi ilə cinsi sfera ilə sıx əlaqəsi var.
Tipik olaraq, 5 yaşına qədər uşaqda utanma hissi yaranır və bu, öz bədənini hiss etmə ilə sıx bağlıdır. Qordon Allport hesab edirdi ki, insanın öz bədənini hiss etməsi körpəlikdən formalaşmağa başlayır və həyat boyu özünüdərkin əsası olaraq qalır. İntim utanc hissinin olmaması fərdin şəxsiyyətinin inkişafına mane olan amildir və çox vaxt psixi pozğunluq və ya xəstəliyin əlamətidir.
Əgər insanda həyanın fərdi inkişaf tarixi maraqlı tədqiqat mövzusu kimi çıxış edə bilərsə, o zaman utanc haqqında fikirlərin müxtəlif xalqlar arasında müxtəlif dövrlərdə baş verdiyi dəyişikliklər daha maraqlıdır. Ümumiyyətlə, görünür ki, utanc ideyasının tədricən təkmilləşməsi və təvazökarlığın özünün tədricən dərinləşməsi faktı sübuta yetirilə bilər. Aşağı inkişaf mərhələsində olan vəhşi xalqların və xalqların heyrətamiz həyasızlığı haqqında faktlar həm antropoloqlar, həm də bir çox səyyahlar tərəfindən nəql olunur, baxmayaraq ki, burada istisnalar var, necə ki, yüksək inkişaf mərhələsində olan xalqlar arasında dərin mənəvi tənəzzül dövrləri var .
Təvazökarlıq hissi ilə əlaqədar olaraq, ədəbiyyat tarixçiləri Laprad və Bizenin təbiət hissi ilə bağlı etdiklərini etməlidirlər: material son dərəcə zəngindir və xalq psixologiyası deyilən Völkerpsychologie-də hazırlıq işində heç bir çatışmazlıq yoxdur.. Məsələn, Aristotelin “Nikomax etikası” əsərində utanc haqqında müzakirələri nə qədər heyrətamizdir və onların xristianlığın baxışlarından nə qədər fərqli olması, şübhəsiz ki, utanc anlayışının dərinləşməsinə kömək etmişdir .
Ən məşhur, geniş yayılmış və ictimaiyyət tərəfindən bəyənilənlər arasında psixoanaliz kimi elmi bilik sahəsinin, o cümlədən onun müxtəlif istiqamətlərinin əsərləri var. Söhbət, ilk növbədə, müəllifləri Freyd, Adler, Horni, Fromm və bir çox başqalarından gedir. Psixoanaliz çərçivəsində utanma “...psixi həyatın strukturunda ali səlahiyyət sahibinin...daxili senzura funksiyasını yerinə yetirən”in şüursuz hərəkət edərək fərdin davranışını tənzimləyən fəaliyyətinin nəticəsi hesab edilir. Bütövlükdə, və erkən uşaqlıq dövründə formalaşan və həyatı boyu insanı müşayiət edən əxlaqi norma və münasibətləri təmsil edir.
Danimarkalı psixoloq İlse Sandın fikrincə, ayıb və utanma hissləri çox vaxt fərdin uşaqlıq illərində həvəsləndirilməyən emosiyaların nümayiş etdirilməsi lazım olan vəziyyətlərdə yaranır.
İstinadlar
- // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- Tracy, Jessica; Robins, Richard. Self-conscious emotions: Where self and emotion meet // Sedikides, C. (redaktor). Frontiers of social psychology. The self. Psychology Press. 2007. səh. 187–209.
- Shein, L. (2018). «The Evolution of Shame and Guilt». PLoSONE, 13(7), 1-11.
- Parsa, S. (2018). «Psychological Construction of Shame in Disordered Eating». New Psychology Bulletin, 15(1), 11-19.
- "Электронная библиотека". 2014-01-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-01-16.
- К. Э. Изард. Психология эмоций. / Перев. с англ. — СПб.: Издательство «Питер», 1999, — 464 с.: ил. (Серия «Мастера психологии».) — Глава 15. С. 346.
- «О выражении ощущений», СПб., 1872, гл. XIII, стр. 261—294
- «Происхождение человека»
- работы («Die Seele des Kindes») и Перре о душе ребёнка
- «Извращение полового чувства»
- Moreau, Paul. «Des aberrations du sens génesiane»
- . «Psychopathia sexualis», Штутгарт, 1890
- . «Sittengeschichte Roms»
- Wiedemeister. «Der Caesarenwahnsinn»
- Lecky, William Edward Hartpole. «History of European morals»
- Jacoby. «Etudes sur la sélection»
- L. Schmid. «Die Ethik der Alten Griechen»
- Lazarus. «Die Ethik des Judenthums»
- Fouillée. «La psychologie du peuple français»
- Josef Müller. «Die Keuschheitsideen in ihrer geschichtlichen Entwicklung und practischen Bedeutung», Майнц, 1897 — неудовлетворительная книга
- Сутерланд. «Происхождение и развитие нравственного инстинкта», СПб., 1900
- . «Психология бессознательного». М., «Просвещение», 1990. — 448 с.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Utancaqliq ile sehv salmayin Utanma ve ya xecalet menfi emosiya insanin her hansi bir hereketin motivin ve ya keyfiyyetin mueyyen bir muhitde qebul edilmis normalara ve ya qebul edilen gozlentilere uygun gelmeye bileceyini hiss ve derk etmesi Utanc hissi yasayan Hevva Rodenin Gunahdan sonra Hevva heykeli Utanma insanin utandigi seyin sosial qebuledilmezliyi hissi ile elaqelendirilir Utanc duygusunun yaranmasi ucun bize utandigimiz seyin real ve ya derk edilmis sahidlerine ehtiyacimiz var Sahidler olmadiqda utanc hissi yaranmir lakin bu zaman gunahkarliq hissi yarana biler Utanma insanlarin oz sehvlerini gizletmelerine ve ya inkar etmelerine sebeb olan menevi ve ya sosial emosiya kimi tesvir edilen diskret esas duygudur Utanma hem de ozunu menfi qiymetlendirme ile bagli xosagelmez ozunudirk emosiyasi kimi de tesvir edile biler Platona gore utanma pis soz sohbetlerden qorxmaqdir utanmanin oxsar terifi Aristotelde de var Biologiya ve psixologiya baximindanK E Izard muxtelif tedqiqatcilar terefinden verilmis utanc hissinin bir sira xususiyyetlerine istinad ederek onlari asagidaki kimi umumilesdirir Utanma insanin oz men ini ve oz men inin ferdi xususiyyetlerini derk etmesinin keskin ve agrili tecrubesi ile musayiet olunur Insan kicik caresiz temkinli emosional olaraq esebi axmaq deyersiz ve s gorunur Utanma muveqqeti mentiqli ve effektiv dusunme qabiliyyetinin olmamasi cox vaxt ugursuzluq ve meglubiyyet hissi ile musayiet olunur Utanan insan hisslerini sozle ifade ede bilmir Sonradan o mutleq dogru sozleri tapacaq ve utancin onu dilsiz qoydugu anda ne deye bileceyini done done tesevvur edecek Bir qayda olaraq utanc hissi keskin ugursuzluq hissi tam fiasko ile musayiet olunur Bu hiss oz uslubumuzda dusunub ifade ede bilmemeyimizden ireli gelir Utanma xususi nov yadlasma yaradir Insan oz vicdaninin desici baxislarindan gizlene bilmeyen utanc alovunda yananda cox tenha olur O heqiqeten de etrafdan uzaqlasib en azi o menada ki evvelki kimi asanliqla basqasina muraciet ede onunla menasiz ifadeler mubadilesi apara bilmir Utancma fenomeninin oyrenilmesinde maraq insan orqanizminde utancin nece ifade olundugu sualini nezerden kecirmeye baslayan Carlz Darvinin tedqiqatinda ehemiyyetli tekan almis tekamul biologiyasidir Darvin suallari daha aciq sekilde ortaya qoydu utanma hissinin menseyi haqqinda onun tedricen inkisafi haqqinda Maraqlanan sualin ozu deyil daha cox onun formalasdirilmasidir Utanma hissi anadangelme sayilmalidir yoxsa terbiye ve irsi qazanilmis verdisler vasitesile formalasib Ola bilsin ki daha vacib olani insanlarda normal ve anormal muxtelif yaslarda ve cinsden asili olaraq utancin inkisaf tarixinin arasdirilmasidir Psixoloji edebiyyatda bu movzuda mentiqli serhlere rast gelmek olar lakin bu movzuda en zengin materiali exlaqi deliliyi mualice eden psixiatriya verir Erotomaniya ve cinsi hisslerin tehrifine aid olan psixiatriya edebiyyati sahesi xususile vacibdir utanc hissi ile cinsi sfera ile six elaqesi var Tipik olaraq 5 yasina qeder usaqda utanma hissi yaranir ve bu oz bedenini hiss etme ile six baglidir Qordon Allport hesab edirdi ki insanin oz bedenini hiss etmesi korpelikden formalasmaga baslayir ve heyat boyu ozunuderkin esasi olaraq qalir Intim utanc hissinin olmamasi ferdin sexsiyyetinin inkisafina mane olan amildir ve cox vaxt psixi pozgunluq ve ya xesteliyin elametidir Eger insanda heyanin ferdi inkisaf tarixi maraqli tedqiqat movzusu kimi cixis ede bilerse o zaman utanc haqqinda fikirlerin muxtelif xalqlar arasinda muxtelif dovrlerde bas verdiyi deyisiklikler daha maraqlidir Umumiyyetle gorunur ki utanc ideyasinin tedricen tekmillesmesi ve tevazokarligin ozunun tedricen derinlesmesi fakti subuta yetirile biler Asagi inkisaf merhelesinde olan vehsi xalqlarin ve xalqlarin heyretamiz heyasizligi haqqinda faktlar hem antropoloqlar hem de bir cox seyyahlar terefinden neql olunur baxmayaraq ki burada istisnalar var nece ki yuksek inkisaf merhelesinde olan xalqlar arasinda derin menevi tenezzul dovrleri var Tevazokarliq hissi ile elaqedar olaraq edebiyyat tarixcileri Laprad ve Bizenin tebiet hissi ile bagli etdiklerini etmelidirler material son derece zengindir ve xalq psixologiyasi deyilen Volkerpsychologie de hazirliq isinde hec bir catismazliq yoxdur Meselen Aristotelin Nikomax etikasi eserinde utanc haqqinda muzakireleri ne qeder heyretamizdir ve onlarin xristianligin baxislarindan ne qeder ferqli olmasi subhesiz ki utanc anlayisinin derinlesmesine komek etmisdir En meshur genis yayilmis ve ictimaiyyet terefinden beyenilenler arasinda psixoanaliz kimi elmi bilik sahesinin o cumleden onun muxtelif istiqametlerinin eserleri var Sohbet ilk novbede muellifleri Freyd Adler Horni Fromm ve bir cox basqalarindan gedir Psixoanaliz cercivesinde utanma psixi heyatin strukturunda ali selahiyyet sahibinin daxili senzura funksiyasini yerine yetiren in suursuz hereket ederek ferdin davranisini tenzimleyen fealiyyetinin neticesi hesab edilir Butovlukde ve erken usaqliq dovrunde formalasan ve heyati boyu insani musayiet eden exlaqi norma ve munasibetleri temsil edir Danimarkali psixoloq Ilse Sandin fikrince ayib ve utanma hissleri cox vaxt ferdin usaqliq illerinde heveslendirilmeyen emosiyalarin numayis etdirilmesi lazim olan veziyyetlerde yaranir IstinadlarStyd Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Tracy Jessica Robins Richard Self conscious emotions Where self and emotion meet Sedikides C redaktor Frontiers of social psychology The self Psychology Press 2007 seh 187 209 Shein L 2018 The Evolution of Shame and Guilt PLoSONE 13 7 1 11 Parsa S 2018 Psychological Construction of Shame in Disordered Eating New Psychology Bulletin 15 1 11 19 Elektronnaya biblioteka 2014 01 16 tarixinde Istifade tarixi 2014 01 16 K E Izard Psihologiya emocij Perev s angl SPb Izdatelstvo Piter 1999 464 s il Seriya Mastera psihologii ISBN 5 314 00067 9 Glava 15 S 346 O vyrazhenii oshushenij SPb 1872 gl XIII str 261 294 Proishozhdenie cheloveka raboty Die Seele des Kindes i Perre o dushe rebyonka Izvrashenie polovogo chuvstva Moreau Paul Des aberrations du sens genesiane Psychopathia sexualis Shtutgart 1890 Sittengeschichte Roms Wiedemeister Der Caesarenwahnsinn Lecky William Edward Hartpole History of European morals Jacoby Etudes sur la selection L Schmid Die Ethik der Alten Griechen Lazarus Die Ethik des Judenthums Fouillee La psychologie du peuple francais Josef Muller Die Keuschheitsideen in ihrer geschichtlichen Entwicklung und practischen Bedeutung Majnc 1897 neudovletvoritelnaya kniga Suterland Proishozhdenie i razvitie nravstvennogo instinkta SPb 1900 Psihologiya bessoznatelnogo M Prosveshenie 1990 448 s