Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Yüzillik müharibə (İngiliscə: The Hundred Years' War) – Plantagenetlər, Valualar və İngiltərə kralları arasında Fransa taxtı uğrunda baş tutan və 1337-1453-cü illəri əhatə edən müharibədir. Müharibənin tərəfləri digər Avropa dövlətlərini də müharibəyə sürüklədi. Qərbi Avropanın ən böyük krallığı uğrunda gedən bu müharibə hər iki rəqib sülalədə nəsillər boyunca davam etmiş, bununla yanaşı bu dövlətlərdə milli kimlik hissi formalaşdırmışdır.
| Yüzillik müharibə | |
|---|---|
 | |
| Yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Fransa və İngiltərə taxtları arasındakı bu qarşıdurma İngiltərə kral sülaləsinin fransız əsilli olması səbəbilə, əslində əsrlər öncəsindən qaynaqlanırdı. Bu səbəblə İngiltərə kralları daim Fransadakı bəzi mülklərdə haqq iddia etmiş, beləcə Fransa krallarının vassalına çevrilmişdi. Bundan istifadə edən Fransa kralları isə ingilislərin həddindən artıq yüksəlməsinin önünü almağa çalışmış, onların şotlandlarla olan münaqişələrindən istifadə edərək bölgədəki ingilis mülklərini xırda-xırda ələ keçirmişdilər. Belə ki, vaxtilə Fransa kral mülklərini belə kölgədə qoyan ingilis mülklərindən 1337-ci ildə sadəcə Qaskoniya qalmışdı.
1328-ci ildə Fransa kralı IV Çarlz geridə vəliəhd buraxmadan vəfat etdi. Üstəlik ölümündən öncə sülalənin qadın üzvlərinin taxt hüquqlarını ləğv edən bir fərman da imzalamışdı. Mərhum kralın ən yaxın kişi qohumu isə İngiltərə kralı olan bacısı oğlu III Eduard idi. Çox keçmədən mərhum kralın bacısı İzabella oğlunun adına Fransa taxtında haqq iddia etdi. Ancaq fransızlar bunu qəbul etmədilər. Çünki İzabella qardaşının verdiyi fərmanla taxt hüququndan məhrum edilmişdi və bu vəziyyətdə oğlunun da taxtda heç bir iddiası ola bilməzdi. Saray əyanları da tanımadıqları bir ingilisin yerinə, fransız birinin taxta çıxmasını dəstəkləyirdilər. Taxtın bir digər namizədi isə IV Çarlzın əmisi oğlu Valualı Filip idi. İstər Fransaya bağlılığı, istərsə də mərhum kralın oğul şəcərəsi ilə qohumu olması baxımından ölkədə güclü tərəfdar topladı və nəticədə Fransa taxtına çıxarıldı (1328). Onsuz da imkansız görülən taxt iddialarının qəbul edilməməsinin ardından ingilislər bu iddialarından əl çəkdilər. Ancaq aralarında yaranan sürtüşmələr VI Filipi ingilislərin Fransadakı mülklərinə əl qoymağa, III Eduardı isə Fransadakı taxt mübarizəsinə qoşulmağa məcbur etdi.
Müharibənin ilk illəri ingilislərin üstün qələbəsi ilə davam edirdi. Xüsusilə də 1346-cı ildə baş tutan Kresi döyüşü və Fransa kralı II Conun əsir düşməsi ilə nəticələnən 1356 tarixli Puatye döyüşü müharibənin ilk mərhələsinə yön verdi. Ancaq 1378-ci ildə V Karlın idarəsindəki fransızlar qitədə yalnız bir neçə qalanı ingilislərə tərk edərək Bretinya sülhü (1360) ilə itirdikləri bütün torpaqları geri aldılar. Ancaq kral idarəçiliyinin zəifləməsi, Avropa əhalisinin üçdə birinin epidemiya və iqtisadi böhran səbəbilə həlak olması nəticəsində münaqişələr səngidi və hər iki ölkədə vətəndaş müharibələri başladı. İngiltərə taxtına yenicə çıxan V Henri isə bu münqaişəni canlı tutmaq adına Fransa kralı VI Karlın dəlilik səviyyəsindəki əqli zəifliyindən və Fransadakı vətəndaş müharibəsindən məharətlə istifadə etdi. 1415-ci ildə Azenkur döyüşü və 1424-cü ildə Verneuil döyüşündəki qəti ingilis qələbəsi ilə yanaşı Burqundiya ilə qurulan ittifaq ingilislərin bu müharibədəki qələbə ümidlərini yenidən canlandırdı. Buna baxmayaraq V Henri və dəli kral VI Karlın 1422-ci ildə ölümü, fransız xalqını ayaqlandıran Janna Dark üsyanı və Burqundiyanın ələ keçirilməsi kimi bəzi faktorlar buna mane oldu. Bundan başqa 1429-cu ildə baş tutan Orleanın mühasirəsi də ingilislər üçün sonun başlanğıcı oldu. Ardından Janna Darkın Burqundiyalılar tərəfindən ələ keçirilməsi və 1431-ci ildə edamı, fransızların 1429-cu ildə Pate, 1450-ci ildə Formini və 1453-cü ildə Kastilyon döyüşlərindəki qəti qələbələri də Valuaların lehinə nəticələndi. İngiltərə qitədəki nüfuzunu və mülklərinin bir çoxunu itirdi.
Sonralar tarixçilər bu periodu Yüzillik müharibə olaraq adlandırdı və beləcə Avropa tarixinin ən böyük hərbi münaqişəsini inşa etdilər. Bununla yanaşı bu müharibə 3 fazada araşdırılır: Eduardian müharibəsi (1337-1360), Karolin müharibəsi (1369-1389) və Lankaster müharibəsi (1415-1453). Müharibənin sonunda feodal birliklər profesiyonal qoşunlar və güclü silahlarla əvəz olundu. Əslində kral sülalələri arasında baş tutsa da, müharibə ingilis və fransız milliyyətçiliyini oyandırdı.
Müharibənin səbəbləri
Yüzillik müharibənin başlanmasına əsas səbəb İngiltərənin ələ keçirdiyi ərazilər (XII əsrin ortalarından) və zəngin Flandriya uğrunda mübarizə idi. İngilis kralları özlərinin Fransada itirdikləri torpaq mülklərini geri qaytarmaq istəyirdilər. İngiltərə və Fransa arasında çoxdan bəri davam edən bu düşmənçiliyə Flandriya və onun zəngin şəhərlərini ələ keçirmək uğrunda başlayan rəqabət də əlavə olundu. Fransa kralları dəfələrlə Flandriyanı öz torpaqlarına qatmağa cəhd göstərmişdilər. Lakin hər dəfə məğlub olurdular. Flandriyanın şəhərlərini İngiltərə müdafiə edirdi. Çünki İngiltərə ilə Flandriya arasında qədimdən bəri sıx ticarət əlaqələri vardı. Bundan başqa həm də, ingilis kralı Fransa kralının qohumu idi. Fransa kralı IV Filippin oğullarının ölümündən sonra onun kişi nəsli kəsildi. Bunu görə İngiltərə kralı özünün Fransa kralı taxtını ələ keçirmək hüququna malik olduğunu bildirdi.
Tərəflərin hazırlığı
Fransa qoşunların atlı cəngavər dəstələri üstün idi. Lakin cəngavərlər intizamın nə olduğunu bilmirdilər. Onların hər biri döyüş zamanı ayrıca vuruşur və şəxsi hünər göstərib başqalarından fərqlənməyə çalışırdılar. Piyada qoşunlar muzdla tutulmuş əcnəbi əsgərlərdən ibarət idi. Cəngavərlər piyada döyüşçülərə xor baxırdılar.İngilis qoşunları fransızlara nisbətən daha yaxşı təşkil olunmuşdular. İngilislərin atlı cəngavərlərdən başqa çoxlu, həm də döyüş intizamına malik olan piyada qoşunları vardı. İngilis piyada qoşunları təhkimli olmayan kəndlilərdən ibarət idi. O zaman İngilistərədə təhkim olunmayan kəndlilər hələ çox idi. İngilis piyadaları uzun oxlarla silahlanmışdılar. Onlar 600 addıma qədər uzağa ox ata bilirdilər. İngilis oxçularının atdığı ox 200 addımlıqda fransız cəngavərlərinin zirehli geyimini deşib keçirdi.
Müharibənin başlanması
İngilis ordusunun yaxşı donanması vardı. Onlar bu donanmanın köməyi ilə La-Manş boğazını keçib Fransa ərazisində hərbi əməliyyatlara başladılar. Müharibənin əvvəlində fransızlar məğlub olmağa başladılar. İngilislər Normandiyanı tutdular. Onlar 1346-cı ildə fransız qoşunlarını məğlub etdilər. Kresi vuruşmasından sonra ingilislər Akvitaniya tərəfdən hücuma keçdilər 1356-cı ildə Laura çayından cənubda yerləşən Puatye şəhəri yaxınlığında döyüş baş verdi. Fransızlar sayca çox idilər. Lakin onlar dağınıq hərəkət edirdilər. Ön dəstədəki fransız cəngavərləri əsas qüvvələrin gəlib çıxmasını gözləmədən ingilislərə hücuma keçdilər. Vuruşa-vuruşa irəli çıxan fransız cəngavərləri döyüş cərgələrini pozur, vuruşma zamanı bir-birinə mane olurdular. İngilis oxçularının yağış kimi yağdırdığı ox zərbələri altında fransız atlı qoşunlarının döyüş cərgələrinə qarışıqlıq düşdü. Fransız ordusunun döyüş yerinə yetişən əsas qüvvələri də darmadağın edildi. Fransa kralı başda olmaqla ən tanınmış fransız feodalları ingilislərə əsir düşdülər. Puatye döyüşündən sonra Fransanın cənub və şimal hissələri ingilislərin əlinə keçdi.
Fransada Jaklar üsyanı
Şəhərlərin artması və ticarətin genişlənməsi nəticəsində hələ müharibədən əvvəl fransız kəndlilərinin istismarı güclənmişdi. Bu isə sinfi mübarizənin güclənməsinə gətirib çıxarırdı. Müharibə isə sıravi vətəndaşlara yeni fəlakətlər gətirdi. Vergilər aramsız olaraq artırdı. Həm fransız qoşunları, həm də ingilis hərbi qüvvələri tez-tez kəndlərə həmlələr edib kəndliləri talayırdılar. Puatye döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra Fransanın hər yerinə səpələnmişdilər. Onlar müdafiəsiz kındlərə basqınlar edir, kəndlilərə işgəncə verir, onları çapıb-talayır və evlərini yandıraraq çəxəb gedirdilər. Xalqa rəğbət bəsləyən salnaməçi təsərrüfatın dağılmasını belə təsvir edirdi.
Üzümlüklər becərilmir, əkin yerləri şumlanmırdı. Mal-qara və qoyun-quzu örüşə çıxmırdı. Kilsələr və evlər hələ də tüstülənməkdə olan xarabalıqları yandırırdı.
Xalq isə başına gələn bütün müsibətlərə görə, haqlı olaraq, feodalları bais hesab edirdi. Kəndlilərin dilənçi kökünə düşməsinə baxmayaraq feodallar onlardan yeni vergilər tələb edirdilər. Bu zaman əsirlikdə olan kralı və feodal əyanlarını ödənc verib xilas etməkdən ötrü yeni vergi yığılmasına başlandı. Feodal ağalar belə deyirdilər. Sadəlövh Jakın enli kürəyi var, nə yükləsən götürər. Zadəganlar sadə xalq arasında geniş yayılmış Jak adını kəndlilər üçün həqarətli bir ləqəb kimi işlədirdilər.
1358-ci ilin may ayında Fransanın şimal-şərqində kəndli üsyanı başlandı. Bu üsyan tarixdə kimi tanınmışdır. Jaklar üsyanı kortəbii üsyan idi. Çünki bu üsyan heç bir hazırlıq görülmədən, müəyyən hərəkət planı olmadan başlanmışdı. Üsyanda 100 minə yaxın kəndli iştirak edirdi. Kəndlilər onların müsibətlərindən kralın xəbəri olmadığına və kralın onlara rəğbət bəslədiyinə inanırdılar. Kəndlilər feodalları öz düşmənləri elan etmişdilər. Zülmkarlara nifrət o qədər güclü idi ki, üsyançılar bütün zədəganları axırıncı nəfərinə kimi qırmaqla hədələyirdilər. Əllərinə nə küçdi onunla silahlanan jaklar feodalları öldürür, onların qəsrlərini dağıdırdılar. Ən böyük üsyançı dəstələrindən birinə kəndli başçılıq edirdi. O dövrün salnaməçisi onu dünya görmüş, yaxşı danışıq bacarığı olan, boy-buxunlu və gözəl sifətli bir adam kimi təsvir edirdi. Kal jakları birləşdirməyə və kəndli qoşununda intizam yaratmağa çalışırdı. Lakin dağınıq icmalar halında yaşayan kəndlilər başqa kəndlərdən olan üsyançılarla birləşməyə həvəs göstərmirdilər. Onlar uzun müddət üçün öz təsərrüfatlarını buraxıb getmək istəmir və çox vaxt ancaq ağalarına qarşı mübarizə aparmaqla kifayətlənirdilər. Üsyan onlarla şəhəri olan böyük bir vilayəti əhatə edirdi. Bəzi şəhərlərin yoxsul əhalisi üsyançılarla həmrəylik nümayiş etdirərək şəhər qapılarını üsyançıların üzünə açdılarsa, qalan şəhərlərin varlıları buna imkan vermədilər. Feodallar kəndlilərin üsyana qalxdığı yerlərdən qaçıb gedirdilər. Lakin onlar çox keçmədən özlərini ələ aldılar və böyük qoşun topladılar. Həlledici döyüş ərəfəsində Gilyom Kal öz dəstələrini bir təpənin üstündə yerləşdirib, düşərgəni arabalarla dövrəyə aldı. Kəndliləərin müqavimət göstərməyə hazırlaşdığını görən zədəganlar onları aldatmaq qərarına gəldilər. Onlar üsyançılarla barışıq bağlayıb onların başçısını danışığa dəvət etdilər. Buna inanan Kal zədəganların düşərgəsinə getdi. Zədəganların isə onu tutub qandalladılar. Cəngavərlər üsyançıların düşərgəsinə şiddətli hücumlar edirdilər. Başçısız qalmış və hərbi işi bilməyən jakların sırasına pozğunluq düşdü və onlar darmadağın oldular.
Feodallar onları qorxuya salmış kəndlilərdən amansız qisas aldılar. Zədəganlar Kalı edam etməzdən əvvəl onun başına közərdilmiş dəmir çənbər keçirdilər. Onlar Kalı lağa qoyub belə deyirdilər. "Jaklar kralının başına biz, bax belə tac qoyuruq." Cəngavərlər kəndləri və taxıl zəmilərini yandırır, kəndliləri ağacdan, öz komalarının qapılarından asıb gedirdilər. Üsyan sonrası baş verən qırğınlarda feodallar 20.000 kəndlini öldürdülər. Jaklar üsyanı mığlub olsa da, nəticəsiz qalmadı. Kəndli üsyanının vahiməsindən qorxuya düşən feodallar mükəlləfiyyətləri artırmağa cürət etmədilər və kəndlilərin şəxsi asılılıqdan azad olmasını sürətləndirirdilər. Buna görə artıq 15-ci əsrdə Fransada çox az qalmışdı.
Müharibənin davamı
1348-49-cu illərdə baş vermiş taun epidemiyasında Fransa əhalisinin təqribən 1/3 hissəsinin həlak olması ölkəni xüsusilə çətin vəziyyətə saldı. Fransa qoşunlarının məğlubiyyəti, iqtisadi vəziyyətin ağırlaşması, vergilərin ağırlığı, xalqın narazılığının artmasına səbəb oldu, (1357-58) və Jakeriya üsyanı (1358) ilə nəticələndi. Fransa hökuməti ağır şərtli müqavilə bağlamağa (1360) məcbur oldu. VI Karl dövründə (1380-1422) feodal çəkişmələri Fransanı zəiflətdi. Bundan istifadə edən ingilislər 1415-ci ildə yenidən müharibəyə başladılar və Azenkur yaxınlığında Fransa ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar. Fransa ərazisinin xeyli hissəsi ingilislər və burqundlar arasında bölüşdürüldü, Luaradan çayıdakı ərazi VII Karlın hakimiyyəti altında qaldı. Cənuba doğru irəliləməyə cəhd edən ingilislər və burqundlar Orleanı mühasirəyə aldıqda (1428) bütün fransız xalqı Janna d'Arkın başçılığı altında işğalçılara qarşı mübarizəyə qalxdı. Orleanın azad olunması ilə (1429) Yüzillik müharibədə dönüş baş verdi. Fransa ordusu bir sıra qələbələr qazandı. 1435-ci ildə Arrasda, Burqundiya hersoqu ilə VII Karl arasında sülh bağlandı. 1436 ildə ingilislər Parisdən qovuldular, sonra bir sıra vilayətlər azad edildi. Yüzillik müharibə ingilislərin Bordoda təslim olması ilə (1453, 19 oktyabr) qurtardı. Fransa ərazisindən yalnız Kale (1558-ci ilədək) İngiltərənin əlində qaldı. Müharibə Fransa iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdu, ölkənin mərkəzləşdirməsi prosesini qismən langitdi, İngiltərədə isə feodal aristokratiyasının siyasi nüfuzunu müvəqqəti yüksəltdi.
100 illik müharibədəki döyüşlərin siyahısı
I hissə (1337-1360)
1415-1453
Mənbə
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976–1987.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Yuzillik muharibe Ingilisce The Hundred Years War Plantagenetler Valualar ve Ingiltere krallari arasinda Fransa taxti ugrunda bas tutan ve 1337 1453 cu illeri ehate eden muharibedir Muharibenin terefleri diger Avropa dovletlerini de muharibeye surukledi Qerbi Avropanin en boyuk kralligi ugrunda geden bu muharibe her iki reqib sulalede nesiller boyunca davam etmis bununla yanasi bu dovletlerde milli kimlik hissi formalasdirmisdir Yuzillik muharibeYeri Fransa Vikianbarda elaqeli mediafayllar Fransa ve Ingiltere taxtlari arasindaki bu qarsidurma Ingiltere kral sulalesinin fransiz esilli olmasi sebebile eslinde esrler oncesinden qaynaqlanirdi Bu sebeble Ingiltere krallari daim Fransadaki bezi mulklerde haqq iddia etmis belece Fransa krallarinin vassalina cevrilmisdi Bundan istifade eden Fransa krallari ise ingilislerin heddinden artiq yukselmesinin onunu almaga calismis onlarin sotlandlarla olan munaqiselerinden istifade ederek bolgedeki ingilis mulklerini xirda xirda ele kecirmisdiler Bele ki vaxtile Fransa kral mulklerini bele kolgede qoyan ingilis mulklerinden 1337 ci ilde sadece Qaskoniya qalmisdi 1328 ci ilde Fransa krali IV Carlz geride veliehd buraxmadan vefat etdi Ustelik olumunden once sulalenin qadin uzvlerinin taxt huquqlarini legv eden bir ferman da imzalamisdi Merhum kralin en yaxin kisi qohumu ise Ingiltere krali olan bacisi oglu III Eduard idi Cox kecmeden merhum kralin bacisi Izabella oglunun adina Fransa taxtinda haqq iddia etdi Ancaq fransizlar bunu qebul etmediler Cunki Izabella qardasinin verdiyi fermanla taxt huququndan mehrum edilmisdi ve bu veziyyetde oglunun da taxtda hec bir iddiasi ola bilmezdi Saray eyanlari da tanimadiqlari bir ingilisin yerine fransiz birinin taxta cixmasini destekleyirdiler Taxtin bir diger namizedi ise IV Carlzin emisi oglu Valuali Filip idi Ister Fransaya bagliligi isterse de merhum kralin ogul seceresi ile qohumu olmasi baximindan olkede guclu terefdar topladi ve neticede Fransa taxtina cixarildi 1328 Onsuz da imkansiz gorulen taxt iddialarinin qebul edilmemesinin ardindan ingilisler bu iddialarindan el cekdiler Ancaq aralarinda yaranan surtusmeler VI Filipi ingilislerin Fransadaki mulklerine el qoymaga III Eduardi ise Fransadaki taxt mubarizesine qosulmaga mecbur etdi Muharibenin ilk illeri ingilislerin ustun qelebesi ile davam edirdi Xususile de 1346 ci ilde bas tutan Kresi doyusu ve Fransa krali II Conun esir dusmesi ile neticelenen 1356 tarixli Puatye doyusu muharibenin ilk merhelesine yon verdi Ancaq 1378 ci ilde V Karlin idaresindeki fransizlar qitede yalniz bir nece qalani ingilislere terk ederek Bretinya sulhu 1360 ile itirdikleri butun torpaqlari geri aldilar Ancaq kral idareciliyinin zeiflemesi Avropa ehalisinin ucde birinin epidemiya ve iqtisadi bohran sebebile helak olmasi neticesinde munaqiseler sengidi ve her iki olkede vetendas muharibeleri basladi Ingiltere taxtina yenice cixan V Henri ise bu munqaiseni canli tutmaq adina Fransa krali VI Karlin delilik seviyyesindeki eqli zeifliyinden ve Fransadaki vetendas muharibesinden meharetle istifade etdi 1415 ci ilde Azenkur doyusu ve 1424 cu ilde Verneuil doyusundeki qeti ingilis qelebesi ile yanasi Burqundiya ile qurulan ittifaq ingilislerin bu muharibedeki qelebe umidlerini yeniden canlandirdi Buna baxmayaraq V Henri ve deli kral VI Karlin 1422 ci ilde olumu fransiz xalqini ayaqlandiran Janna Dark usyani ve Burqundiyanin ele kecirilmesi kimi bezi faktorlar buna mane oldu Bundan basqa 1429 cu ilde bas tutan Orleanin muhasiresi de ingilisler ucun sonun baslangici oldu Ardindan Janna Darkin Burqundiyalilar terefinden ele kecirilmesi ve 1431 ci ilde edami fransizlarin 1429 cu ilde Pate 1450 ci ilde Formini ve 1453 cu ilde Kastilyon doyuslerindeki qeti qelebeleri de Valualarin lehine neticelendi Ingiltere qitedeki nufuzunu ve mulklerinin bir coxunu itirdi Sonralar tarixciler bu periodu Yuzillik muharibe olaraq adlandirdi ve belece Avropa tarixinin en boyuk herbi munaqisesini insa etdiler Bununla yanasi bu muharibe 3 fazada arasdirilir Eduardian muharibesi 1337 1360 Karolin muharibesi 1369 1389 ve Lankaster muharibesi 1415 1453 Muharibenin sonunda feodal birlikler profesiyonal qosunlar ve guclu silahlarla evez olundu Eslinde kral sulaleleri arasinda bas tutsa da muharibe ingilis ve fransiz milliyyetciliyini oyandirdi Yuzillik muharibe zamani hadiselerin inkisafi Fransa erazileri sari Ingiltere boz Burqundiya tund boz Fransa tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirTarixe qederki FransaAntik FransaRoma Qalliyasi e e 220 481 Orta esrler FransasiSulaleler Merovinqler 481 751 Karolinqler 751 987 Kapetinqler 987 1328 1328 1589 Burbonlar 1589 1792 1814 1848 Inqilaba qederki FransaYuzillik muharibe 1337 1453 Jakeriya usyani 1358 Nant razilasmasiFransa mutleqiyyeti 1643 1789 Muasir FransaBoyuk Fransa inqilabi 1789 1799 Yakobinler 1793 1794 Konvent 1792 1795 Jirondistler Montanyarlar Ebukir deniz doyusu 1798 Ebukir doyusu 1799 Fransa DirektoriyasiBirinci Fransa Respublikasi 1792 1804 Birinci imperiya 1804 1814 Tilsit sulhu 1807 Burbon restavrasiyasi 1814 1830 Iyul monarxiyasi 1830 1848 Ikinci Fransa Respublikasi 1848 1852 Ikinci imperiya 1852 1870 Ucuncu Fransa Respublikasi 1870 1940 Paris Kommunasi 1871 Dreyfus isi 1894 1906 Visi rejimi 1940 1944 Fransa Respublikasinin Muveqqeti Hokumeti 1944 1946 Dorduncu Fransa Respublikasi 1946 1958 Besinci Fransa Respublikasi 1958 Fransa portali brMuharibenin sebebleriYuzillik muharibenin baslanmasina esas sebeb Ingilterenin ele kecirdiyi eraziler XII esrin ortalarindan ve zengin Flandriya ugrunda mubarize idi Ingilis krallari ozlerinin Fransada itirdikleri torpaq mulklerini geri qaytarmaq isteyirdiler Ingiltere ve Fransa arasinda coxdan beri davam eden bu dusmenciliye Flandriya ve onun zengin seherlerini ele kecirmek ugrunda baslayan reqabet de elave olundu Fransa krallari defelerle Flandriyani oz torpaqlarina qatmaga cehd gostermisdiler Lakin her defe meglub olurdular Flandriyanin seherlerini Ingiltere mudafie edirdi Cunki Ingiltere ile Flandriya arasinda qedimden beri six ticaret elaqeleri vardi Bundan basqa hem de ingilis krali Fransa kralinin qohumu idi Fransa krali IV Filippin ogullarinin olumunden sonra onun kisi nesli kesildi Bunu gore Ingiltere krali ozunun Fransa krali taxtini ele kecirmek huququna malik oldugunu bildirdi Tereflerin hazirligiFransa qosunlarin atli cengaver desteleri ustun idi Lakin cengaverler intizamin ne oldugunu bilmirdiler Onlarin her biri doyus zamani ayrica vurusur ve sexsi huner gosterib basqalarindan ferqlenmeye calisirdilar Piyada qosunlar muzdla tutulmus ecnebi esgerlerden ibaret idi Cengaverler piyada doyusculere xor baxirdilar Ingilis qosunlari fransizlara nisbeten daha yaxsi teskil olunmusdular Ingilislerin atli cengaverlerden basqa coxlu hem de doyus intizamina malik olan piyada qosunlari vardi Ingilis piyada qosunlari tehkimli olmayan kendlilerden ibaret idi O zaman Ingilisterede tehkim olunmayan kendliler hele cox idi Ingilis piyadalari uzun oxlarla silahlanmisdilar Onlar 600 addima qeder uzaga ox ata bilirdiler Ingilis oxcularinin atdigi ox 200 addimliqda fransiz cengaverlerinin zirehli geyimini desib kecirdi Muharibenin baslanmasiIngilis ordusunun yaxsi donanmasi vardi Onlar bu donanmanin komeyi ile La Mans bogazini kecib Fransa erazisinde herbi emeliyyatlara basladilar Muharibenin evvelinde fransizlar meglub olmaga basladilar Ingilisler Normandiyani tutdular Onlar 1346 ci ilde fransiz qosunlarini meglub etdiler Kresi vurusmasindan sonra ingilisler Akvitaniya terefden hucuma kecdiler 1356 ci ilde Laura cayindan cenubda yerlesen Puatye seheri yaxinliginda doyus bas verdi Fransizlar sayca cox idiler Lakin onlar daginiq hereket edirdiler On destedeki fransiz cengaverleri esas quvvelerin gelib cixmasini gozlemeden ingilislere hucuma kecdiler Vurusa vurusa ireli cixan fransiz cengaverleri doyus cergelerini pozur vurusma zamani bir birine mane olurdular Ingilis oxcularinin yagis kimi yagdirdigi ox zerbeleri altinda fransiz atli qosunlarinin doyus cergelerine qarisiqliq dusdu Fransiz ordusunun doyus yerine yetisen esas quvveleri de darmadagin edildi Fransa krali basda olmaqla en taninmis fransiz feodallari ingilislere esir dusduler Puatye doyusunden sonra Fransanin cenub ve simal hisseleri ingilislerin eline kecdi Fransada Jaklar usyaniJanna d Ark Orleani xilas edir Seherlerin artmasi ve ticaretin genislenmesi neticesinde hele muharibeden evvel fransiz kendlilerinin istismari guclenmisdi Bu ise sinfi mubarizenin guclenmesine getirib cixarirdi Muharibe ise siravi vetendaslara yeni felaketler getirdi Vergiler aramsiz olaraq artirdi Hem fransiz qosunlari hem de ingilis herbi quvveleri tez tez kendlere hemleler edib kendlileri talayirdilar Puatye doyusundeki meglubiyyetden sonra Fransanin her yerine sepelenmisdiler Onlar mudafiesiz kindlere basqinlar edir kendlilere isgence verir onlari capib talayir ve evlerini yandiraraq cexeb gedirdiler Xalqa regbet besleyen salnameci teserrufatin dagilmasini bele tesvir edirdi Uzumlukler becerilmir ekin yerleri sumlanmirdi Mal qara ve qoyun quzu oruse cixmirdi Kilseler ve evler hele de tustulenmekde olan xarabaliqlari yandirirdi Xalq ise basina gelen butun musibetlere gore haqli olaraq feodallari bais hesab edirdi Kendlilerin dilenci kokune dusmesine baxmayaraq feodallar onlardan yeni vergiler teleb edirdiler Bu zaman esirlikde olan krali ve feodal eyanlarini odenc verib xilas etmekden otru yeni vergi yigilmasina baslandi Feodal agalar bele deyirdiler Sadelovh Jakin enli kureyi var ne yuklesen goturer Zadeganlar sade xalq arasinda genis yayilmis Jak adini kendliler ucun heqaretli bir leqeb kimi isledirdiler 1358 ci ilin may ayinda Fransanin simal serqinde kendli usyani baslandi Bu usyan tarixde kimi taninmisdir Jaklar usyani kortebii usyan idi Cunki bu usyan hec bir hazirliq gorulmeden mueyyen hereket plani olmadan baslanmisdi Usyanda 100 mine yaxin kendli istirak edirdi Kendliler onlarin musibetlerinden kralin xeberi olmadigina ve kralin onlara regbet beslediyine inanirdilar Kendliler feodallari oz dusmenleri elan etmisdiler Zulmkarlara nifret o qeder guclu idi ki usyancilar butun zedeganlari axirinci neferine kimi qirmaqla hedeleyirdiler Ellerine ne kucdi onunla silahlanan jaklar feodallari oldurur onlarin qesrlerini dagidirdilar En boyuk usyanci destelerinden birine kendli basciliq edirdi O dovrun salnamecisi onu dunya gormus yaxsi danisiq bacarigi olan boy buxunlu ve gozel sifetli bir adam kimi tesvir edirdi Kal jaklari birlesdirmeye ve kendli qosununda intizam yaratmaga calisirdi Lakin daginiq icmalar halinda yasayan kendliler basqa kendlerden olan usyancilarla birlesmeye heves gostermirdiler Onlar uzun muddet ucun oz teserrufatlarini buraxib getmek istemir ve cox vaxt ancaq agalarina qarsi mubarize aparmaqla kifayetlenirdiler Usyan onlarla seheri olan boyuk bir vilayeti ehate edirdi Bezi seherlerin yoxsul ehalisi usyancilarla hemreylik numayis etdirerek seher qapilarini usyancilarin uzune acdilarsa qalan seherlerin varlilari buna imkan vermediler Feodallar kendlilerin usyana qalxdigi yerlerden qacib gedirdiler Lakin onlar cox kecmeden ozlerini ele aldilar ve boyuk qosun topladilar Helledici doyus erefesinde Gilyom Kal oz destelerini bir tepenin ustunde yerlesdirib dusergeni arabalarla dovreye aldi Kendlileerin muqavimet gostermeye hazirlasdigini goren zedeganlar onlari aldatmaq qerarina geldiler Onlar usyancilarla barisiq baglayib onlarin bascisini danisiga devet etdiler Buna inanan Kal zedeganlarin dusergesine getdi Zedeganlarin ise onu tutub qandalladilar Cengaverler usyancilarin dusergesine siddetli hucumlar edirdiler Bascisiz qalmis ve herbi isi bilmeyen jaklarin sirasina pozgunluq dusdu ve onlar darmadagin oldular Feodallar onlari qorxuya salmis kendlilerden amansiz qisas aldilar Zedeganlar Kali edam etmezden evvel onun basina kozerdilmis demir cenber kecirdiler Onlar Kali laga qoyub bele deyirdiler Jaklar kralinin basina biz bax bele tac qoyuruq Cengaverler kendleri ve taxil zemilerini yandirir kendlileri agacdan oz komalarinin qapilarindan asib gedirdiler Usyan sonrasi bas veren qirginlarda feodallar 20 000 kendlini oldurduler Jaklar usyani miglub olsa da neticesiz qalmadi Kendli usyaninin vahimesinden qorxuya dusen feodallar mukellefiyyetleri artirmaga curet etmediler ve kendlilerin sexsi asililiqdan azad olmasini suretlendirirdiler Buna gore artiq 15 ci esrde Fransada cox az qalmisdi Muharibenin davami1348 49 cu illerde bas vermis taun epidemiyasinda Fransa ehalisinin teqriben 1 3 hissesinin helak olmasi olkeni xususile cetin veziyyete saldi Fransa qosunlarinin meglubiyyeti iqtisadi veziyyetin agirlasmasi vergilerin agirligi xalqin naraziliginin artmasina sebeb oldu 1357 58 ve Jakeriya usyani 1358 ile neticelendi Fransa hokumeti agir sertli muqavile baglamaga 1360 mecbur oldu VI Karl dovrunde 1380 1422 feodal cekismeleri Fransani zeifletdi Bundan istifade eden ingilisler 1415 ci ilde yeniden muharibeye basladilar ve Azenkur yaxinliginda Fransa ordusunu meglubiyyete ugratdilar Fransa erazisinin xeyli hissesi ingilisler ve burqundlar arasinda bolusduruldu Luaradan cayidaki erazi VII Karlin hakimiyyeti altinda qaldi Cenuba dogru irelilemeye cehd eden ingilisler ve burqundlar Orleani muhasireye aldiqda 1428 butun fransiz xalqi Janna d Arkin basciligi altinda isgalcilara qarsi mubarizeye qalxdi Orleanin azad olunmasi ile 1429 Yuzillik muharibede donus bas verdi Fransa ordusu bir sira qelebeler qazandi 1435 ci ilde Arrasda Burqundiya hersoqu ile VII Karl arasinda sulh baglandi 1436 ilde ingilisler Parisden qovuldular sonra bir sira vilayetler azad edildi Yuzillik muharibe ingilislerin Bordoda teslim olmasi ile 1453 19 oktyabr qurtardi Fransa erazisinden yalniz Kale 1558 ci iledek Ingilterenin elinde qaldi Muharibe Fransa iqtisadiyyatina boyuk ziyan vurdu olkenin merkezlesdirmesi prosesini qismen langitdi Ingilterede ise feodal aristokratiyasinin siyasi nufuzunu muveqqeti yukseltdi 100 illik muharibedeki doyuslerin siyahisiI hisse 1337 1360 Puatye doyusu1415 1453 Azenkur doyusuMenbeAzerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 1987 Hemcinin baxJanna d Ark