Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yuxarı Gövhər ağa məscidi və ya Şuşa cümə məscidi — Şuşa şəhərinin mərkəzi Meydanında yerləşən və şəhər ərazisində tikilmiş ən qədim məsciddir. Məscid Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən ölkə əhəmiyyətli tarix-mədəniyyət abidəsi kimi qeydiyyata alınmışdır.
| Yuxarı Gövhər ağa məscidi | |
|---|---|
 Məscidin əsas fasadı 2023-cü ildə restavrasiya işlərindən sonra | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər |  Şuşa |
| Yerləşir | Meydan |
| Aidiyyatı | Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu |
| Layihə müəllifi | Mir Möhsün Nəvvab (minarələrin dekor layihəsi) |
| Memar | Kərbəlayi Səfixan Qarabaği |
| Sifarişçi | Pənahəli xan (birinci məscid) İbrahimxəlil xan (ikinci məscid) Gövhər ağa (üçüncü və dördüncü məscid) |
| Əsas tarixlər | 1750-ci illər - Pənahəli xanın qamış məscidinin tikilməsi 1768-1769 - İbrahimxəlil xanın daş məscidinin tikilməsi XIX əsrin I yarısı - Üçüncü məscidin inşası 1883-1884 - Dördüncü məscidin inşası 1992 - Şuşanın işğalı nəticəsində məscid qismən dağıdılmışdır. |
| Tikilmə tarixi | 1883-1884 (dördüncü məscid) |
| Üslubu | Arran memarlıq məktəbi |
| Minarələri | 2 |
| Vəziyyəti | 2022-2023-cü illərdə bərpa edilib, fəaliyyət göstərir |
UNESCO Ehtiyat Siyahısı | |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | i,iv,v,vi |
| Təyin edilib | 2001 |
| İstinad nöm. | 1574 |
| Dövlət | Azərbaycan |
| Region | Avropa |
| İstinad nöm. | 344 |
| Kateqoriya | Məscid |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yuxarı Gövhər ağa məscidinin inşası dörd mərhələdə həyata keçirilmişdir. Ərazidə ilk məscid Qarabağ xanlığının və Şuşa qalasının banisi Pənahəli xanın göstərişi ilə Qarabağ xan sarayı ilə paralel təxminən 1750-ci illərdə qamışdan inşa edilmişdir. İbrahimxəlil xan hakimiyyətə gəldikdən sonra 1768–1769-cu illərdə qamış məscidin yerində daşdan yeni məscid tikilmişdir. XIX əsrin I yarısında Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə İbrahimxəlil xanın yararsız hala düşmüş məscidinin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid inşa edilmişdir. 1883-cü ildə Gövhər ağanın maddi vəsaiti əsasında üçüncü məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu cümə məscidi inşa edilmişdir.
Dövrümüzə yaxşı qorunmuş səviyyədə çatmış dördüncü məscidin memarı Qarabağda bir çox tikililərin müəllifi olan Kərbəlayi Səfixan Qarabağidir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin minarələrinin dekoru və məscid yaxınlığındakı mədrəsənin ikinci mərtəbəsində otaqlardan birinin divar rəsmləri Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən işlənmişdir.
1992-ci ildə Şuşa şəhərinin Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin nəzarətinə keçməsindən sonra, Yuxarı Gövhər ağa məscinin interyerləri tamamilə dağıdılmış, fasadına ciddi ziyan vurulmuş, minarələrinin minbər hissələri dağıdılmışdır. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsinin gedişi zamanı Şuşanın azad edilməsindən sonra məsciddə bərpa işlərində başlanılmış, 2023-cü ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin iştirakı ilə məscidin əsaslı bərpa işlərindən sonra açılışı baş tutmuşdur.
Tarixi
İlk məscid
Qarabağ xanlığının mərkəzini Şahbulaq qalasından Şuşaya köçürməyə qərar verən Pənahəli xan yeni şəhər salınmasına qərar verir. Həmin dövrdə onun göstərişi ilə Şuşa qalası, qala daxilində xan ailəsi üzvləri üçün qəsr və saraylar, o cümlədən məscid inşa edilir. Şuşada həmin dövrdə bütün tikililərin daşdan inşa edilməsinə baxmayaraq, məscidin inşasında qamışdan istifadə edilmişdi. Həmin məscidin memarlıq xüsusiyyətləri haqqında heç nə məlum deyil. Qarabağ tarixçisi Baharlının məlumatına görə, məscid iki qapıya malik idi.E. Avalovun fikrincə inşaat materialı kimi qamışın seçilməsini tələsgənliklə izah etmək olar.
İkinci məscid
Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xan hakimiyyətə gəldikdən sonra, hicri 1182-ci ildə (miladi 1768–1769) qamış məscidin yerində yeni məscidin inşa edilməsini sifariş verir. Yeni məscidin inşasında daş və əhəng məhlulundan istifadə olunur.
Üçüncü məscid
XIX əsrin I yarısında Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə İbrahimxəlil xanın yararsız hala düşmüş məscidinin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid inşa edilmişdir. Həmin məscidin təsvirlərinə Vasili Vereşaginin rəsmlərində rast gəlmək mümkündür. Həmin rəsmlər məscidin memarlıq-bədii xüsusiyyətləri haqqında məlumat verən yeganə mənbələrdir."Şimal arısı" (rus. Северная пчела) qəzetinin 1836-cı ildə verdiyi məlumata görə, həmin dövrə kimi Şuşada inşa edilmiş məscidlərin heç biri minarəyə malik deyildi. V. Vereşaginin rəsmlərindəki Şuşa cümə məscidi təsvirlərinə əsasən demək olar ki, minarələr binanın əvvəldən düşünülmüş vahid yaradıcılıq ideyasının nəticəsi olmaqla, heç də sonradan ona əlavə edilməmişdir. Təsvir edilən minarələr şəhərin əsas dini tikilisinin həcm-fəza kompozisiyası ilə sıx və orqanik əlaqədə olmuşdur. Məhz bu fakt, V. Vereşaginin rəsmlərindəki məscidin İbrahimxəlil xanın məscidinin yenidən qurulması deyil, tamamilə yeni məscid olmasını sübut edir.E. Avalovun fikrincə, Vilhelm Timmin XIX əsrin ortalarına aid "Şuşa qalası" adlı rəsmində minarə təsviri Verşaginin təsvir etdiyi məscidin XIX əsrin I yarısında inşa edilməsini ehtimal etməyə əsas verir.Ş. Fətullayevin fikrincə, V. Vereşaginin "Şuşa məscidi" təsvir edilmiş rəsmini 1838-ci ilə aid etmək olar. V. Vereşaginin təsvirinə görə, Şuşanın üçüncü cümə məscidi iki mərtəbəli, mərkəzi günbəzli və qoşa minarələrə malik bina idi. Bu məsciddə kompozisiya oxları dəqiq qeyd edilmişdi – şimal fasadında simmetrik yerləşdirilmiş əsas giriş şimal-cənub əsas oxu üzərində idi. Həcm məkan həlli və memarlıq formalarına görə, bu bina XVI–XVIII əsrlərdə Azərbaycanda geniş yayılmış dini memarlıq kompozisiyası xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. Fasadlarda simmetrik yerləşdirilmiş oxvari və düzbucaqlı girişlər diqqət çəkir. Binanın əsas oxları üzərində yerləşdirilmiş dərin oxvari nişlər – eyvanlar özünəməxsus portallar yaradırdı. Əsas ox üzərində yerləşdirilmiş əsas giriş oxvari niş və düzbucaqlı çərçivəyə malik dərin və geniş portalla vurğulanmışdı.A. Salamzadə binanın bu xüsusiyyətini XVII əsrə aid Ordubad cümə məscidinin xüsusiyyətləri ilə müqayisə edərək bildirir ki, Ordubad məscdidinin də əsas girişi düzbucaqlı çərçivəyə salınmış dərin oxvari nişin yaratdığı portal formasında həll edilib. Şimal fasadının karnizi üzərində əhəmiyyətli dərəcədə yüksələn mərkəzi portallı giriş, günbəz fonunda təntənəli görünüş alırdı. V. Vereşaginin rəsminə əsasən bu portl girişinin mərkəzində yarımdairəvi əsas giriş, yanlarında isə kiçik düzbucaqlı otaqlara açılan nişlər yerləşirdi.
Məscid binası ilə birbaşa əlaqədə olan və cinahlardan onun əsa girişini əhatə edən iki slindrik minarə binanın yuxarı yüksəlmiş memarlıq formalarını tamamlamaqla parlaq təəssürat yaradır. Mövcud minarələrlə müqayisədə V. Verşaginin təsvir etdiyi minarələt təməldə xeyli geniş olmaqla, yalnız formasına görə deyil, həm də dekoruna görə müasir minarələrdən fərqlənir. Vereşaginin təsvir etdiyi minarələrin üzəri geniş lentlərin yaratdığı sərt həndəsi naxışlarla örtülmüşdür. Minarələrin səthi stalaktitli eyvanla tamamlanır, eyvanlar isə kiçi taxta dirəklər üzərində duran iti uclu çadırvari damla örtülürdü. Minarələrin bu şəkildə həll edilməsi XVI–XIX əsr Azərbaycan dini memarlığı üçün xarakterikdir. Həmin məcidin əsas memarlıq xarakterləri ümumi kompozisiyanın geniş həcmliyi, plastiklik, işıq və kölgə elementlərinin bacarıqla yerləşdirilməsi, elementlərin uğurlu ölçülərinin tapılması, monumentallıq və siluetin bədii ifadəliyi idi. V. Vereşaginin "Tatarlar ibadət zamanı" adlı başqa bir rəsmində isə Şuşa cümə məscidinin konstruktiv strukturun məntiqli fəzsı və daxili planlaşdırma ilə yanaşı, həm də interyerin zəngin plastikası, incə cazibədarlıq və nağılvari bəzəklərini görmək mümkündür. Dekorların effektiv mükəmməlliyi, tağların ornamental naxışlarının dəqiqlik və məntiqi sxemliyi, mərkəzi günbəzin yelkənlərinin dizaynı diqqət çəkir. Oxvari dizaynlı yarımdairəvi cənub apsidasında stalaktitli niş içərisində ənənəvi mehrab yerləşdirilmişdi. Ehtimal ki, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş ikinci yarusun künc tərəflərində səliqəli ballüstradalı eyvanlar uzanırdı. Məscidin divarlarından birində Şuşa şəhərinin əsasının qoyulması tarixi qeyd edilmişdi.
Dördüncü məscid
1883-cü ildə Gövhər ağanın maddi vəsaiti əsasında memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən Verşaginin təsvir etdiyi məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu cümə məscidi inşa edilmişdir. Həmin məscid bizim dövrümüzə yaxşı saxlanmış vəziyyətdə çatmışdır.
Qarabağ müharibəsi zamanı Şuşanın işğalından sonra məscid qismən dağıdılmış, interyerləri demək olar ki, məhv edilmiş, minarələrinin dekoru zədələnmiş və çadırvari örtükləri dağıdılmışdır. 2017-ci ildə Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının İranın "Part Saman jahan Co." memarlıq şirkəti ilə məsciddə bərpa işləri aparacağı haqqında məlumat yayılmışdır.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Məscid, özündən əvvəlki tikilinin inşaat oxlarını təkrarlayır. E. Avalov qeyd edir ki, ola bilsin, memar əvvəlki tikilinin özüllərini yeni məscid binası üçün istifadə etmişdir və bu hala Şərq memarlığında tez-tez rast gəlinir. Məscidin ümumi ölçüləri planda 26.5x21.5 metrə bərabərdir. Dördüncü məscid kompozisiya-planlaşdırma və memarlıq bədii xüsusiyyətləri baxımından sələfindən kəskin şəkildə fərqlənir.
Üçüncü məscidin portallı geniş nişi demək olar ki, bütün şimal fasadını bəzəyən geniş eyvanla əvəzlənmişdir. Giriş Şahbulaq məscidində olduğu kimi yarımdairəvi daş tağla həll edilmişdir. Eyvanın ölçüsü planda 5.0x14.5 metrə bərabərdir. Məscidin portikinin arkadası, iki mərtəbəli tikilinin hündürlüyü boyunca ucalan üç eyni tağdan ibarətdir. Eyvanın tağları üzərində Quran ayələri yazılmış dekorativ lent uzanır.
Qalereya
Məscidin əsas fasadının memarlıq həlli dərin eyvanı ilə ona daha çox yaşayış binaları üçün xarakterik olan və dini tikililərdə az rast gəlinən bədii sima bəxş edir. Bu bədii xüsusiyyət Şuşanın sonuncu cümə məscidinin əsas fərqli xüsusiyyətlərindən biridir.
İki otaqlı ibadət zalı planda demək olar ki kvadrat formasına malik olmaqla 18,5×19 m ölçülərdədir. Üçüncü məsciddə olduğu kimi burada da yanlardan eyvanlar uzanır. Əsas fasadında yarımdairəvi eyvan tağları olan məscidin üçnefli ibadət zalının altı ədəd səkkizguşəli daş sütun üzərində dayanan oxvari tağlı örtüyü xüsusi diqqət çəkir.
E. Avalov qeyd edir ki, Şuşada bir-birinə əks olan yarımdairəvi və oxvari memarlıq formalarının bir binada birləşdirilməsi Yuxarı Gövhər ağa məscidində rast gəlinən yeganə nümunə ilə məhdudlaşmır. Məsələn, Aşağı Gövhər ağa məscidinin üçtağlı daş eyvanının mərkəzi hissəsi və Mehmandarovların məscidinin yarımdairəvi yan tağlarından fərqli olaraq oxvari mərkəzi tağa malik olmasını buna nümunə kimi göstərmək mümkündür.
Yuxarı Gövhər ağa məscidinin dam örtüyünün orta hissəsində əsas ox boyunca yerləşən və mərkəzi nefin üstünü örtərək təxminən 5 metr diametrə malik olan iki günbəz fərqlənir. Minarələrin içində yerləşdirilmiş 85 pilləkənli vintvari nərdivan münəzzim üçün nəzərdə tutulmuş meydana çıxır. Minarə meydanının üstü üçüncü məsciddə olduğu kimi zövqlə yonulmuş incə dirəklər üstündə duran çadırvari damla tamamlanır. Minarələrin üstünü son zamanlara kimi ayparalar bəzəyirdi.
Minarələrin pilləkənləri vintvari şəkildə yerləşdirilmiş kiçik pəncərə yarıqları ilə işıqlandırılır. Kərpiclə hörülmüş minarələrin səthi qabarıq lentlərlə üç hissəyə bölünmüş və rəngli daşlarla bəzədilmişdir. Minarənin yuxarısında Quran ayələri yazılmış lent vardır. Minarələrin naxış dizaynı, həmçinin məscid yaxınlığındakı mədrəsənin ikinci mərtəbəsindəki kiçik otağın divar rəsmləri Mir Möhsün Nəvvab (1833–1918) tərəfindən işlənmişdir.
Orta əsrlərdə Avropa şəhərlərinin mərkəzi meydanlarında inşa edilən hündür qülləli kafedrallar az mərtəbəli yaşayış binaları üzərində dominant təşkil edərək hər tərəfdən görünür, şəhərə gələn şəxlərə əsas ticarət küçələri və meydanının yerini işarə edirdi. Şərq ölkələrinin şəhərlərində, o cümlədən Şuşada bu rolu hündür minarəli məscidlər həyata keçirirdi. Buna görə də Yuxarı Gövhər ağa məscidinin kifayət qədər hündür olan oxvari minarələri və mərkəzi gümbəzi şəhərin memarlıq kompozisiyasında dominantlıq təşkil edir.
Axundları
Qeydlər
- «Tatar» sözü ilə Rusiya səyahətçi və alimləri əksər hallarda «azərbaycanlı», «azərbaycan türkləri» anlayışını nəzərdə tuturdular.
İstinadlar
- "İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva və ailə üzvləri Şuşada Yuxarı Gövhər Ağa məscidinin əsaslı yenidənqurma və bərpa işlərindən sonra açılışında iştirak ediblər » Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi". president.az (az.). 10 may 2023. 18 May 2023 tarixində . İstifadə tarixi: 11 may 2023.
- Авалов, 1977. səh. 53
- Джеваншир, Мирза Джамал. Карабах (перевод А. Берже). Тифлис: газ. Кавказ. 1855. № 61-62.
- . Василий Васильевич Верещагин: Жизнь и творчество. 1842—1904. Искусство, 1972. Стр. 42
- Фатуллаев, Ш. С. Памятники Шуши. Баку. 1970. 47.
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964. 13.
- Авалов, 1977. səh. 54
- Авалов, 1977. səh. 55
- "Иран поможет восстановить мечеть в Шуши". depiararat.com. İstifadə tarixi: 23 iyul 2018.[ölü keçid]
- Авалов, 1977. səh. 56
- Авалов, 1977. səh. 57
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964. 97.
Ədəbiyyat
- Авалов, Э. В. Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика. Баку: Элм. 1977.
- Фатуллаев, Ш. С. Памятники Шуши. Баку. 1970.
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- [https://apa.az/az/dagliq_qarabag/xi%CC%87n-ermeni-mediasinda-susadaki-yuxari-govheraga-mescidinin-temiri-ile-bagli-xeberlere-munasibet-bildirib-553699
- Dağlıq Qarabağın azərbaycanlı icması Yuxarı Gövhər ağa məscidinin ermənilər tərəfindən "təmir-bərpası" ilə bağlı bəyanat yayıb
- Azərbaycandakı dini konfessiya rəhbərləri Gövhərağa məscidi ilə bağlı bəyanat yayıb
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cume mescidi Yuxari Govher aga mescidi ve ya Susa cume mescidi Susa seherinin merkezi Meydaninda yerlesen ve seher erazisinde tikilmis en qedim mesciddir Mescid Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi terefinden olke ehemiyyetli tarix medeniyyet abidesi kimi qeydiyyata alinmisdir Yuxari Govher aga mescidiMescidin esas fasadi 2023 cu ilde restavrasiya islerinden sonra39 45 36 sm e 46 45 08 s u Olke AzerbaycanSeher SusaYerlesir MeydanAidiyyati Susa Dovlet Tarix Memarliq QoruguLayihe muellifi Mir Mohsun Nevvab minarelerin dekor layihesi Memar Kerbelayi Sefixan QarabagiSifarisci Penaheli xan birinci mescid Ibrahimxelil xan ikinci mescid Govher aga ucuncu ve dorduncu mescid Esas tarixler 1750 ci iller Penaheli xanin qamis mescidinin tikilmesi 1768 1769 Ibrahimxelil xanin das mescidinin tikilmesi XIX esrin I yarisi Ucuncu mescidin insasi 1883 1884 Dorduncu mescidin insasi 1992 Susanin isgali neticesinde mescid qismen dagidilmisdir Tikilme tarixi 1883 1884 dorduncu mescid Uslubu Arran memarliq mektebiMinareleri 2Veziyyeti 2022 2023 cu illerde berpa edilib fealiyyet gosterirUNESCO Ehtiyat SiyahisiTipiMedeniKriteriyai iv v viTeyin edilib2001Istinad nom 1574DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 344KateqoriyaMescidEhemiyyetiOlke ehemiyyetli Vikianbarda elaqeli mediafayllar Yuxari Govher aga mescidinin insasi dord merhelede heyata kecirilmisdir Erazide ilk mescid Qarabag xanliginin ve Susa qalasinin banisi Penaheli xanin gosterisi ile Qarabag xan sarayi ile paralel texminen 1750 ci illerde qamisdan insa edilmisdir Ibrahimxelil xan hakimiyyete geldikden sonra 1768 1769 cu illerde qamis mescidin yerinde dasdan yeni mescid tikilmisdir XIX esrin I yarisinda Govher aganin maddi desteyi ile Ibrahimxelil xanin yararsiz hala dusmus mescidinin yerinde qosa minareli ucuncu mescid insa edilmisdir 1883 cu ilde Govher aganin maddi vesaiti esasinda ucuncu mescidin yerinde Susanin dorduncu ve sonuncu cume mescidi insa edilmisdir Dovrumuze yaxsi qorunmus seviyyede catmis dorduncu mescidin memari Qarabagda bir cox tikililerin muellifi olan Kerbelayi Sefixan Qarabagidir Yuxari Govher aga mescidinin minarelerinin dekoru ve mescid yaxinligindaki medresenin ikinci mertebesinde otaqlardan birinin divar resmleri Mir Mohsun Nevvab terefinden islenmisdir 1992 ci ilde Susa seherinin Ermenistan Silahli Quvvelerinin nezaretine kecmesinden sonra Yuxari Govher aga mescinin interyerleri tamamile dagidilmis fasadina ciddi ziyan vurulmus minarelerinin minber hisseleri dagidilmisdir 2020 ci ilde Ikinci Qarabag muharibesinin gedisi zamani Susanin azad edilmesinden sonra mescidde berpa islerinde baslanilmis 2023 cu ilde Azerbaycan Prezidenti Ilham Eliyevin istiraki ile mescidin esasli berpa islerinden sonra acilisi bas tutmusdur TarixiIlk mescid Qarabag xanliginin merkezini Sahbulaq qalasindan Susaya kocurmeye qerar veren Penaheli xan yeni seher salinmasina qerar verir Hemin dovrde onun gosterisi ile Susa qalasi qala daxilinde xan ailesi uzvleri ucun qesr ve saraylar o cumleden mescid insa edilir Susada hemin dovrde butun tikililerin dasdan insa edilmesine baxmayaraq mescidin insasinda qamisdan istifade edilmisdi Hemin mescidin memarliq xususiyyetleri haqqinda hec ne melum deyil Qarabag tarixcisi Baharlinin melumatina gore mescid iki qapiya malik idi E Avalovun fikrince insaat materiali kimi qamisin secilmesini telesgenlikle izah etmek olar Ikinci mescid Penaheli xanin oglu Ibrahimxelil xan hakimiyyete geldikden sonra hicri 1182 ci ilde miladi 1768 1769 qamis mescidin yerinde yeni mescidin insa edilmesini sifaris verir Yeni mescidin insasinda das ve eheng mehlulundan istifade olunur Ucuncu mescid V Veresaginin Susa mescidi 1865 ci ilV Veresaginin Tatarlar ibadetde 1865 ci il XIX esrin I yarisinda Govher aganin maddi desteyi ile Ibrahimxelil xanin yararsiz hala dusmus mescidinin yerinde qosa minareli ucuncu mescid insa edilmisdir Hemin mescidin tesvirlerine Vasili Veresaginin resmlerinde rast gelmek mumkundur Hemin resmler mescidin memarliq bedii xususiyyetleri haqqinda melumat veren yegane menbelerdir Simal arisi rus Severnaya pchela qezetinin 1836 ci ilde verdiyi melumata gore hemin dovre kimi Susada insa edilmis mescidlerin hec biri minareye malik deyildi V Veresaginin resmlerindeki Susa cume mescidi tesvirlerine esasen demek olar ki minareler binanin evvelden dusunulmus vahid yaradiciliq ideyasinin neticesi olmaqla hec de sonradan ona elave edilmemisdir Tesvir edilen minareler seherin esas dini tikilisinin hecm feza kompozisiyasi ile six ve orqanik elaqede olmusdur Mehz bu fakt V Veresaginin resmlerindeki mescidin Ibrahimxelil xanin mescidinin yeniden qurulmasi deyil tamamile yeni mescid olmasini subut edir E Avalovun fikrince Vilhelm Timmin XIX esrin ortalarina aid Susa qalasi adli resminde minare tesviri Versaginin tesvir etdiyi mescidin XIX esrin I yarisinda insa edilmesini ehtimal etmeye esas verir S Fetullayevin fikrince V Veresaginin Susa mescidi tesvir edilmis resmini 1838 ci ile aid etmek olar V Veresaginin tesvirine gore Susanin ucuncu cume mescidi iki mertebeli merkezi gunbezli ve qosa minarelere malik bina idi Bu mescidde kompozisiya oxlari deqiq qeyd edilmisdi simal fasadinda simmetrik yerlesdirilmis esas giris simal cenub esas oxu uzerinde idi Hecm mekan helli ve memarliq formalarina gore bu bina XVI XVIII esrlerde Azerbaycanda genis yayilmis dini memarliq kompozisiyasi xususiyyetlerini eks etdirirdi Fasadlarda simmetrik yerlesdirilmis oxvari ve duzbucaqli girisler diqqet cekir Binanin esas oxlari uzerinde yerlesdirilmis derin oxvari nisler eyvanlar ozunemexsus portallar yaradirdi Esas ox uzerinde yerlesdirilmis esas giris oxvari nis ve duzbucaqli cerciveye malik derin ve genis portalla vurgulanmisdi A Salamzade binanin bu xususiyyetini XVII esre aid Ordubad cume mescidinin xususiyyetleri ile muqayise ederek bildirir ki Ordubad mescdidinin de esas girisi duzbucaqli cerciveye salinmis derin oxvari nisin yaratdigi portal formasinda hell edilib Simal fasadinin karnizi uzerinde ehemiyyetli derecede yukselen merkezi portalli giris gunbez fonunda tenteneli gorunus alirdi V Veresaginin resmine esasen bu portl girisinin merkezinde yarimdairevi esas giris yanlarinda ise kicik duzbucaqli otaqlara acilan nisler yerlesirdi V Veresaginin Susada Meherrem ayi zamani dini yurus 1865 ci il Mescid binasi ile birbasa elaqede olan ve cinahlardan onun esa girisini ehate eden iki slindrik minare binanin yuxari yukselmis memarliq formalarini tamamlamaqla parlaq teessurat yaradir Movcud minarelerle muqayisede V Versaginin tesvir etdiyi minarelet temelde xeyli genis olmaqla yalniz formasina gore deyil hem de dekoruna gore muasir minarelerden ferqlenir Veresaginin tesvir etdiyi minarelerin uzeri genis lentlerin yaratdigi sert hendesi naxislarla ortulmusdur Minarelerin sethi stalaktitli eyvanla tamamlanir eyvanlar ise kici taxta direkler uzerinde duran iti uclu cadirvari damla ortulurdu Minarelerin bu sekilde hell edilmesi XVI XIX esr Azerbaycan dini memarligi ucun xarakterikdir Hemin mecidin esas memarliq xarakterleri umumi kompozisiyanin genis hecmliyi plastiklik isiq ve kolge elementlerinin bacariqla yerlesdirilmesi elementlerin ugurlu olculerinin tapilmasi monumentalliq ve siluetin bedii ifadeliyi idi V Veresaginin Tatarlar ibadet zamani adli basqa bir resminde ise Susa cume mescidinin konstruktiv strukturun mentiqli fezsi ve daxili planlasdirma ile yanasi hem de interyerin zengin plastikasi ince cazibedarliq ve nagilvari bezeklerini gormek mumkundur Dekorlarin effektiv mukemmelliyi taglarin ornamental naxislarinin deqiqlik ve mentiqi sxemliyi merkezi gunbezin yelkenlerinin dizayni diqqet cekir Oxvari dizaynli yarimdairevi cenub apsidasinda stalaktitli nis icerisinde enenevi mehrab yerlesdirilmisdi Ehtimal ki qadinlar ucun nezerde tutulmus ikinci yarusun kunc tereflerinde seliqeli ballustradali eyvanlar uzanirdi Mescidin divarlarindan birinde Susa seherinin esasinin qoyulmasi tarixi qeyd edilmisdi Dorduncu mescid 1883 cu ilde Govher aganin maddi vesaiti esasinda memar Kerbelayi Sefixan Qarabagi terefinden Versaginin tesvir etdiyi mescidin yerinde Susanin dorduncu ve sonuncu cume mescidi insa edilmisdir Hemin mescid bizim dovrumuze yaxsi saxlanmis veziyyetde catmisdir Qarabag muharibesi zamani Susanin isgalindan sonra mescid qismen dagidilmis interyerleri demek olar ki mehv edilmis minarelerinin dekoru zedelenmis ve cadirvari ortukleri dagidilmisdir 2017 ci ilde Qondarma Dagliq Qarabag Respublikasinin Iranin Part Saman jahan Co memarliq sirketi ile mescidde berpa isleri aparacagi haqqinda melumat yayilmisdir Memarliq xususiyyetleriYuxari Govheraga mescidinin plani Mescid ozunden evvelki tikilinin insaat oxlarini tekrarlayir E Avalov qeyd edir ki ola bilsin memar evvelki tikilinin ozullerini yeni mescid binasi ucun istifade etmisdir ve bu hala Serq memarliginda tez tez rast gelinir Mescidin umumi olculeri planda 26 5x21 5 metre beraberdir Dorduncu mescid kompozisiya planlasdirma ve memarliq bedii xususiyyetleri baximindan selefinden keskin sekilde ferqlenir Ucuncu mescidin portalli genis nisi demek olar ki butun simal fasadini bezeyen genis eyvanla evezlenmisdir Giris Sahbulaq mescidinde oldugu kimi yarimdairevi das tagla hell edilmisdir Eyvanin olcusu planda 5 0x14 5 metre beraberdir Mescidin portikinin arkadasi iki mertebeli tikilinin hundurluyu boyunca ucalan uc eyni tagdan ibaretdir Eyvanin taglari uzerinde Quran ayeleri yazilmis dekorativ lent uzanir QalereyaMescidin interyeri 1992 ci ilden sonra ermeniler terefinden dagidilmis veziyyetdeMescidin interyeri 2023 cu ilde restavrasiya islerinden sonra Mescidin esas fasadinin memarliq helli derin eyvani ile ona daha cox yasayis binalari ucun xarakterik olan ve dini tikililerde az rast gelinen bedii sima bexs edir Bu bedii xususiyyet Susanin sonuncu cume mescidinin esas ferqli xususiyyetlerinden biridir Iki otaqli ibadet zali planda demek olar ki kvadrat formasina malik olmaqla 18 5 19 m olculerdedir Ucuncu mescidde oldugu kimi burada da yanlardan eyvanlar uzanir Esas fasadinda yarimdairevi eyvan taglari olan mescidin ucnefli ibadet zalinin alti eded sekkizguseli das sutun uzerinde dayanan oxvari tagli ortuyu xususi diqqet cekir E Avalov qeyd edir ki Susada bir birine eks olan yarimdairevi ve oxvari memarliq formalarinin bir binada birlesdirilmesi Yuxari Govher aga mescidinde rast gelinen yegane numune ile mehdudlasmir Meselen Asagi Govher aga mescidinin uctagli das eyvaninin merkezi hissesi ve Mehmandarovlarin mescidinin yarimdairevi yan taglarindan ferqli olaraq oxvari merkezi taga malik olmasini buna numune kimi gostermek mumkundur Yuxari Govher aga mescidinin dam ortuyunun orta hissesinde esas ox boyunca yerlesen ve merkezi nefin ustunu orterek texminen 5 metr diametre malik olan iki gunbez ferqlenir Minarelerin icinde yerlesdirilmis 85 pillekenli vintvari nerdivan munezzim ucun nezerde tutulmus meydana cixir Minare meydaninin ustu ucuncu mescidde oldugu kimi zovqle yonulmus ince direkler ustunde duran cadirvari damla tamamlanir Minarelerin ustunu son zamanlara kimi ayparalar bezeyirdi Minarelerin pillekenleri vintvari sekilde yerlesdirilmis kicik pencere yariqlari ile isiqlandirilir Kerpicle horulmus minarelerin sethi qabariq lentlerle uc hisseye bolunmus ve rengli daslarla bezedilmisdir Minarenin yuxarisinda Quran ayeleri yazilmis lent vardir Minarelerin naxis dizayni hemcinin mescid yaxinligindaki medresenin ikinci mertebesindeki kicik otagin divar resmleri Mir Mohsun Nevvab 1833 1918 terefinden islenmisdir Orta esrlerde Avropa seherlerinin merkezi meydanlarinda insa edilen hundur qulleli kafedrallar az mertebeli yasayis binalari uzerinde dominant teskil ederek her terefden gorunur sehere gelen sexlere esas ticaret kuceleri ve meydaninin yerini isare edirdi Serq olkelerinin seherlerinde o cumleden Susada bu rolu hundur minareli mescidler heyata kecirirdi Buna gore de Yuxari Govher aga mescidinin kifayet qeder hundur olan oxvari minareleri ve merkezi gumbezi seherin memarliq kompozisiyasinda dominantliq teskil edir AxundlariMehemmed aga MuctehidzadeQeydler Tatar sozu ile Rusiya seyahetci ve alimleri ekser hallarda azerbaycanli azerbaycan turkleri anlayisini nezerde tuturdular Istinadlar Ilham Eliyev birinci xanim Mehriban Eliyeva ve aile uzvleri Susada Yuxari Govher Aga mescidinin esasli yenidenqurma ve berpa islerinden sonra acilisinda istirak edibler Azerbaycan Prezidentinin Resmi internet sehifesi president az az 10 may 2023 18 May 2023 tarixinde Istifade tarixi 11 may 2023 Avalov 1977 seh 53 Dzhevanshir Mirza Dzhamal Karabah perevod A Berzhe Tiflis gaz Kavkaz 1855 61 62 Vasilij Vasilevich Vereshagin Zhizn i tvorchestvo 1842 1904 Iskusstvo 1972 Str 42 Fatullaev Sh S Pamyatniki Shushi Baku 1970 47 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 13 Avalov 1977 seh 54 Avalov 1977 seh 55 Iran pomozhet vosstanovit mechet v Shushi depiararat com Istifade tarixi 23 iyul 2018 olu kecid Avalov 1977 seh 56 Avalov 1977 seh 57 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 97 EdebiyyatAvalov E V Arhitektura goroda Shushi i problemy sohraneniya ego istoricheskogo oblika Baku Elm 1977 Fatullaev Sh S Pamyatniki Shushi Baku 1970 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 Hemcinin baxSusa Dovlet Tarix Memarliq Qorugu Asagi Govher aga mescidi Agdam Cume mescidiXarici kecidler https apa az az dagliq qarabag xi CC 87n ermeni mediasinda susadaki yuxari govheraga mescidinin temiri ile bagli xeberlere munasibet bildirib 553699 Dagliq Qarabagin azerbaycanli icmasi Yuxari Govher aga mescidinin ermeniler terefinden temir berpasi ile bagli beyanat yayib Azerbaycandaki dini konfessiya rehberleri Govheraga mescidi ile bagli beyanat yayib