Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Talış dili (tal. tolışə zıvon, تؤلشه زوؤن) — Hind-Avropa dil ailəsinin hind-iran qoluna daxil bir dil, talışların dili.Tat dili və Zaza dili ilə yaxından əlaqəli olan Talış dilindən İranda (əsasən Gilan və ərazisində) və Azərbaycanda (əsasən Azərbaycanın Lənkəran, Masallı, Astara, Lerik rayonlarında) yaşayan talışlar məişətdə istifadə edirlər. Morfologiyasında fletivlik əlamətlərinə də təsadüf edilir. Sintaktik əlaqələrdə qoşma və önlüklərindən geniş istifadə olunur. Təsirli fellərin keçmiş zaman formalarının çoxunda cümlə erqativ quruluşludur.
| Talış dili | |
|---|---|
| Orijinal adı | Tolışi تؤلشی толыши Tolışə zıvon Tолышә зывон تؤلشه زوؤن |
| Ölkələr | |
| Regionlar | Lənkəran rayonu, Lerik rayonu, Astara rayonu, Yardımlı rayonu, Masallı rayonu, Cəlilabad rayonu, Biləsuvar rayonu, Gilan ostanı, Zəncan ostanı, Ərdəbil ostanı |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | тал 650 |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | tly |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | taz |
| 1515 | |
| tly | |
| ELCat | 5697 |
| IETF | tly |
| Glottolog | taly1247 |
Talış dili hind-iran qrupunda irani dillər qolunun şimal-qərbi iran dil yarımqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir. Bu qrupa həmçinin talış dilinə yetərincə bənzər gilək dili və mazandaran dili, habelə simnan dilləri (simnani, biyabunaki, səngsəri, sorxeyi, əftəri, ləsgedri) və s. daxildirlər.
Talış dili ümumən digər irani dillərlə, yəni fars, tat, tati, kürd, zaza, lur, tacik, osetin, puştu, dəri, bəluc və s. dillərlə, biraz məsafəylə isə həmçinin hind, urdu, benqal, pəncabi, və s. hind dilləri ilə də uzaq-yaxın əlaqədardır.
Həmçinin hind-avropa dillərindən birisi olmasına görə bütün digər hind-avropa dilləri ilə, habelə slavyan (rus, belarus, ukrayna, çex, polyak, serb, və s.), (litva, latış), yunan, german (ingilis, alman, niderland, isveç, norveç, island, və s.), latın/roman (fransız, italyan, rumın, ispan, portuqal, katalan, və s.) və s. dillər ilə uzaq qohumdur.
Təsnifat
Talış dili dil elmi baxımından Hind-Avropa dil ailəsinin Hind-İran əsas qrupunun İran qoluna aid bir dildir. Qərbi İran dili olan Talış dili bu qrupun şimal-qərb qoluna aiddir. Qlottoloq talış dilini Türkiyədə danışılan Zaza dili və Xəzər dənizinin cənub sahillərində, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında danışılan Tat dili və onun dialektləri ilə birlikdə şimal-qərb qolunada qədim Azəri dilindən törəmiş azəri dilləri qrupuna təsnif edir.
Dialektləri
Talış dilinin üç əsas böyük dialekti var — şimal, mərkəz və cənub dialektləri. Şimal dialekti Azərbaycan ərazisində daha çox danışılır, mərkəz və cənub dialektləri isə daha çox İranda yayılıb.
Danışanların sayları
13 – 22 aprel 2009-cu il rəsmi əhali siyahıya alınmasına əsasən ana dili talış dili olan Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 68.689 nəfərdir.
Tədqiqi
Bu dilə aid ilk əsər 1842-ci ildə Londonda nəşr edilib. Həmin ildə rus iranisti Aleksandr Xodzkonun "Specimens of the popular poetry of Persia"adlı əsəri çap edilib. Əsərdə İran dilləri qrupunun Xəzərboyu dillərindən — mazandaran, gilək (gilan) və talış dillərindən nəğmə nümunələri toplanıb. Bu nümunələr ərəb əlifbası ilə verilib. Bundan başqa, mazandaran və talış mətnlərinə dil izahatı, gilək mətnlərinə isə söz (lüğət) izahı verilmişdi. Kitabda on beş dördlük (bənd) təqdim edilir. Bu nəğmələrin dili fars ədəbi dili ilə talış danışıq dilinin qarışığından ibarətdir.
Talış dili haqqında rusca ilk məlumata Straçevskinin 1848-ci ildə Peterburqda nəşr edilmiş "Ensiklopedik məlumat lüğəti"("Справочный энциклопедический словарь") əsərinin X cildində rast gəlinir. Əsərdə deyilir:
 | Talış ləhcəsi fars dilinin altı əsas ləhcəsindən biridir, Talış xanlığında işlədilir və ola bilsin ki, buralar həmin dilin vətənidir. Özünün istər qrammatik, istərsə leksikoqrafık formalarına görə bu dil hissediləcək şəkildə başqa ləhcələrdən uzaqlaşır. Onun qrammatik formaları, fars dilinə məxsus "u" yaxud "un" cəm şəkilçisinin artırılması istisna edilərsə, özünəməxsusdur və nə pəhləvi, nə də hər hansı digər dildən törəməmişdir. Bu dil bütün nisbi əvəzlikləri isimdən əvvəl qoyur və əvəzliklərin özləri də onda orijinaldır |  |
Talış dili haqqında ikinci hesab edilən məlumatı Rusiyada, lakin rus dilində deyil, fransız dilində, Kazan universitetinin professoru İlya Berezin verir. 1853-cü ildə Kazan şəhərində Berezinin fars dilinin qrammatikası kitabı nəşr edilir. Elə həmin il Kazanda onun "Recherches sur les dialectes persans"adlı kitabı nəşr edilir. Mütəxəssislər İran dialektologiyası sahəsində rus iranistlərinin ilk əsəri kimi hələ indiyədək bu əsərə müraciət edirlər. O, A. Xodzkonun əsərində verilmiş "talış"nəğmələrindən istifadə etmişdir. İ. N. Berezinin əsəri iki hissədən — qrammatik oçerk va A. Xodzkonun əsərindən götürülmüş nəğmələrdən ibarətdir. İ. N. Berezin yazır ki, İran dialektləri haqqında tədqiqatlarını özünün şəxsən topladığı, öyrəndiyi materiallar əsasında aparmışdır, lakin kiminlə, nə vaxt, hansı ərazidə topladığını heç yerdə yazmır. Əsərdə, talış sözləri təhrif edilir. İ. N. Berezin, A. Xodzkonun əsərindən götürdüyü dördlüklər haqqında yazır:
| | Mən burada oxucuya talış, gilan və mazandaran nəğmələrinin yeni tərcüməsini təqdim edirəm və onları tənqidi qeydlərlə müşayiət edirəm; Xodzkoda olmayaq talış mətnləri onun transkripsiyası əsasında mənim tərəfimdən bərpa edilmişdir». Əsərin qrammatikaya aid hissəsində İ.N.Berezin talış dilinin qrammatikasından baş açmır. Qrammatikanın xüsusən fel bəhsi, demək olar ki, səhv işlənir. Lakin buna baxmayaraq müəllif yazır ki, "talış dilində qrammatik qaydalar ciddi şəkildə gözlənilmir, belə ki, adətən, felin xəbər şəklinin, demək olar ki, bütün zamanları qarışdırılır, yəni aorist preteritin yerində, gələcək zaman indiki zamanm yerində və s. işlədilir». O daha da irəli gedərək yazır: "Talış dilində fel ən çətin, ən dolaşıq və ən şübhəli hissədir». | |
İ. N. Berezinin əsərindən iki il sonra, yəni 1855-ci ildə talış dilinin qrammatikası haqqında rus dilçisi P. F. Rissin əsəri nəşr edilir. Əvvəlki əsərlərdən fərqli olaraq əsər rus dilində yazılmışdır və belə adlanır: "Talışlar, onların həyat tərzi və dili haqqında" ("О талышинцах, их образе жизни и языке"- "Записки Кавказского отдела Русского географического общества", III книга). İ. N. Berezinin əsərinə nisbətən bu əsərin keyfiyyəti xeyli yüksəkdir. R. F. Riss üç gün Talışda olmuş, Lənkəran və mahalın cənubunda — Astarada tədqiqat aparmışdır. Bu qısa müddətdə o, 250 isim və sifət, 70 fel yazmış, bir qədər qrammatik material, əvəzlik, say, zərf və s. toplamış, 40 danışıq ifadəsi, dörd dördlükdən (bənddən) ibarət talış nəğməsi və bir dübeyt yazmışdır.
Alman iranisti V. Heyker 1895–1901-ci illərdə Strasburq şəhərində çap etdirdiyi "İran filologiyası" kompendiumunda xəzərsahili dialektlər haqqındakı oçerkində Berezinin əsərindəki talış dili materiallarından istifadə edir.
Qrammatikası
B. V. Millerin apardığı tədqiqatlara görə talış dilində sadə cümlədə cümlə üzvlərinin sırası ümumi halda müəyyən vəziyyətlərlə məhdudlaşır. Belə ki, bütün təyinlər və təyin qrupları həmişə, heç bir istisna olmadan, təyin olunandan əvvəl gəlir. Bu halda burada yeni fars dilində rast gəlinən (fars izafi adlanan) halın tam əksi müşahidə olunur. Normal emosiyasız nitqdə xəbər mübtədadan sonra gəlir və cümlənin sonunda durur. Cümlənin istənilən üzvü məntiqi vurğu ilə fərqləndirilə bilər, öz adəti yerini dəyişə (inversiya) və hətta cümlənin əvvəlində işlənə bilər. B. Miller, cümlədə söz sırasının mübtəda, ikinci dərəcəli üzvlər və xəbər formasında olmasını göstərir. Saitlərdən daha az dəyişdikləri üçün samitlər dillərin tarixi təkamülünün və dil qruplarının təsnifatının əsasını təşkil edir. Qərbi İran dillərini İran dilləri arasında şimal-qərb-cənub-qərb kimi fərqləndirmək üçün izoqloslar baxımından irsi sözlərdən ibarət müəyyən meyar sözləri əsas götürülmüşdür. Dillərin tarixi təkamülü və dil qruplarında təsnifatın əsasını təşkil edən bu samitlərin (homogloss/limit/izoglosses) əmələ gəlməsi talış dilində, məsələn, zaza dili və tat dili kimi bəzi İran dillərində olduğu kimi eynidir. Burada talış, zaza dili, tat dili, mərkəzi İran dialektləri və gilan, simnan, sənqser ilə şimal-qərb İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Bu nəslin dilləri coğrafi olaraq fars, azərbaycan və kürd dillərində danışanlar tərəfindən iki yerə bölünür: qərbdə zazaki, talış, tat; şərqdə isə simnan, sənqser, gilan və digər Xəzər/mərkəzi ləhcələr. Buna baxmayaraq, talış, zaza dili, tat dili və bəzi şimal-qərb ləhcələri ilə birlikdə güclü Qərbi İran proto-Hind-Avropa samit köklərini qoruyub saxlayır və bu baxımdan fars və kürd dillərindən uzaqdır:
| Proto Hint-Avropa | Parf | Azəri/ Tat | Zaza dili | Talış dili | Simnan dili | Xəzər | Mərkəzi ləh. | Bəluc | Kürdçə | Farsca |
| *ḱ/ĝ | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | h/d |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| *kue | -ž- | -ž- | -ĵ- | -ž | -ĵ, ž- | -ĵ- | -ĵ-, ž, z | -ĵ- | -ž- | -z- |
| *gue | ž | ž (y-) | ĵ | ž | ĵ,ž | ĵ | ĵ, ž, z | ĵ | ž | z |
| *kw29 | ? | isb | esb | asb | esp | s | esb | ? | s | s |
| *tr/tl | hr | (h)r | (hi)r | (h)*r | (h)r | r | r | s | s | s |
| *d(h)w | b | b | b | b | b | b | b | d | d | d |
| *rd/*rz | r/rz | r/rz | r/rz | rz | l/l(rz) | l/l | l/l(rz) | l/l | l/l | l/l |
| *sw | wx | h | w | h | x(u) | x(u) | x(u), f | v | x(w) | x(u) |
| *tw | f | u | w | h | h | h | h(u) | h | h | h |
| *y- | y | y | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ (y) | ĵ | ĵ | ĵ |
Talış dilində, cümlədə söz sırası kifayət qədər sərbəstdir, adətən mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər sonda işlədilir, vasitəsiz tamamlıq xəbərdən əvvəl gəlir, vasitəli tamamlıq vasitəsizdən əvvəl, zaman zərfi isə bir qayda olaraq cümlədən əvvəl olur. Məs: Maşki az botono kitob bəvardem — Sabah mən sənin üçün kitab gətirəcəyəm. Bəzi cümlələrdə isə yer və tərzi-hərəkət zərfləri xəbərə bağlanır. Məs: Az ve kitob kədə handedəm — Mən çox kitab evdə oxuyuram".
Talış dilində indiki zaman fel şəkilçiləri zaza dili, tat dili, səngsər dili, gilan dili və Xəzər dənizi sahilinin digər dilləri/dialektləri ilə ortaq olaraq fel kökündən sonra indiki zaman n/ant şəkilçisi ilə düzəlir:
| Azərbaycan dili | Talış | Zaza dili | Simnanca | Gilan dili | Tat dili |
|---|---|---|---|---|---|
| getmək | şed- | şın- | şenn- | şunn- | şend- |
| gəlmək | omed- | yen- | an- | an- | amand- |
| demək | voted- | van- | van- | gun- | otn- |
| görmək | vind- | vin- | ? | in | vin- |
| etmək | kerded- | ken- | ken- | kun- | könd- |
| gedirəm | əz şedam | ez şına | e şenni | men şunem | ez meşem/men şenden |
Talış dilinde, Zaza dili, Tat dili, Simnan dili və Səngsər dili kimi dillər birlikdə Şimal-Qərbi İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Proto-İran dilində oxşar köklər isimin iki halı var, sadə (y) və əyilməz (b), ]] -ə qədər uzanır - "ahya" cinsi şəkilçisinə:
| Azərbaycan dili | Talış dişli | Zaza dili | Tat dili | Simnan dili | Pəhləvi dili |
|---|---|---|---|---|---|
| Ata (y) | pi/pie | pi | piye | piye | pid |
| Ata (b) | par | per | piyer | piyer | pidar |
| Ana (y) | ma/moe | ma/mae | maye | mar/mey | mad |
| Ana (b) | moar | mar | ? | ? | madar |
Əvəzliklər
| Əvəz | Talış | Zaza dili | Tat dili | Simnan dili |
|---|---|---|---|---|
| Mən | əz/āz | ez | ez | e |
| Sən | tı | tı | tı | ti |
| O (eril) | əv | o | u | un |
| Biz | əmə | ma | amā | hamā |
| Siz | şıme | şıma | şuma | şūmā |
| Onlar | əvon/ayēn | inan, ê | ē | e |
Zaza dili ile oxşar bəzi sözlər
| Zaza | Talış | Zaza | Talış | Zazaca | Talış | Zaza | Talış |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ez | az/əz | berz | berz | nızm | nızım | siye | si, sə, səy |
| tı | tı | biye | bıe | dı | dı | pır | puɾ |
| o/a/ey | əv | bın | bın | neweş | noxəş | çım | çam |
| ma | əmə | boy | bu | kahn | kanə | gav | ɡov |
| şıma | şımə | ke/keye | kə | teze | tozə | post | pust |
| keyne | kinə | vist | vist | panc | penç | mêrdek | merdək |
| çıçı | çiç | bız | bız | şeş | şəş | xoz | xu |
| pi/pêr | piyə | mae | moə | hawt | haft | mu | mu |
| şıt | şıt | serd | sard | new | nev | non, nun | nun |
| verg | vərg | kerg | karg/kag | nezdi | nez | dû | du |
| vıl | vıl | velg | velg | engışte | angışte | rı | ɾy, ɾu |
| va | va | engemin | engivin | sine | sinə | dew | di |
| kam | kom | merde | marde | dından | dandon | vizer | izəɾ |
| şiyen- | şiyən- | zıwan | zıvon | lıng | lıng | espe | əspa |
| şew | şev | aw | ov | zımıstan | zımıston | dızdi | dızdi |
| vat- | vâtē | zan- | zun/zan- | vesar | əvəsor | bıra | bərâ |
| gêc | gıj | morjela | mujnə/morjenə | vor, vewre | voə | çi | çi |
| bermayen | beramesan | roc/roz | ruz | bumlerz | buməlarzə | new serre bi | nəv surə bim |
| pısıng | pışık | cêni | cen | hak | agla | dar | dar |
| aşme/menge | oşem/meng | şew | şev | veyve | veye | zama | zuma |
| nê | ne/na | bê | boy/bey | veng | vang | mezg | mazg |
Həmçinin bax
- Talışlar
- Talışca vikipediya
Xarici keçidlər
- Alternativ tarix: "Qədim azəri dilinin yadigarı – Talış dili"
İstinadlar
- ScriptSource - Azerbaijan.
- ScriptSource - Iran.
- https://www.joshuaproject.net/people_groups/15220.
- Талышский язык 2022-03-31 at the Wayback Machine — Большая Советская Энциклопедия, БСЭOrijinal mətn (rus.)
Талышский язык, язык талышей. Распространён на Ю. Азербайджанской ССР и в сопредельном Иране. Относится к северо-западной группе иранских языков. Имеет несколько говоров, главный из которых — ленкоранский. Язык аналитического строя. Специфические фонетические черты: распространение редуцированного гласного "ъ»; развита ассимиляция гласных. В морфологии наблюдаются флективные черты: формы косвенного падежа имён, ряд простых глагольных форм, например оптатив и аугментированная форма имперфекта. Своеобразна аналитическая форма презенса, образованная от инфинитива. Широко развита система послелогов, часто используемых в сочетании с предлогами. Переходные глаголы в ряде форм прошедшего времени требуют эргативной конструкции предложения. В определительной конструкции определение с показателем -а предшествует определяемому.
- Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267
- Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
- Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate.
- "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 2023-05-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-20.
- Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
- Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
- ""Talış dilinin leksikası", Ə.Əliyev, E.Mirzəyev". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-12-18.
- "Glottolog". Azəri dilleri, "talış dili". 2024. 2023-11-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-20.
- The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. (ingilis). United Nations Statistics Division. Archived from the original on 2022-09-21. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
- https://archive.org/details/cu31924026906168/page/n523
- "СПРАВОЧНЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ". 2022-03-31 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-11-11.
- Грамматика персидского языка, составленная И. Березиным, профессором Казанского университета. - Казань : тип. Ун-та, 1853. - XVI, 480 с.; 23.
- Миллер Б. "Талышский язык". М.. Изд. Акад. Наук. 1953. 268 с.
- Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing.
- Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık"
- SSRİ Elmlər Akademiyasının beş cildlik "İran dilçiliyinin əsasları" kitabı ("Основы Иранского языкознания")
- Пирейко Л. "Талышский язык", Основы Иранского языкознания Новоиранскне языки. 1991. с.91–175
- Пирейко Л. "Талышско-русский словарь". Русский язык. 1976. с.321–352
- Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
- Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
- Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
- مفيدي روح اله. تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو.
- Sabzalipour, J., & Vaezi, H. (2018). The study of clitics in Tati Language (Deravi variety).
- Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
- Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
- https://www.academia.edu/44899176/Talysh_Picture_Dictionary%7Cbaşlık=Talysh Picture Dictionary
 | Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Talis dili tal tolise zivon تؤلشه زوؤن Hind Avropa dil ailesinin hind iran qoluna daxil bir dil talislarin dili Tat dili ve Zaza dili ile yaxindan elaqeli olan Talis dilinden Iranda esasen Gilan ve erazisinde ve Azerbaycanda esasen Azerbaycanin Lenkeran Masalli Astara Lerik rayonlarinda yasayan talislar meisetde istifade edirler Morfologiyasinda fletivlik elametlerine de tesaduf edilir Sintaktik elaqelerde qosma ve onluklerinden genis istifade olunur Tesirli fellerin kecmis zaman formalarinin coxunda cumle erqativ qurulusludur Talis diliOrijinal adi Tolisi تؤلشی tolyshi Tolise zivon Tolyshә zyvon تؤلشه زوؤنOlkeler Azerbaycan IranRegionlar Lenkeran rayonu Lerik rayonu Astara rayonu Yardimli rayonu Masalli rayonu Celilabad rayonu Bilesuvar rayonu Gilan ostani Zencan ostani Erdebil ostaniDanisanlarin umumi sayi 764 400 nef TesnifatiHind Avropa dilleriHind Iran dilleriIran dilleriqerbi Iran dilleri d talis dili dd dd dd dd dd Yazi latin elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 tal 650ISO 639 1 ISO 639 2 ISO 639 3 tlyDilin strukturlarinin dunya atlasi taz1515tlyELCat 5697IETF tlyGlottolog taly1247Talis lehceleri Talis dili hind iran qrupunda irani diller qolunun simal qerbi iran dil yarimqrupuna aid Kaspi dil qrupuna daxildir Bu qrupa hemcinin talis diline yeterince benzer gilek dili ve mazandaran dili habele simnan dilleri simnani biyabunaki sengseri sorxeyi efteri lesgedri ve s daxildirler Talis dili umumen diger irani dillerle yeni fars tat tati kurd zaza lur tacik osetin pustu deri beluc ve s dillerle biraz mesafeyle ise hemcinin hind urdu benqal pencabi ve s hind dilleri ile de uzaq yaxin elaqedardir Hemcinin hind avropa dillerinden birisi olmasina gore butun diger hind avropa dilleri ile habele slavyan rus belarus ukrayna cex polyak serb ve s litva latis yunan german ingilis alman niderland isvec norvec island ve s latin roman fransiz italyan rumin ispan portuqal katalan ve s ve s diller ile uzaq qohumdur TesnifatTalis dili dil elmi baximindan Hind Avropa dil ailesinin Hind Iran esas qrupunun Iran qoluna aid bir dildir Qerbi Iran dili olan Talis dili bu qrupun simal qerb qoluna aiddir Qlottoloq talis dilini Turkiyede danisilan Zaza dili ve Xezer denizinin cenub sahillerinde Iranda Azerbaycanin simal serq rayonlarinda danisilan Tat dili ve onun dialektleri ile birlikde simal qerb qolunada qedim Azeri dilinden toremis azeri dilleri qrupuna tesnif edir DialektleriTalis dilinin uc esas boyuk dialekti var simal merkez ve cenub dialektleri Simal dialekti Azerbaycan erazisinde daha cox danisilir merkez ve cenub dialektleri ise daha cox Iranda yayilib Talis dialektleri arealiDanisanlarin saylari13 22 aprel 2009 cu il resmi ehali siyahiya alinmasina esasen ana dili talis dili olan Azerbaycan vetendaslarinin sayi 68 689 neferdir TedqiqiBu dile aid ilk eser 1842 ci ilde Londonda nesr edilib Hemin ilde rus iranisti Aleksandr Xodzkonun Specimens of the popular poetry of Persia adli eseri cap edilib Eserde Iran dilleri qrupunun Xezerboyu dillerinden mazandaran gilek gilan ve talis dillerinden negme numuneleri toplanib Bu numuneler ereb elifbasi ile verilib Bundan basqa mazandaran ve talis metnlerine dil izahati gilek metnlerine ise soz luget izahi verilmisdi Kitabda on bes dordluk bend teqdim edilir Bu negmelerin dili fars edebi dili ile talis danisiq dilinin qarisigindan ibaretdir Talis dili haqqinda rusca ilk melumata Stracevskinin 1848 ci ilde Peterburqda nesr edilmis Ensiklopedik melumat lugeti Spravochnyj enciklopedicheskij slovar eserinin X cildinde rast gelinir Eserde deyilir Talis lehcesi fars dilinin alti esas lehcesinden biridir Talis xanliginda isledilir ve ola bilsin ki buralar hemin dilin vetenidir Ozunun ister qrammatik isterse leksikoqrafik formalarina gore bu dil hissedilecek sekilde basqa lehcelerden uzaqlasir Onun qrammatik formalari fars diline mexsus u yaxud un cem sekilcisinin artirilmasi istisna edilerse ozunemexsusdur ve ne pehlevi ne de her hansi diger dilden torememisdir Bu dil butun nisbi evezlikleri isimden evvel qoyur ve evezliklerin ozleri de onda orijinaldir Talis dili haqqinda ikinci hesab edilen melumati Rusiyada lakin rus dilinde deyil fransiz dilinde Kazan universitetinin professoru Ilya Berezin verir 1853 cu ilde Kazan seherinde Berezinin fars dilinin qrammatikasi kitabi nesr edilir Ele hemin il Kazanda onun Recherches sur les dialectes persans adli kitabi nesr edilir Mutexessisler Iran dialektologiyasi sahesinde rus iranistlerinin ilk eseri kimi hele indiyedek bu esere muraciet edirler O A Xodzkonun eserinde verilmis talis negmelerinden istifade etmisdir I N Berezinin eseri iki hisseden qrammatik ocerk va A Xodzkonun eserinden goturulmus negmelerden ibaretdir I N Berezin yazir ki Iran dialektleri haqqinda tedqiqatlarini ozunun sexsen topladigi oyrendiyi materiallar esasinda aparmisdir lakin kiminle ne vaxt hansi erazide topladigini hec yerde yazmir Eserde talis sozleri tehrif edilir I N Berezin A Xodzkonun eserinden goturduyu dordlukler haqqinda yazir Men burada oxucuya talis gilan ve mazandaran negmelerinin yeni tercumesini teqdim edirem ve onlari tenqidi qeydlerle musayiet edirem Xodzkoda olmayaq talis metnleri onun transkripsiyasi esasinda menim terefimden berpa edilmisdir Eserin qrammatikaya aid hissesinde I N Berezin talis dilinin qrammatikasindan bas acmir Qrammatikanin xususen fel behsi demek olar ki sehv islenir Lakin buna baxmayaraq muellif yazir ki talis dilinde qrammatik qaydalar ciddi sekilde gozlenilmir bele ki adeten felin xeber seklinin demek olar ki butun zamanlari qarisdirilir yeni aorist preteritin yerinde gelecek zaman indiki zamanm yerinde ve s isledilir O daha da ireli gederek yazir Talis dilinde fel en cetin en dolasiq ve en subheli hissedir I N Berezinin eserinden iki il sonra yeni 1855 ci ilde talis dilinin qrammatikasi haqqinda rus dilcisi P F Rissin eseri nesr edilir Evvelki eserlerden ferqli olaraq eser rus dilinde yazilmisdir ve bele adlanir Talislar onlarin heyat terzi ve dili haqqinda O talyshincah ih obraze zhizni i yazyke Zapiski Kavkazskogo otdela Russkogo geograficheskogo obshestva III kniga I N Berezinin eserine nisbeten bu eserin keyfiyyeti xeyli yuksekdir R F Riss uc gun Talisda olmus Lenkeran ve mahalin cenubunda Astarada tedqiqat aparmisdir Bu qisa muddetde o 250 isim ve sifet 70 fel yazmis bir qeder qrammatik material evezlik say zerf ve s toplamis 40 danisiq ifadesi dord dordlukden bendden ibaret talis negmesi ve bir dubeyt yazmisdir Alman iranisti V Heyker 1895 1901 ci illerde Strasburq seherinde cap etdirdiyi Iran filologiyasi kompendiumunda xezersahili dialektler haqqindaki ocerkinde Berezinin eserindeki talis dili materiallarindan istifade edir QrammatikasiB V Millerin apardigi tedqiqatlara gore talis dilinde sade cumlede cumle uzvlerinin sirasi umumi halda mueyyen veziyyetlerle mehdudlasir Bele ki butun teyinler ve teyin qruplari hemise hec bir istisna olmadan teyin olunandan evvel gelir Bu halda burada yeni fars dilinde rast gelinen fars izafi adlanan halin tam eksi musahide olunur Normal emosiyasiz nitqde xeber mubtedadan sonra gelir ve cumlenin sonunda durur Cumlenin istenilen uzvu mentiqi vurgu ile ferqlendirile biler oz adeti yerini deyise inversiya ve hetta cumlenin evvelinde islene biler B Miller cumlede soz sirasinin mubteda ikinci dereceli uzvler ve xeber formasinda olmasini gosterir Saitlerden daha az deyisdikleri ucun samitler dillerin tarixi tekamulunun ve dil qruplarinin tesnifatinin esasini teskil edir Qerbi Iran dillerini Iran dilleri arasinda simal qerb cenub qerb kimi ferqlendirmek ucun izoqloslar baximindan irsi sozlerden ibaret mueyyen meyar sozleri esas goturulmusdur Dillerin tarixi tekamulu ve dil qruplarinda tesnifatin esasini teskil eden bu samitlerin homogloss limit izoglosses emele gelmesi talis dilinde meselen zaza dili ve tat dili kimi bezi Iran dillerinde oldugu kimi eynidir Burada talis zaza dili tat dili merkezi Iran dialektleri ve gilan simnan senqser ile simal qerb Iran dillerinin bir qursagini teskil edir Bu neslin dilleri cografi olaraq fars azerbaycan ve kurd dillerinde danisanlar terefinden iki yere bolunur qerbde zazaki talis tat serqde ise simnan senqser gilan ve diger Xezer merkezi lehceler Buna baxmayaraq talis zaza dili tat dili ve bezi simal qerb lehceleri ile birlikde guclu Qerbi Iran proto Hind Avropa samit koklerini qoruyub saxlayir ve bu baximdan fars ve kurd dillerinden uzaqdir Proto Hint Avropa Parf Azeri Tat Zaza dili Talis dili Simnan dili Xezer Merkezi leh Beluc Kurdce Farsca ḱ ĝ s z s z s z s z s z s z s z s z s z h d kue z z ĵ z ĵ z ĵ ĵ z z ĵ z z gue z z y ĵ z ĵ z ĵ ĵ z z ĵ z z kw29 isb esb asb esp s esb s s tr tl hr h r hi r h r h r r r s s s d h w b b b b b b b d d d rd rz r rz r rz r rz rz l l rz l l l l rz l l l l l l sw wx h w h x u x u x u f v x w x u tw f u w h h h h u h h h y y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ y ĵ ĵ ĵ Talis dilinde cumlede soz sirasi kifayet qeder serbestdir adeten mubteda cumlenin evvelinde xeber sonda isledilir vasitesiz tamamliq xeberden evvel gelir vasiteli tamamliq vasitesizden evvel zaman zerfi ise bir qayda olaraq cumleden evvel olur Mes Maski az botono kitob bevardem Sabah men senin ucun kitab getireceyem Bezi cumlelerde ise yer ve terzi hereket zerfleri xebere baglanir Mes Az ve kitob kede handedem Men cox kitab evde oxuyuram Talis dilinde indiki zaman fel sekilcileri zaza dili tat dili sengser dili gilan dili ve Xezer denizi sahilinin diger dilleri dialektleri ile ortaq olaraq fel kokunden sonra indiki zaman n ant sekilcisi ile duzelir Azerbaycan dili Talis Zaza dili Simnanca Gilan dili Tat diligetmek sed sin senn sunn send gelmek omed yen an an amand demek voted van van gun otn gormek vind vin in vin etmek kerded ken ken kun kond gedirem ez sedam ez sina e senni men sunem ez mesem men senden Talis dilinde Zaza dili Tat dili Simnan dili ve Sengser dili kimi diller birlikde Simal Qerbi Iran dillerinin bir qursagini teskil edir Proto Iran dilinde oxsar kokler isimin iki hali var sade y ve eyilmez b e qeder uzanir ahya cinsi sekilcisine Azerbaycan dili Talis disli Zaza dili Tat dili Simnan dili Pehlevi diliAta y pi pie pi piye piye pidAta b par per piyer piyer pidarAna y ma moe ma mae maye mar mey madAna b moar mar madarEvezlikler Evez Talis Zaza dili Tat dili Simnan diliMen ez az ez ez eSen ti ti ti tiO eril ev o u unBiz eme ma ama hamaSiz sime sima suma sumaOnlar evon ayen inan e e eZaza dili ile oxsar bezi sozler Zaza Talis Zaza Talis Zazaca Talis Zaza Talisez az ez berz berz nizm nizim siye si se seyti ti biye bie di di pir puɾo a ey ev bin bin newes noxes cim camma eme boy bu kahn kane gav ɡovsima sime ke keye ke teze toze post pustkeyne kine vist vist panc penc merdek merdekcici cic biz biz ses ses xoz xupi per piye mae moe hawt haft mu musit sit serd sard new nev non nun nunverg verg kerg karg kag nezdi nez du duvil vil velg velg engiste angiste ri ɾy ɾuva va engemin engivin sine sine dew dikam kom merde marde dindan dandon vizer izeɾsiyen siyen ziwan zivon ling ling espe espasew sev aw ov zimistan zimiston dizdi dizdivat vate zan zun zan vesar evesor bira beragec gij morjela mujne morjene vor vewre voe ci cibermayen beramesan roc roz ruz bumlerz bumelarze new serre bi nev sure bimpising pisik ceni cen hak agla dar darasme menge osem meng sew sev veyve veye zama zumane ne na be boy bey veng vang mezg mazgHemcinin baxTalislar Talisca vikipediyaXarici kecidlerAlternativ tarix Qedim azeri dilinin yadigari Talis dili IstinadlarScriptSource Azerbaijan ScriptSource Iran https www joshuaproject net people groups 15220 Talyshskij yazyk 2022 03 31 at the Wayback Machine Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya BSEOrijinal metn rus Talyshskij yazyk yazyk talyshej Rasprostranyon na Yu Azerbajdzhanskoj SSR i v sopredelnom Irane Otnositsya k severo zapadnoj gruppe iranskih yazykov Imeet neskolko govorov glavnyj iz kotoryh lenkoranskij Yazyk analiticheskogo stroya Specificheskie foneticheskie cherty rasprostranenie reducirovannogo glasnogo razvita assimilyaciya glasnyh V morfologii nablyudayutsya flektivnye cherty formy kosvennogo padezha imyon ryad prostyh glagolnyh form naprimer optativ i augmentirovannaya forma imperfekta Svoeobrazna analiticheskaya forma prezensa obrazovannaya ot infinitiva Shiroko razvita sistema poslelogov chasto ispolzuemyh v sochetanii s predlogami Perehodnye glagoly v ryade form proshedshego vremeni trebuyut ergativnoj konstrukcii predlozheniya V opredelitelnoj konstrukcii opredelenie s pokazatelem a predshestvuet opredelyaemomu Ehsan Yar Shater 1990 Iranica Varia Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater Leiden E J Brill s 267 Paul Ludwig 1998 The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages PDF Iran Chamber Open Publishing Keskin Mesut 2012 Orta ve Eski Irani Dillerin Zazacaya Tuttusu Isik ResearchGate DIMLi Encyclopaedia Iranica 2023 05 18 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 20 Henning W B The Ancient Language of Azerbaijan TPhS 157 77 1954 Mitteliranisch in Handbuch der Orientalistik 1 1 20 130 Language of Azerbaijan Transactions of the philological Society 53 1 157 177 s 175 Talis dilinin leksikasi E Eliyev E Mirzeyev 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2013 12 18 Glottolog Azeri dilleri talis dili 2024 2023 11 19 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 20 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan ingilis United Nations Statistics Division Archived from the original on 2022 09 21 Istifade tarixi 2015 12 26 https archive org details cu31924026906168 page n523 SPRAVOChNYJ ENCIKLOPEDIChESKIJ SLOVAR 2022 03 31 tarixinde Istifade tarixi 2019 11 11 Grammatika persidskogo yazyka sostavlennaya I Berezinym professorom Kazanskogo universiteta Kazan tip Un ta 1853 XVI 480 s 23 Miller B Talyshskij yazyk M Izd Akad Nauk 1953 268 s Paul Ludwig 1998 The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages PDF Iran Chamber Open Publishing Keskin Mesut 2012 Orta ve Eski Irani Dillerin Zazacaya Tuttusu Isik SSRI Elmler Akademiyasinin bes cildlik Iran dilciliyinin esaslari kitabi Osnovy Iranskogo yazykoznaniya Pirejko L Talyshskij yazyk Osnovy Iranskogo yazykoznaniya Novoiranskne yazyki 1991 s 91 175 Pirejko L Talyshsko russkij slovar Russkij yazyk 1976 s 321 352 Henning W B The Ancient Language of Azerbaijan TPhS 157 77 1954 Mitteliranisch in Handbuch der Orientalistik 1 1 20 130 Language of Azerbaijan Transactions of the philological Society 53 1 157 177 s 175 Wolfgang Schulze Northern Talysh Lincom Europa 2000 page 35 مفيدي روح اله تحول نظام واژه بستي در فارسي ميانه و نو Sabzalipour J amp Vaezi H 2018 The study of clitics in Tati Language Deravi variety Wolfgang Schulze Northern Talysh Lincom Europa 2000 page 35 Paul D 2011 A comparative dialectal description of Iranian Taleshi The University of Manchester United Kingdom https www academia edu 44899176 Talysh Picture Dictionary 7Cbaslik Talysh Picture Dictionary Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin