Zaza dili

Zaza dili — Hind-Avropa dil ailəsinin İran dil qrupunun şimal-qərbi İran qoluna mənsub dildir.Türkiyədə yaşayan Zazalar arasında yayılmışdır. Bu dildə əsasən Şərqi Anadoluda, Fərat və Dəclə çaylarının mənsəbləri arasındakı ərazilərdə, Tuncəli, Ərzincan, Bingöl, Sivas, Ərzurum, Varto, Elazığ, Diyarbəkir, , Adıyaman vilayətlərində, eləcə də müəyyən qədər Malatyanın, Mardinin, Mutkinin, Ağsarayın kəndlərində danışırlar.

Zaza dili
Orijinal adı	Zazaki
Ölkələr	Türkiyə  Almaniya Federativ Respublikası
Danışanların ümumi sayı	1.640.000 nəf.
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri Hind-İran dilləri İran dilləri qərbi İran dilləri ^[d] ^[d] Zaza dili
Yazı	latın əlifbası, ərəb əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1	—
ISO 639-2	zza
ISO 639-3	zza
Dilin strukturlarının dünya atlası	zaz
	1985
	zza
ELCat	5628
IETF	zza
Glottolog	zaza1246
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qrammatika, genetika, dilçilik və lüğət tərkibinə görə Zaza dilinə ən yaxın dillər Xəzər dənizi sahillərində danışılan talış, tat, simnan, səngsər, gilək və mazandaran dilləridir.

Tarix

Zaza dili ilə bağlı ilk tədqiqatlar 19-cu əsrin ikinci yarısında başlamışdır. Dilçi Peter I. Lerch Krım müharibəsi zamanı ruslara əsir düşən Osmanlı əsgərlərinin saxlandığı Roslouya gedərək oradakı zaza əsilli Osmanlı əsgərləri arasında zazaca bəzi kompozisiyalar aparıb. 1856-cı ildə Lerx heç bir linqvistik təhlil olmadan rus və alman dillərində zaza cümlə siyahıları və hekayələr toplularını nəşr etdi. Daha sonra Robert Qordon Latham, Dr. O, 1856 və 1860-cı illərdə H. Sandwith tərəfindən tərtib edilmiş zaza lüğətinin siyahısını nəşr etdi. 1862-ci ildə Wilhelm Strecker və Otto Blau tərəfindən Dersim Zazasına dair bəzi qeydlər nəşr olundu. Daha sonra Fridrix Müller (1864) Lerxin tərtib etdiyi mətnlərlə Zaza dili ilə bağlı müqayisəli araşdırma dərc etdirdi. Müller öz araşdırmasında zaza dilini fars dilinin ləhcəsi hesab etmiş, eyni zamanda zaza dilinin kürd və fars dillərindən daha qədim olduğunu və tarixi inkişaf baxımından zaza dilinin kürd və fars dillərindən fərqli olduğunu müəyyən etmişdir.Müllerin bu fikrini sonralar F.Şpigel (1871), V.Tomaşek (1887), V.Qeyger (1891-1901) və A.Socin (1901) dəstəklədi.

Zaza dilini linqvistik cəhətdən araşdıran və ətraflı təhlil edən ilk tədqiqatçı alman dilçisi Oskar Mann olmuşdur.1905/1906-cı illərdə Qərbi İran dillərinin sənədləşdirilməsi və linqvistik təhlili üçün Prussiya Elmlər Akademiyası tərəfindən tapşırılan Oskar Mann, Bingöl və Siverek bölgələrində hərtərəfli zaza tərtibləri və dil qeydləri həyata keçirdi. Zaza dilini fonetika, morfologiya, lüğət (leksikologiya) və etimologiya baxımından araşdıran Oskar Mann müəyyən etmişdir ki, zaza dili fars və ya kürd dilinin ləhcəsi deyil, özlüyündə ayrıca bir dildir. Mannın işini üzərinə götürən və ölümündən sonra onu daha da inkişaf etdirən Karl Hadank 1932-ci ildə bu araşdırmaları öz qrammatik təhlilləri ilə bir araya gətirərək "Mundarten der Zaza" adlı bir kitab etdi. Sələfi Oskar Mann kimi, Hadank da zaza dilini özlüyündə ayrıca dil kimi qəbul edirdi. Zaza dilinin müasir dilçilik tarixində yeri Oskar Mann (1906) və Karl Hadank'dən (1932),sonra David Neil Mackenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), Jost Gippert (1996), Ludwig Paul (1998) və bir çox başqaları Xarici dilçilər və tədqiqatçılar və beynəlxalq dil orqanları Glottolog,Ethnologue və Encyclopædia Iranica tərəfindən araşdırılmış və özlüyündə Qərbi İran dili olduğu müəyyən edilmişdir.

Coğrafi paylama

Zaza dili Şərqi Anadolunun Yuxarı Fərat və Dəclə hövzəsində təxminən 2-3 milyon insanın danışdığı dildir, lakin dəqiq sayı məlum deyil. Türkiyədə yaşayan zazalardan başqa Almaniya, Fransa, Avstriya, İsveç, İsveçrə və Hollandiya kimi Avropa ölkələrində də əhəmiyyətli sayda zaza və ya zaza dilli əhali yaşayır. Zaza dilinin ən çox danışıldığı və zazaların ən sıx yaşadığı yerlər: Tunceli (bütün rayonlarda), Bingöl (bütün rayonlarda), Elazığ (şərq bölgəsi, şimal və cənub), Diyarbəkir (şimal və qərb bölgələri Çermik, Çüngüş, Erqani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan mahalları), Muş (Varto mahalı), Sivas (Zara, Ulaş, Kanqal rayonları), Adıyaman (Gerger mahalı), Ərzincan (Mərkəzi, Tercan, Çayırlı, Refahiye və bəzən digər rayonlarda), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (şərq bölgəsi), Ərdahan (Gölenin iki kəndi), Aksaray (Ekecik bölgəsi) və Ərzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat və bəzən başqa rayonlarda) təşkil edir.

Təsnifat

Zaza dili dil elmi baxımından Hind-Avropa dil ailəsinin Hind-İran əsas qrupunun İran qoluna aid bir dildir. Qərbi İran dili olan Zaza dili bu qrupun şimal-qərb qoluna aiddir. Qlottoloq Zaza dilini Azərbaycanda danışılan (əsasən Azərbaycanın Lənkəran, Masallı, Astara, Lerik rayonlarında) Talış dili və Xəzər dənizinin cənub sahillərində, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında danışılan Tat dili və onun dialektləri ilə birlikdə şimal-qərb qolunada qədim Azəri dilindən törəmiş azəri dilləri qrupuna təsnif edir.

Dialektlər

Dil təsnifat orqanlarından biri olan SIL International-a görə, Zaza dili (zza) makrodildir və iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil kimi təsnif edilir. Prof. Dr. Lüdviq Paul və Frankfurt Zaza Dili İnstitutuna görə, Zaza dili; Üç əsas dialektə bölünür: şimal, mərkəzi və cənub qolları. Bundan əlavə, zaza dilində xüsusi mövqeyə malik olan və heç bir dialekt qrupuna tam daxil edilə bilməyən keçid və marjinal dialektlər də var. Sözlər bölgədən bölgəyə müxtəlif səs dəyişikliklərinə məruz qalmışdır. Bunlar tələffüz fərqindən başqa, Zaza dialektlərinin lüğətində də fərqlər göstərir. Zaman keçdikcə bəzi sözlər əhəmiyyətini itirdi; Ya onlar tamamilə unudulub başqa söz formalarına çevrilib, ya da bu sözlərin istifadəsi arxa plana, ya da üçüncü plana düşüb. Zaza dilinin şimal, mərkəzi və cənub dialektlərini bir-birindən fərqləndirən müəyyən xarakterik xüsusiyyətlər vardır. Eyni zamanda zazaların üç məzhəbə (şafi, hənəfi, ələvi) bölünməsi də bu ləhcələrin yaranmasına səbəb olmuşdur. Zaza dilinin əsas dialektləri arasında dialekt fərqləri olsa da, onun danışıldığı bəzi bölgələrdə dil daha çox qonşu dillərin təsiri altındadır. Məsələn, Zaza dilinin şimal ləhcəsinə bağlı olan Dersim ləhcəsi fonetika baxımından bir çox yeniliklər yaşamışdır. Bu yeniliklərə görə ermə dilinin məsuliyyət daşıdığı təxmin edilir. Digər tərəfdən, eyni dialekt qrupuna daxil olan Varto ləhcəsi də bu dəyişmədən uzaq qalmışdır. Zaza dilinin üç əsas dialektləri aşağıdakılardır:

• Şimali Zazaca (Ələvi Zazalar tərəfindən): Dersim, Ərzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri və Karabel)
• Mərkəzi Zazaca (Şəfi Zazalar tərəfindən): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dəclə)
• Cənubi Zazaca (Hənəfi Zazas tərəfindən): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Marjinal dialektlər: Mutki, Aksaray, Sarız * Keçid dialektləri: Kulp, Lice, Ergani, Maden

Fonologiya

Saitlərdən daha az dəyişdikləri üçün samitlər dillərin tarixi təkamülünün və dil qruplarının təsnifatının əsasını təşkil edir. Qərbi İran dillərini İran dilləri arasında şimal-qərb-cənub-qərb kimi fərqləndirmək üçün izoqloslar baxımından irsi sözlərdən ibarət müəyyən meyar sözləri əsas götürülmüşdür. Dillərin tarixi təkamülü və dil qruplarında təsnifatın əsasını təşkil edən bu samitlərin (homogloss/limit/izoglosses) formalaşması zaza dilində; talış, tat, (herzendi), senqser, vefsin və bəzi mərkəzi İran dilləri ilə eynidir. Burada zaza dili,i talış, tat, mərkəzi İran dialektləri və gilek, simnan, senqser ilə şimal-qərb İran dillərinin bir qurşağını təşkil edir. Bu nəslin dilləri coğrafi baxımdan fars, azərbaycan və kürd dillərində danışanlar tərəfindən iki yerə bölünür: qərb hissəsində zaza, talış, tati dilleri, şərq hissəsində isə simnan, sənqser, gilək və digər Xəzər/mərkəzi dialektlər. Buna baxmayaraq, zaza dili tat, (herzendi/azəri), talış və bəzi şimal-qərb dialektləri ilə birlikdə Qərbi İran proto-Hind-Avropa samit köklərini güclü şəkildə qoruyub saxlayır və bu məqamda fars və kürd dillərindən kifayət qədər uzaqdır:

Proto Hint-Avropa	Parf	Azəri/ Tat	Zaza dili	Talış dili	Simnan dili	Xəzər	Mərkəzi ləh.	Bəluc	Kürdçə	Farsca
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*k^ue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*g^ue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw^29	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	(h)*r	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
*rd/*rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

Zaza dili səs quruluşunda a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û saitləri Cənubi Zaza dilində û istisna olmaqla, ümumiyyətlə qısa tələffüz olunur və uzunluq yoxdur: saitlərdə qısa təzad. Bəzi dialektlərdəki ö saiti -ew- (> öw~ öy) diftongundan çevrilmişdir, məs. Şərq-Dersim şehni, Qərb-Dersim döwe ~ döe “kənd” və ya qonşu hecanın təsirindən formasını dəyişdi, məs. Bingöl-Gənc yeno > istiqaməti “gəlir”. Tarixi inkişaf baxımından e, ı, u saitləri proto/orta iranca qısa a, i, u, a, ê, i, o, û/ü proto-İran uzun ā, ai (> Oİ ē) saitləridir. , ī, au ( > Oİ ō), ū saitlərin davamıdır.

Qrammatika

Zaza dili qonşu dillərlə təmasda olsa da, Orta İran dövründən bu yana qrammatik və irs sözləri baxımından quruluşunu çox yaxşı qoruyub saxladığını söyləmək olar. Qonşu və ya dominant dillərdən gələn sözlərin mübadiləsindən başqa dilin digər sahələrində qarşılıqlı əlaqə çox deyil. Mədəni olaraq, yerli xalq kimi, qonşu xalqlarla bir çox ortaq xüsusiyyətləri paylaşırlar. Hansı şəraitdə tapılıb inkişaf etdiyinə görə, zəngin söz ehtiyatına malikdir. Zaza dilində indiki zaman fel şəkilçiləri Xəzər dənizi sahillərindəki Simnan, Sengser, Gilək, Talış, Tat və başqa dillər/dialektlərlə ortaq olaraq fel kökündən sonra gələn indiki zaman şəkilçisi n/ant şəkilçisi ilə düzəlir.

Köhnə İran dövrünün sonu və Orta İran dövrünün əvvəllərində baş verən keçmiş zamanın formalaşmasına Orta İran dillərinin əksəriyyətində iştirak edən mükəmməl passiv ta şəkilçisi ilə felin bağlanması nəticəsində yaranan morfosintaktik hadisə olan split erqativlik, yəni bütün keçmiş zaman formalarında keçidli fellərdə subyekt əyilmə, obyekt sadə formada, iran dillərində isə fel obyektə nisbətən erqativ sahədə də birləşir. , bu gün də zaza dilində mövcuddur. Məs. Ez ey anan, o mı ano? “Onu gətirirəm (kişi), o məni gətirir” və keçmiş zamanda “mı o ard, ey ez ardan” “onu gətirdim, məni gətirdi” kimi işlənir. Çağırış halı kimi tanınan vokativ istisna olmaqla: zaza dilində tapılan iki hal (nominativ, bayan düz və əyilməli mavis obliquus) də Orta Qərbi İran dövrünə aiddir. Zaza dilində; Adın iki halı vardır, sadə (y) və əyilmiş (b), kökləri Proto-İran -ahya cinsi şəkilçisinə qədər uzanır, Talış, Tat, Simnan, Senqser kimi dillərə bənzədirr və birlikdə Şimal-Qərb kəmərini təşkil edir. Zaza dilində, bırar/bırar; Simnan bere/berar da sadə və əyilmiş hallara nümunədir. İfadələrin məqamında, işarə edən isim söz birləşməsində olduğu kimi, sifət sifət birləşməsindəki isimdən sonra gəlir və sifət isimlə çəkilir. Məs. her-o gewr "boz eşşək", her-ê gewri "boz eşşəklər", her-an-ê gewr-an "boz eşşəklər(n).

Zaza dilində; Köhnə və Orta İran dövrünə aid başqa bir xüsusiyyət də felin passiv səsinin sintetik yolla düzəlməsi, yəni köməkçi feil olmayan məhdud fellərlə əmələ gəlməsidir. Köhnə Hind-İran passiv şəkilçisi -ya zaza dilində -i- var ki, bu da pəhləvi -īh- şəklində əks olunur: Nan werino (weriyeno). “Çörək yeyilir”. Dildə fellərin indiki zamanında aydın olan indikativ, əmr və subjunktiv əhval var. Subjunktiv əhvaləki xüsusiyyət Köhnə və Orta İran dövründə fel mənşəyinin bu zaman üzərində əks olunmasıdır. Məs. beno: “o məni aparır”, berd “o məni götürdü”, eke bero “o məni aparsa”; ber- < Proto Iranian bar-, proto Hind-Avropa *bher-.

Zaza ədəbiyyatı

Zaza ədəbiyyatı zaza dilində hazırlanmış şifahi və yazılı mətnlərdən ibarətdir. Şifahi və yazılı əsərlərdən ibarət olan zaza ədəbiyyatı, zaza dili yazıya çıxana qədər əsasən şifahi ədəbiyyat növləri ilə inkişaf etmişdir. Bu baxımdan zaza ədəbiyyatı şifahi əsərlər baxımından çox zəngindir. Dildə deyr (xalq mahnısı), kilam (mahnı), dêse (himn), şanke (nağıl), hêkati (hekayə), qesê werênan (atalar sözləri və deyimlər) kimi bir çox şifahi ədəbi məhsullar vardır. Yazılı əsərlər Osmanlı İmperatorluğu dövründə istehsal olunmağa başlamış və ilk dövr əsərləri dini/inanç xarakteri daşıyır. Cümhuriyyətdən sonra uzunmüddətli dil və mədəniyyət qadağaları iki mərkəzdə, Türkiyə və Avropada, əsasən də Avropada inkişaf edən zaza ədəbiyyatının canlanmasına səbəb oldu. Qadağaların yumşaldılmasından sonra Türkiyədə zaza ədəbiyyatı inkişaf etdi.

Osmanlı dövründə yazılmış zazaki mətnlər ərəb hərfləri ilə yazılmışdır. Bu dövrün əsərləri dini məzmun daşıyır. Sultan Əfəndi ləqəbli İsa Beg bin Əlinin 1798-ci ildə yazdığı ilk zazaki mətni Osmanlı türkcəsində də istifadə edilən Nesih şrifti ilə ərəb hərfləri ilə yazılmışdır. Bu əsərin ardınca 1891-1892-ci illərdə Osmanlı-Zaza din xadimi, yazıçı və şair Əhməd əl-Hassinin qələmə aldığı ilk zazaki Mövlidi də ərəb hərfləri ilə yazılmış və 1899-cu ildə nəşr edilmişdir. Başqa bir Osmanlı-Zaza ruhanisi Osman Esad Əfəndi tərəfindən 1901 və ya 1903-cü ildə yazılmış başqa bir Zaza Mövlidi də ərəb hərfləri ilə yazılmışdır. Cümhuriyyətdən sonra ərəb əlifbasından imtina edərək latın hərfləri ilə zaza əsərlər yazılmağa başladı. Ancaq bu gün zazaki dilinin bütün zazaların istifadə etdiyi ortaq əlifbası yoxdur. Jacabson əlifbası adlı əlifba amerikalı dilçi C. M Jacobsonun töhfələri ilə hazırlanıb və Zaza dilinin standartlaşdırılması üzərində işləyən Frankfurt Zaza Dili İnstitutu tərəfindən istifadə olunur həm də Vikipediyanın yazı sistemidir. Zülfü Selcan tərəfindən hazırlanan və 2012-ci ildən etibarən Munzur Universitetində istifadə edilməyə başlanan Zaza əlifbası, 8-i sait, 24-ü samit olmaqla 32 hərfdən ibarət olan Zazaca üçün hazırlanmış digər yazı sistemidir.

Osmanlı dövrü

Zaza ədəbiyyatının ilk məlum yazılı əsərləri Osmanlı dövründə yazılmışdır. Osmanlı dövründə istehsal olunan zaza dilində yazılmış əsərlər ərəb hərfləri ilə yazılmış və dini xarakter daşıyırdı. Bu dövrdə zaza dilində ilk yazılı əsər 1700-cü illərin sonlarında yazılmışdır. Zaza dilindəki bu ilk yazılı mətni hicri 1212-ci ildə (1798) İslam tarixi yazıçısı Sultan Əfəndi ləqəbli İsa Bəg bin Əli yazmışdır. Əsər ərəb hərfləri ilə və Osmanlı türkcəsində də istifadə olunan Nesih şrifti ilə yazılmışdır. Əsər iki hissədən ibarətdir III. Buraya I Səlimin dövründə Şərqi Anadolu bölgəsi, Əlinin (xəlifə) həyatı, Ələvi təlimi və tarixi, Nehcü'l-Belaqanın bəzi hissələrinin zaza dilinə tərcüməsi, qiyamət mövzuları və poetik mətnlər daxildir. İki hissədən ibarət olan əsər: III Səlimin dövründə Şərqi Anadolu bölgəsini, Əlinin (xəlifə) həyatı, Ələvi təlimi və tarixini, Nehcü'l-Belaqanın bəzi hissələrinin zaza dilinə tərcüməsini, qiyaməti mövzular və poetik mətnlər əhatə edir. Bu əsərdən təxminən yüz il sonra 1891-1892-ci illərdə Osmanlı-Zaza din xadimi, yazıçı və şair Əhməd əl-Hassi (1867-1951) tərəfindən zaza dilində başqa bir əsər olan Mevlit (Mövlid-i Nəbi) yazılmışdır. Zaza dilində ilk mövlit əsəri ərəb hərfləri ilə yazılmış və 1899-cu ildə nəşr edilmişdir. Əruz sayğacından istifadə edilməklə yazılan mövlud Süleyman Çələbinin mövluduna bənzəyir və müqəddimədə İslam peyğəmbəri Məhəmmədin həyatı və Allahın təfərrüatları, tövhid, münacaat, merac, doğum, doğum və yaradılış və s. Dini mövzuları ehtiva edir və 14 fəsil və 366 beytdən ibarətdir. Bu dövrdə yazılmış digər bir yazılı əsər isə Siverek müftisi Osman Esad Əfəndinin (1852-1929) yazdığı digər bir Mövliddir. Biişə Pexemberi (Peyğəmbərin doğumu) adlı əsər İslam peyğəmbəri Məhəmməd və İslam dininə aid fəsillərdən ibarətdir və 1901-ci ildə (bəzi mənbələrə görə 1903) ərəb hərfləri ilə zaza dilində yazılmışdır. Əsər 1933-cü ildə, yazıçının ölümündən sonra nəşr edilmişdir. Zaza yazıçılarından başqa Peter İvanoviç Lerx (1827-1884), Robert Qordon Latham (1812-1888) Dr. Humphry Sandwith (1822-1881), Wilhelm Strecker (1830-1890), Otto Blau (1828-1879), Friedrich Müller (1864) və Oskar Mann (1867-1917) kimi xarici yazıçılar, cümhuriyyətdən əvvəl, əsərlərində zaza məzmununa yer vermişlər.

Cümhuriyyətdən sonrakı dövr

Cümhuriyyətdən sonrakı zaza ədəbiyyatı Türkiyə mərkəzli və Avropa mərkəzli iki qolla inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Türkiyədə uzunmüddətli dil və mədəniyyət qadağaları səbəbindən zaza ədəbiyyatının inkişafı durğunluq yaşadı. 1980-ci illərdə Avropa ölkələrinə zaza miqrasiyası və nisbətən azad mühit Avropada Zaza ədəbiyyatının canlanmasına imkan yaratdı. Cümhuriyyətdən sonrakı Türkiyədə zaza dilində yazılmış əsərlərdən biri 1940i illərdə yazılmış iki mənzum etiqad və fiqh əsəridir. Bu əsərin ardınca 1971-ci ildə Mehmed Eli Hun tərəfindən dini mövzuları və hekayələri ehtiva edən başqa bir Mevlit yazılmışdır. Mehmet Dəmirbaş tərəfindən 1975-ci ildə yazılmağa başlanmış və 2005-ci ildə tamamlanan Zaza şer və qəsidələrindən ibarət 300 səhifəlik əlyazma Zaza Divanı da bu dövrdə yazılmış divan janrında başqa bir ədəbi əsərdir. Abdulkadir Arslanın (1992-1995), Kamil Pueğinin (1999), Məhəmməd Muradanın (1999-2000) və Cuma Özusanın (2009) mövlud və sirahları dini məzmunlu digər ədəbi əsərlərdir. Yazılı zaza ədəbiyyatı mövlud və dini əsərlərlə zəngindir və dilin ilk yazılı əsərləri bu janrlarda verilmişdir. Jurnal nəşri vasitəsilə Zaza ədəbiyyatının inkişafı 1980-ci ildən sonra Avropaya köçmüş və yalnız zaza dilində nəşr olunan zaza xalqının nəşr etdiyi jurnallar, əsasən zaza dilində olan, lakin çoxdilli nəşr olunan jurnallar və zaza dilində olmayan, lakin daxil olan jurnallar vasitəsilə baş vermişdir. Kormışkan, Tija Sodıri, Vate hamısı zaza dilində çıxan jurnallardır. Bunlardan başqa, Zaza millətçiliyinin aparıcı adı olan Ebubekir Pamukçunun dil, mədəniyyət, ədəbiyyat və tarix jurnalı olaraq nəşr etdiyi Ayre (1985-1987), Piya (1988-1992) və Raa Zazaistani (1991); əsasən zazaca olan və çoxdilli nəşr olunan bu dövrün mühüm jurnallarıdır. Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme zazaki əsaslı və çoxdilli digər jurnallardır. Avropa ölkələrində nəşr olunan bu jurnallardan başqa, tamamilə zaza dilində çıxan və Türkiyədə nəşr olunan ilk jurnal olan Vatı (1997-1998) və Miraz (2006) və Veng u Vaj (2008) digər mühüm jurnallardır. Əsasən başqa dillərdə nəşr olunan, eyni zamanda zaza dilində əsərlərin də yer aldığı jurnallar kürd və türk dillərində nəşr olunan jurnallardır. Roja Newé (1963), Riya Azadi (1976), Tirêj (1979) və War (1997) kürd dilində; Ermin (1991), Ateş Hırsızı (1992), Ütopya, İşkın, Munzur (2000), Bezuvar (2009) türk dilində olub zaza dilində mətnləri özündə cəmləşdirən jurnallardır. Bu gün Türkiyə və Avropa ölkələrinin müxtəlif nəşriyyatlarında zaza dilində şeir, hekayə, roman kimi müxtəlif ədəbi janrlarda əsərlər çap olunur.

Türkiyə kinosunda zaza dilinin istifadəsi

Zaza dilinin vizual və audio mediada istifadəsi nisbətən yenidir. Zazaki dilinin vizual və audio mediada inkişafı ilk növbədə kinodan başlayıb. Yılmaz Güneyin 1983-cü ildə çəkilmiş Divar filmi kinoda zaza dilinin istifadə edildiyi ilk filmdir. Filmdə Zaza xalq mahnısı (Hayderê) var idi. Bu filmdən sonra Zaza kinosu 2000-ci illərə qədər durğun bir dövrdən sonra genişləndi. Mahsun Kırmızıgülün 2007-ci ildə çəkdiyi Beyaz Mələk və 2015-ci ildə çəkilən Möcüzə filmlərində zaza dilində dialoqlar var idi. Nuray Şahinin Tüyü Takip Et/Perre Dıma So, (2004), Aynur Sarayın Zara (2009), Caner Canerik Was (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Mehmet Ali Konarın Baba (2010), Kamer Erdoganın Sipe (2012), Yücel Yavuzun General (2012), Çetin Baskın'n Geyrayiş (2012), Gökhan Tunçun Zımıstı Bıvejiyo (2013) Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Vılıka Kowu (2015), Sipela (2016), Piyê Mın Toz Şeker (2016), Cêniya Nêeysayi (2016), Kazım Özün Zer (2017), Zımısto Vêrd Ra (2017), Vir (Bellek, 2017) Fotografkêş (2018) adlı sənədli filmlərdə və filmlərdə zaza dili çəkilib. Zaza dilinin televiziyada istifadəsi kinodan daha gec başladı. 2002-ci ildə Avropa Birliyinə uyğunlaşma paketlərinin bir hissəsi olaraq qəbul edilən Türk Vətəndaşlarının Gündəlik Həyatlarında Ənənəvi Olaraq İstifadə Etdiyi Fərqli Dil və Dialektlərdə Radio və Televiziya Yayımları haqqında Əsasnamənin ardınca 2004-cü ildə də digər dillərlə birlikdə Zazaca ilk dövri yayımlar TRT-də verilməyə başlandı. Daha sonra TRT-6-nın yaradılması ilə bir çox proqramlar, xüsusilə də zaza dilində xəbər proqramları bu kanalda yayımlanmağa başladı. Lakin TRT-6-nın əsasən kürdcə yayımlanması zaza dərnəkləri tərəfindən etirazla qarşılanıb. 2021-ci ildə Zaza Federasiyası tərəfindən Zaza dilində yayımlanan Zaza TV kanalı Türksat peykində yayıma başlayıb.

İstinadlar

1. ScriptSource - Turkey.
2. Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675
3. "Zaza". Glottolog. 2024. 2018-11-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-12.
4. Ludwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, , Chapter Nine.
5. "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 2024. 2023-05-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-12.
6. Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
7. Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511.
8. A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony
9. Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp)
10. Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.
11. Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
12. Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58
13. Lerch, Peter I. (1857), Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg 2013-09-14 at the Wayback Machine
14. Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42
15. Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242 
16. Blau, Otto (1862),"Nachrichten über kurdische Stämme-III, Mittheilungen über die Dusik-Kurden", Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Steiner in Komm, 1862, s.621-627
17. Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114.
18. Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt)
19. Aslan, J. (2020). The Zazas in Crisis: A qualitative study on the influence of the Turkish political discourse on the Zaza Identity.
20. Varol, M., & Elaltuntaş, O. F. (2011). Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.
21. O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
22. Oskar Mann, Karl Hadank: Die Mundarten der Zâzâ, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig 1932.
23. O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.Paul, Ludwig. 1998. The Position of Zazaki among West Iranian Languages. In Nicholas Sims-Williams (ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part I: Old and Middle Iranian Studies, 163-177. Wiesbaden: Ludwig Reichert.
24. "Glottolog". Azəri dilleri, "talış dili". 2024. 2023-11-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-20.
25. Bozbuğa, R. (2014). Bilinmeyen Halk: Zazalar . Akademik Hassasiyetler , 1 (1) , 50-68 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/akademik-hassasiyetler/issue/56457/784689
26. Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114.
27. Keskin, Mesut (2015), Zaza Dili, 1 (1), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, ss. 93-114.
28. Özer, Osman (2016). Mevlid Ahmed-i Hasi. İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-605-65457-0-2.
29. C. M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn.
30. Selcan, Zülfü. "Alfabê Zazaki". 2016. 2024-04-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-06.
31. Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114.
32. Keskin, Mesut (2015), Zaza Dili, 1 (1), Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, ss. 93-114.
33. Özer, Osman (2016). Mevlid Ahmed-i Hasi. İstanbul: Bingöl Üniversitesi Yayınları. .
34. Arslanoğulları, M. (2014). Lerch’in zazaki derlemelerinin çevrimyazımı ve türlerine göre sözcüklerin tahlili (Master's thesis, Bingöl Üniversitesi).
35. Lerch, Peter, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer - Band I, St. Petersburg (Петр Лерх, Изслѣдованія об иранских курдах и их предках, сѣверных халдеях: Введеніе и подробное исчисленіе курдских племен) I-II-III, продаеця у Коммисіонеров Императорской академіи наук : И. Глазунова, 1856/57/58.
36. Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Transactions of The Philological Society, London, 1856, ss. 40-42.
37. Robert Gordon Latham, "On a Zaza Vocabulary", Opuscula: Essays, Chiefly Philological and Ethnographical, Williams & Norgate, London, Edinburg, Leipzig, 1860, s.242.
38. O. Mann, Nachlaß in der Staatsbibliothek Berlin (W), Briefe; vgl. auch ebenda, Vortrag vom 4. Juli 1909 und 20. Jan. 1909, S. 11.
39. Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114.
40. Ahmet Kayıntu, "Molla Mehmet Demirtaş’ın Zazaca Divanı", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 04-06 Mayıs 2012.
41. Arslan, Mehmet (2019). "Molla Abdulkadir Muşeki`nin Mevlidi (Metin ve İnceleme)". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Zaza Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
42. Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114.
43. Varol, Murat (2012), Zazalarda Mevlid ve Siyer Geleneği, 1 (1), II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu/Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss. 93-114.
44. Söylemez, İsmail (2011). "Geçmişten Günümüze Zazaca Dergiler: Kronoloji, Sorunlar ve Çözümler". I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları.

Xarici keçidlər

• Zazas and Zazaki Language: zazaki.de
• Zaza Dil ve Kültür Derneği: zazader.org
• Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü: zazaki-institut.de 2012-11-11 at the Wayback Machine
• Zaza People and Zazaki Literature: zazaki.net