Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türk boğazları böhranı — 1946-cı ildə Türk boğazlarına nəzarətlə bağlı Türkiyəyə qarşı SSRİ-nin tələbləri ilə əlaqədar yaranan beynəlxalq siyasi böhran. Böhran SSRİ-nin Türkiyəyə ərazi iddiaları çərçivəsində baş vermişdir.
| Türk boğazları böhranı | |||
|---|---|---|---|
| Soyuq müharibənin bir hissəsi | |||
 Bosfor və Çanaqqala boğazları xəritəsi | |||
| Tarix | Passiv formada: 20 iyul 1936 - 6 avqust 1946 Aktiv formada: 7 avqust 1946 - 30 may 1953 | ||
| Yeri | Qara dəniz Mərmərə dənizi | ||
| Səbəbi | İkinci Dünya müharibəsindən sonra ərazi mübahisələri | ||
| Nəticəsi | * Status quo ante bellum * Sovet İttifaqı Türkiyə boğazlarında rejimin dəyişdirilməsi tələblərini geri götürdü * Türkiyə NATO-ya üzv oldu | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Türkiyə | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| | |||
Türkiyə İkinci Dünya müharibəsinin sonuna qədər öz neytrallığını qoruyub saxlaya bildi. SSRİ nəqliyyat gəmilərinin Qara dənizi Aralıq dənizi ilə birləşdirən Türk boğazlarından sərbəst keçməsi üçün Sovet hökuməti tərəfindən Türkiyə hökumətinə təzyiqlər edilməyə başlandı. Türkiyə hökumətinin Sovet İttifaqının tələblərini birmənalı şəkildə rədd etməsi bölgədə gərginliyi artırdı və böhranı güc nümayişinə çevirdi. Bu hadisə sonradan Trumen doktrinasının yaranmasında müəyyənedici amil rolunu oynadı. Bu böhran Türkiyənin üzünü tamamilə Qərbə, yəni Amerika Birləşmiş Ştatlarına və NATO-ya çevirməsinə səbəb oldu.
Tarixi
Çanaqqala və Bosfor boğazları Qara dənizlə Aralıq dənizini birləşdirir. Onlar Qara dəniz dövləri olan Türkiyə, SSRİ, Rumıniya və Bolqarıstan kimi Varşava Müqaviləsi ölkələri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Türk boğazları hərbi strategiya baxımından da çox mühüm yer tuturdu. Qara dənizə sahili olan ölkələrin donanmalarının başqa dənizlərə çıxmasının yeganə yolu bu boğazlardan keçir.
Türkiyə ilə SSRİ arasındakı bu böhranın başlanması İkinci Dünya müharibəsindən əvvəlki dövrə təsadüf edir. 1930-cu illərin ikinci yarısına qədər Türkiyə-SSRİ münasibətləri isti və bir qədər də qardaşlıq xarakteri daşıyırdı. Hər iki tərəf öz aralarında imzalanmış Moskva müqaviləsi ilə bir-biri ilə əməkdaşlıq edəcəklərinə söz vermişdilər. 1936-cı ildə Türkiyə, SSRİ, Avstraliya, Bolqarıstan, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Yaponiya, Böyük Britaniya və Yuqoslaviyanın imzaladığı Montrö konvensiyası ilə boğazlar üzərində hərbi və siyasi hüquqları tənzimləmə səlahiyyəti Türkiyəyə verildi. Bu müqavilə boğazlarla bağlı son danışıqlar idi. Əvvəlki müqavilələr və konfranslar XIX-XX-ci əsrlərdə boğazların hər kəsə açılmasına əsaslanırdı. Problem Musollini İtaliyasının yüksəlişi və onun ekspansionist siyasəti və Bolqarıstanın Türkiyə tərəfindən boğazların hərbiləşdirilməsi qorxusu səbəbindən yenidən baş qaldırdı. 1936-cı il iyulun 20-də müqavilə imzalandıqdan sonra Türkiyəyə boğazları hərbiləşdirmək və tənzimləmək icazəsi verildi. Müqaviləyə görə, Qara dənizdə sahili olmayan ölkələrin gəmiləri Türkiyədən icazə almalı idi. İosif Stalin 1936-cı il konvensiyasına düzəlişlər etmək üçün beynəlxalq ictimai rəyə təzyiq edirdi və 1939-cu ildə Türkiyə və Sovet İttifaqının boğazlara birgə nəzarəti təklif etdi. Sovet İttifaqı faşist Almaniyası ilə Molotov-Ribbentrop paktı imzaladıqdan sonra Sovet Xarici İşlər Naziri Vyaçeslav Molotov alman həmkarına ölkəsinin boğazlara güc tətbiq etməklə nəzarət və onların yaxınlığında hərbi baza yaratmaq istəyi barədə məlumat verdi.
Hadisələrin gedişi
SSRİ Türkiyə sərhəd münaqişəsi
1936-cı il Montrö boğazlar konvensiyasının şərtləri ilə razı olmayan SSRİ 19 mart 1945-ci ildə SSRİ 25 dekabr 1925-ci il tarixli Sovet-Türkiyə müqaviləsini denonsasiya etdi. Bundan sonra yeni müqavilənin bağlanması ilə bağlı qeyri-rəsmi məsləhətləşmələr və danışıqlar başladı. May ayında SSRİ Türkiyəyə yeni müqavilə layihəsini təklif etdi. Bu müqaviləyə əsasən müharibə baş verərsə, SSRİ ordusu və donanmasının Türkiyə ərazisindən sərbəst keçməsinə zəmanət verilirdi. Lakin bu güzəştdən sonra SSRİ bütün sovet tələbləri tam yerinə yetirilənə qədər Türkiyəni “sıxmaq” həvəsinə düşdü. Türkiyənin Moskvadakı səfiri Səlim Sarper şəxsən SSRİ xarici işlər naziri Vyaçeslav Molotovla görüşdü. İyunun 7-də keçirilən iclasda Xalq Xarici İşlər Komissarı Qara dəniz boğazlarında Sovet-Türkiyə birgə nəzarəti rejimi (Sovet hərbi-dəniz bazasının yerləşdirilməsi ilə) və “düzəliş” kimi yeni sazişin bağlanması üçün belə arzuolunan şərtləri elan etdi. 1921-ci il Moskva Müqaviləsini Molotovun SSRİ-nin ərazi məsələsində "təhqir" etdiyinə görə ədalətsiz adlandırdı. SSRİ və Türkiyənin yeni sərhədi, sovet nöqteyi-nəzərindən, təxminən 1878-ci ildə Rusiya və Osmanlı imperiyalarının sərhədinə uyğun gəlməli idi. “Qanunsuz zəbt edilmiş” ərazilərə keçmiş Qars bölgəsi, Batuminin cənubu, həmçinin keçmiş İrəvan quberniyasının Sürməli qəzası daxil idi.
Rus diplomatı və tarixçisi, 1998-2004-cü illərdə Rusiyanın xarici işlər naziri İqor İvanovun sözlərinə görə, ərazi iddiaları ilk növbədə təzyiq vasitəsi kimi istifadə edilirdi. Belə ki, Sovet hakimiyyətinin əsas məqsədi böyük strateji əhəmiyyətə malik Qara dəniz boğazlarına nəzarəti bərqərar etmək idi.
Böhranın başlanması
SSRİ ilə Türkiyə arasında gərginlik, Türkiyənin Sovet Donanmasının mülki ekipajlarının İkinci Dünya müharibəsi zamanı boğazlardan keçməsinə icazə verməməsi səbəbindən artmışdı. Müttəfiqlərin faşist Almaniyasını məğlub etməsindən sonra Sovet hökuməti 1945-1946-cı illərdə bu məsələyə qayıtdılar. 1946-cı il ərzində Amerika və Türkiyə diplomatları tez-tez bu mövzuda danışırdılar. 6 aprel 1946-cı ildə Amerika döyüş gəmisi "USS Missouri"nin İstanbula səfəri Sovet İttifaqını daha da qəzəbləndirdi. Gəmi bölgəyə vəfat etmiş türk səfirinin nəşini gətirmək məqsədi ilə gəldiyini bildirdi. Lakin Sovet hökuməti bunun bəhanə olduğunu bildirdi.
1946-cı il avqustun 7-də Sovet İttifaqı Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə nota verdi. Notada Türkiyənin boğazlarla bağlı davranışının artıq Qara dənizdəki ölkələrin təhlükəsizlik maraqlarını təmsil olunmadığı bildirilirdi. Bu, İtaliya və Almaniya hərbi gəmilərinin boğazlardan maneəsiz keçməsi hallarına diqqət çəkildi (Alman gəmiləri yalnız ölkə Almaniyaya 23 fevral 1945-ci ildə müharibə elan etdikdən sonra türk qüvvələri tərəfindən saxlanılırdı). Notada SSRİ-nin boğazların rejiminin artıq etibarlı olmadığı qənaətinə gəlindiyi, Montrö müqaviləsinin yenidən nəzərdən keçirilməsi və yeni beynəlxalq konfransda yenidən yazılması tələb edilirdi.
Nota Qərb müttəfiqlərinin tam dəstəyi ilə Türkiyə hökuməti tərəfindən rədd edildi. 1946-cı il avqustun 19-da ABŞ hökuməti Sovet İttifaqının Türkiyəyə notasına cavabını SSRİ-nin ABŞ-dəki səfirinin müavini F.Orexova çatdırdı. Cavab notasında deyilirdi:
 | Hökumətimiz sovet hökumətinin Türkiyə hökumətinə notada yer alan təkliflərini diqqətlə öyrənmişdir. Sovet hökumətinin beşinci təklifi boğazların sovet-türk birgə müdafiəsini nəzərdə tutur. ABŞ hökuməti hesab edir ki, Boğazların qorunmasına yalnız Türkiyə cavabdeh olmalıdır. Boğazlar hücum və ya hücum təhlükəsi obyektinə çevrilərsə və bu da öz növbəsində beynəlxalq təhlükəsizliyə təhlükə yaradırsa, o zaman BMT Təhlükəsizlik Şurası müvafiq tədbirlər görəcək və cavab addımları atacaq. |  |
Böhranın dərinləşməsi
Avqustun 21-də Britaniya hökuməti də Türkiyəni Boğazların müdafiəsini təkbaşına həyata keçirmək üçün səlahiyyətli hesab etdiyini bəyan etdi. Avqustun 22-də Türkiyə hökuməti Montrö Konvensiyasının ən azı 1956-cı ilə qədər qüvvədə qalmalı olduğunu bildirdi.
1946-cı il sentyabrın 24-də Türkiyə hökumətinə boğazlarla bağlı növbəti sovet notası göndərildi. Oktyabrın 18-də Türkiyə hökuməti əvvəlkinə oxşar cavab verdi.
1947-ci ilin əvvəlində Sovet İttifaqı Suriyanı 1939-cu ildə Türkiyəyə birləşdirilən Hatay (Aleksandret) ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət etməyə sövq etdi.
1946-cı ilin yayında və payızında Sovet İttifaqı Qara dənizdəki hərbi dəniz varlığını artırdı. Sovet gəmiləri Türkiyə sahilləri yaxınlığında manevrlərə başladı. SSRİ Balkanlara xeyli sayda quru qoşunları göndərdi. Sovet İttifaqının artan təzyiqi qarşısında geri çəkilən Türkiyə hərəkətə keçdi və ABŞ-yə yardım üçün müraciət etdi. Prezident Harri Trumen administrasiyası ilə məsləhətləşdikdən sonra Türkiyəyə dəniz qüvvələri göndərdi. 9 oktyabr 1946-cı ildə ABŞ və Böyük Britaniya hökumətləri Türkiyəni dəstəklədiklərini bir daha təsdiq etdilər.
Türkiyə hökuməti 1946-cı ilin noyabrında Moskvaya yeni səfir Faiq Akduru təyin etdi. Türkiyə prezidenti İsmət İnönü Akdura yalnız Sovet İttifaqı ilə əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsinə diqqət yetirməyi tapşırdı. Akdura boğazlar ətrafında gərginləşmə baş verərsə, onunla bağlı danışıqlara getməsi xüsusi olaraq qadağan edildi. ABŞ Türk boğazlarının taleyini birdəfəlik həll etmək üçün beynəlxalq konfransın keçirilməsini təklif etdi. Sovet İttifaqının Türkiyədəki səfiri Sergey Vinoqradov 1946-cı il dekabrın 10-da Moskvaya göndərilmiş məktuba memorandum şəklində cavab verdi. Orada bildirilirdi ki, ABŞ-nin təsvir etdiyi şəraitdə konfransın keçirilməsi qəbuledilməzdir, çünki Sovet İttifaqı orada tələblərinin qəbul edilməyəcəyindən əmin idi. Sovet Xarici İşlər Nazirliyi əsas məqsədləri olan boğazlardan rejim dəyişikliyi əvəzinə, onların tənzimləndiyi indiki infrastrukturun bəzi dəyişikliklərlə də olsa, qalacağını proqnozlaşdırırdı. Böhranın ilk il yarımı ərzində Sovet İttifaqının Türkiyədəki səfiri olan Sergey Vinoqradovu 1948-ci ildə Politbüro geri çağırdı. Onun varisi Aleksandr Lavrişev Ankaraya Sovet Xarici İşlər Nazirliyinin boğazlarla bağlı son taleyüklü sovet sənədləri olan bir sıra göstərişlərlə gəldi.
Sovet Xarici İşlər Nazirliyi, “Türkiyədə səfir üçün təlimat”ın 4-cü bəndi – 29 mart 1948-ci il:
| | Türklər boğazlardakı mövqeyimizi bilmək istəyirlərsə, cavab belədir: 7 avqust və 24 sentyabr 1946-cı il tarixli notalarda SSRİ-nin mövqeyi hərtərəfli şəkildə ifadə olunub. | |
1947-ci ilin mayında ABŞ SSRİ-nin hökumət əleyhinə qüvvələri dəstəklədiyi vətəndaş müharibəsi olan Yunanıstana və Türkiyəyə yardım haqqında qanun qəbul etdi. ABŞ-nin Türkiyəyə etdiyi hərbi yardım rəsmiləşdi. Türkiyə bitərəflik siyasətindən əl çəkərək 1947-ci ildə Truman Doktrinasının Sovet təsirinin Türkiyə və Yunanıstana yayılmasını dayandırmaq planına uyğun olaraq ABŞ-dən 100 milyon ABŞ dolları məbləğində iqtisadi və müdafiə yardımı qəbul etdi. Yuxarıda adı çəkilən iki dövlət 1952-ci ildə NATO-ya qoşuldu.
Böhranın bitməsi
İosif Stalinin ölümündən sonra Sovet hökuməti daxilində rejim dəyişikliyi onun xarici siyasətinə də təsir göstərdi. 30 may 1953-cü ildə Sovet Xarici İşlər Naziri Molotov Rusiyanın Bosfor və Dardanel boğazları ilə bağlı iddialarını, eləcə də Türkiyə-Ermənistan-Gürcüstan sərhədi boyunca digər ərazi mübahisələrini dayandırdı. 1953-cü ilin mayında sovet hökumətinin bəyanatı Türkiyəyə çatdırıldı. Orada deyilirdi:
| | Boğazlar məsələsinə gəlincə, Sovet hökuməti bu məsələ ilə bağlı əvvəlki fikrinə yenidən baxdı və həm SSRİ, həm də Türkiyə üçün eyni dərəcədə məqbul olan şərtlərlə boğazlardan SSRİ-nin təhlükəsizliyini təmin etməyi mümkün hesab etdi. | |
Türkiyə 1952-ci ildə NATO-ya daxil olaraq Qərbə istiqamətlənən də Sovet İttifaqının münasibətlərin əsaslı şəkildə yenidən düzəlməsinə olan ümidləri puça çıxdı. 1936-cı il Montrö boğazlar konvensiyası müəyyən yeniliklərlə SSRİ və Türkiyənin varis dövlətləri arasında bu gün də qüvvədədir.
İstinadlar
- Rozakes, Chrestos. Turkish Straits. Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers. 1987. səh. 43.
- "Arxivlənmiş surət". Teaching American History. 2015-01-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-12-14.
- Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, p. 123. Martinus Nijhoff Publishers, 1987.
- Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, s. 101. Martinus Nijhoff, 1987.
- "Arxivlənmiş surət" (PDF). BAŞKENT-SAM. 2020-02-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-12-14.
- Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, p. 44. Martinus Nijhoff Publishers, 1987.
- Jamil Hasanli, "Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953" // The Harvard Cold War Studies Book Series, Lexington Books, 2011, p. 188.
- "Мошкин С. В., доктор политических наук. «Рука Москвы» в истории вступления Турции в НАТО". 2012-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-01.
- И. С. Иванов Очерки истории Министерства иностранных дел России. 1802—2002: В 3 т. Т. 2. М., ОЛМА, 2002
- Roberts, Geoffrey. Molotov: Stalin's Cold Warrior. Potomac Books. 2011. 107–108.
- "Mezhdunarodnaia zhizn". CA&CC Press AB. 8 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 29 May 2013.
- "Soviet Plans Related to the Straits and their Failure". CA&CC Press AB. 8 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 26 May 2013.
- . acusd.edu. 23 June 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2013.
- "Nota Velikobritanii—MID SSSR". CA&CC Press AB. 16 April 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 26 May 2013.
- Hasanli, Jamil. Stalin and the Turkish Straits Crisis, 1945–1953. Lexington Books. 2011. səh. 248.
- Hasan, Jamil. Stalin and the Turkish Straits crisis, 1945–1953. Lexington Books. 2011. 248–249.
- Hasanli, Jamil. Stalin and Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953. Lexington Books. 2011. 249–250.
- Hasanli, Jamil. Stalin and Turkish Crisis of the Cold War, 1945–1953. Lexington Books. 2011. 249–250.
- "Turkey 1." The Columbia Encyclopedia, 2004.
- Hasanli, Jamil. Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War. Lexington Books. 2011. səh. 250.
- "Turkey's Relations with NATO". Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. 22 October 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 23 August 2013.
- "TURKEY." The Encyclopedia of World History. 2001.
Ədəbiyyat
- Раздел Азиатской Турции по секретным документам б. Министерства иностранных дел. М.: НКИД. под ред. Е. А. Адамова. 1924.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ.
- Безобразов П.В. Раздел Турции. Петроград: Тип. В. Ф. Киршбаума. 1917.. Так же доступна для скачивания на сайте НЭБ
- Первая советская конституция (конституция РСФСР 1918 года). О "Турецкой Армении" (Обращение Народного Комиссара по делам национальностей). Декрет о "Турецкой Армении". М.: Юридическое изд-во НКЮ СССР. под ред. А. Я. Вышинского. 1938. 340–345.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turk bogazlari bohrani 1946 ci ilde Turk bogazlarina nezaretle bagli Turkiyeye qarsi SSRI nin telebleri ile elaqedar yaranan beynelxalq siyasi bohran Bohran SSRI nin Turkiyeye erazi iddialari cercivesinde bas vermisdir Turk bogazlari bohraniSoyuq muharibenin bir hissesiBosfor ve Canaqqala bogazlari xeritesiTarix Passiv formada 20 iyul 1936 6 avqust 1946 Aktiv formada 7 avqust 1946 30 may 1953Yeri Qara deniz Mermere deniziSebebi Ikinci Dunya muharibesinden sonra erazi mubahiseleriNeticesi Status quo ante bellum Sovet Ittifaqi Turkiye bogazlarinda rejimin deyisdirilmesi teleblerini geri goturdu Turkiye NATO ya uzv olduErazi deyisikliyi TurkiyeMunaqise terefleri Turkiye ABS SSRIKomandan lar Harri Trumen Ismet Inonu Iosif Stalin Vyaceslav Molotov Turkiye Ikinci Dunya muharibesinin sonuna qeder oz neytralligini qoruyub saxlaya bildi SSRI neqliyyat gemilerinin Qara denizi Araliq denizi ile birlesdiren Turk bogazlarindan serbest kecmesi ucun Sovet hokumeti terefinden Turkiye hokumetine tezyiqler edilmeye baslandi Turkiye hokumetinin Sovet Ittifaqinin teleblerini birmenali sekilde redd etmesi bolgede gerginliyi artirdi ve bohrani guc numayisine cevirdi Bu hadise sonradan Trumen doktrinasinin yaranmasinda mueyyenedici amil rolunu oynadi Bu bohran Turkiyenin uzunu tamamile Qerbe yeni Amerika Birlesmis Statlarina ve NATO ya cevirmesine sebeb oldu TarixiCanaqqala ve Bosfor bogazlari Qara denizle Araliq denizini birlesdirir Onlar Qara deniz dovleri olan Turkiye SSRI Ruminiya ve Bolqaristan kimi Varsava Muqavilesi olkeleri ucun boyuk ehemiyyet kesb edirdi Turk bogazlari herbi strategiya baximindan da cox muhum yer tuturdu Qara denize sahili olan olkelerin donanmalarinin basqa denizlere cixmasinin yegane yolu bu bogazlardan kecir Turkiye ile SSRI arasindaki bu bohranin baslanmasi Ikinci Dunya muharibesinden evvelki dovre tesaduf edir 1930 cu illerin ikinci yarisina qeder Turkiye SSRI munasibetleri isti ve bir qeder de qardasliq xarakteri dasiyirdi Her iki teref oz aralarinda imzalanmis Moskva muqavilesi ile bir biri ile emekdasliq edeceklerine soz vermisdiler 1936 ci ilde Turkiye SSRI Avstraliya Bolqaristan Fransa Almaniya Yunanistan Yaponiya Boyuk Britaniya ve Yuqoslaviyanin imzaladigi Montro konvensiyasi ile bogazlar uzerinde herbi ve siyasi huquqlari tenzimleme selahiyyeti Turkiyeye verildi Bu muqavile bogazlarla bagli son danisiqlar idi Evvelki muqavileler ve konfranslar XIX XX ci esrlerde bogazlarin her kese acilmasina esaslanirdi Problem Musollini Italiyasinin yukselisi ve onun ekspansionist siyaseti ve Bolqaristanin Turkiye terefinden bogazlarin herbilesdirilmesi qorxusu sebebinden yeniden bas qaldirdi 1936 ci il iyulun 20 de muqavile imzalandiqdan sonra Turkiyeye bogazlari herbilesdirmek ve tenzimlemek icazesi verildi Muqavileye gore Qara denizde sahili olmayan olkelerin gemileri Turkiyeden icaze almali idi Iosif Stalin 1936 ci il konvensiyasina duzelisler etmek ucun beynelxalq ictimai reye tezyiq edirdi ve 1939 cu ilde Turkiye ve Sovet Ittifaqinin bogazlara birge nezareti teklif etdi Sovet Ittifaqi fasist Almaniyasi ile Molotov Ribbentrop pakti imzaladiqdan sonra Sovet Xarici Isler Naziri Vyaceslav Molotov alman hemkarina olkesinin bogazlara guc tetbiq etmekle nezaret ve onlarin yaxinliginda herbi baza yaratmaq isteyi barede melumat verdi Hadiselerin gedisiSSRI Turkiye serhed munaqisesi Esas meqale SSRI nin Turkiyeye erazi iddialari1946 ci ilde Gurcustan Sovet Sosialist Respublikasinin iddia etdiyi Turkiye erazisini gosteren xerite 1936 ci il Montro bogazlar konvensiyasinin sertleri ile razi olmayan SSRI 19 mart 1945 ci ilde SSRI 25 dekabr 1925 ci il tarixli Sovet Turkiye muqavilesini denonsasiya etdi Bundan sonra yeni muqavilenin baglanmasi ile bagli qeyri resmi meslehetlesmeler ve danisiqlar basladi May ayinda SSRI Turkiyeye yeni muqavile layihesini teklif etdi Bu muqavileye esasen muharibe bas vererse SSRI ordusu ve donanmasinin Turkiye erazisinden serbest kecmesine zemanet verilirdi Lakin bu guzestden sonra SSRI butun sovet telebleri tam yerine yetirilene qeder Turkiyeni sixmaq hevesine dusdu Turkiyenin Moskvadaki sefiri Selim Sarper sexsen SSRI xarici isler naziri Vyaceslav Molotovla gorusdu Iyunun 7 de kecirilen iclasda Xalq Xarici Isler Komissari Qara deniz bogazlarinda Sovet Turkiye birge nezareti rejimi Sovet herbi deniz bazasinin yerlesdirilmesi ile ve duzelis kimi yeni sazisin baglanmasi ucun bele arzuolunan sertleri elan etdi 1921 ci il Moskva Muqavilesini Molotovun SSRI nin erazi meselesinde tehqir etdiyine gore edaletsiz adlandirdi SSRI ve Turkiyenin yeni serhedi sovet noqteyi nezerinden texminen 1878 ci ilde Rusiya ve Osmanli imperiyalarinin serhedine uygun gelmeli idi Qanunsuz zebt edilmis erazilere kecmis Qars bolgesi Batuminin cenubu hemcinin kecmis Irevan quberniyasinin Surmeli qezasi daxil idi Rus diplomati ve tarixcisi 1998 2004 cu illerde Rusiyanin xarici isler naziri Iqor Ivanovun sozlerine gore erazi iddialari ilk novbede tezyiq vasitesi kimi istifade edilirdi Bele ki Sovet hakimiyyetinin esas meqsedi boyuk strateji ehemiyyete malik Qara deniz bogazlarina nezareti berqerar etmek idi Bohranin baslanmasi SSRI ile Turkiye arasinda gerginlik Turkiyenin Sovet Donanmasinin mulki ekipajlarinin Ikinci Dunya muharibesi zamani bogazlardan kecmesine icaze vermemesi sebebinden artmisdi Muttefiqlerin fasist Almaniyasini meglub etmesinden sonra Sovet hokumeti 1945 1946 ci illerde bu meseleye qayitdilar 1946 ci il erzinde Amerika ve Turkiye diplomatlari tez tez bu movzuda danisirdilar 6 aprel 1946 ci ilde Amerika doyus gemisi USS Missouri nin Istanbula seferi Sovet Ittifaqini daha da qezeblendirdi Gemi bolgeye vefat etmis turk sefirinin nesini getirmek meqsedi ile geldiyini bildirdi Lakin Sovet hokumeti bunun behane oldugunu bildirdi 1946 ci il avqustun 7 de Sovet Ittifaqi Turkiye Xarici Isler Nazirliyine nota verdi Notada Turkiyenin bogazlarla bagli davranisinin artiq Qara denizdeki olkelerin tehlukesizlik maraqlarini temsil olunmadigi bildirilirdi Bu Italiya ve Almaniya herbi gemilerinin bogazlardan maneesiz kecmesi hallarina diqqet cekildi Alman gemileri yalniz olke Almaniyaya 23 fevral 1945 ci ilde muharibe elan etdikden sonra turk quvveleri terefinden saxlanilirdi Notada SSRI nin bogazlarin rejiminin artiq etibarli olmadigi qenaetine gelindiyi Montro muqavilesinin yeniden nezerden kecirilmesi ve yeni beynelxalq konfransda yeniden yazilmasi teleb edilirdi Nota Qerb muttefiqlerinin tam desteyi ile Turkiye hokumeti terefinden redd edildi 1946 ci il avqustun 19 da ABS hokumeti Sovet Ittifaqinin Turkiyeye notasina cavabini SSRI nin ABS deki sefirinin muavini F Orexova catdirdi Cavab notasinda deyilirdi Hokumetimiz sovet hokumetinin Turkiye hokumetine notada yer alan tekliflerini diqqetle oyrenmisdir Sovet hokumetinin besinci teklifi bogazlarin sovet turk birge mudafiesini nezerde tutur ABS hokumeti hesab edir ki Bogazlarin qorunmasina yalniz Turkiye cavabdeh olmalidir Bogazlar hucum ve ya hucum tehlukesi obyektine cevrilerse ve bu da oz novbesinde beynelxalq tehlukesizliye tehluke yaradirsa o zaman BMT Tehlukesizlik Surasi muvafiq tedbirler gorecek ve cavab addimlari atacaq Bohranin derinlesmesi Avqustun 21 de Britaniya hokumeti de Turkiyeni Bogazlarin mudafiesini tekbasina heyata kecirmek ucun selahiyyetli hesab etdiyini beyan etdi Avqustun 22 de Turkiye hokumeti Montro Konvensiyasinin en azi 1956 ci ile qeder quvvede qalmali oldugunu bildirdi 1946 ci il sentyabrin 24 de Turkiye hokumetine bogazlarla bagli novbeti sovet notasi gonderildi Oktyabrin 18 de Turkiye hokumeti evvelkine oxsar cavab verdi 1947 ci ilin evvelinde Sovet Ittifaqi Suriyani 1939 cu ilde Turkiyeye birlesdirilen Hatay Aleksandret ile bagli BMT Tehlukesizlik Surasina muraciet etmeye sovq etdi 1946 ci ilin yayinda ve payizinda Sovet Ittifaqi Qara denizdeki herbi deniz varligini artirdi Sovet gemileri Turkiye sahilleri yaxinliginda manevrlere basladi SSRI Balkanlara xeyli sayda quru qosunlari gonderdi Sovet Ittifaqinin artan tezyiqi qarsisinda geri cekilen Turkiye herekete kecdi ve ABS ye yardim ucun muraciet etdi Prezident Harri Trumen administrasiyasi ile meslehetlesdikden sonra Turkiyeye deniz quvveleri gonderdi 9 oktyabr 1946 ci ilde ABS ve Boyuk Britaniya hokumetleri Turkiyeni desteklediklerini bir daha tesdiq etdiler Turkiye hokumeti 1946 ci ilin noyabrinda Moskvaya yeni sefir Faiq Akduru teyin etdi Turkiye prezidenti Ismet Inonu Akdura yalniz Sovet Ittifaqi ile elaqelerin daha da inkisaf etdirilmesine diqqet yetirmeyi tapsirdi Akdura bogazlar etrafinda gerginlesme bas vererse onunla bagli danisiqlara getmesi xususi olaraq qadagan edildi ABS Turk bogazlarinin taleyini birdefelik hell etmek ucun beynelxalq konfransin kecirilmesini teklif etdi Sovet Ittifaqinin Turkiyedeki sefiri Sergey Vinoqradov 1946 ci il dekabrin 10 da Moskvaya gonderilmis mektuba memorandum seklinde cavab verdi Orada bildirilirdi ki ABS nin tesvir etdiyi seraitde konfransin kecirilmesi qebuledilmezdir cunki Sovet Ittifaqi orada teleblerinin qebul edilmeyeceyinden emin idi Sovet Xarici Isler Nazirliyi esas meqsedleri olan bogazlardan rejim deyisikliyi evezine onlarin tenzimlendiyi indiki infrastrukturun bezi deyisikliklerle de olsa qalacagini proqnozlasdirirdi Bohranin ilk il yarimi erzinde Sovet Ittifaqinin Turkiyedeki sefiri olan Sergey Vinoqradovu 1948 ci ilde Politburo geri cagirdi Onun varisi Aleksandr Lavrisev Ankaraya Sovet Xarici Isler Nazirliyinin bogazlarla bagli son taleyuklu sovet senedleri olan bir sira gosterislerle geldi Sovet Xarici Isler Nazirliyi Turkiyede sefir ucun telimat in 4 cu bendi 29 mart 1948 ci il Turkler bogazlardaki movqeyimizi bilmek isteyirlerse cavab beledir 7 avqust ve 24 sentyabr 1946 ci il tarixli notalarda SSRI nin movqeyi herterefli sekilde ifade olunub 1947 ci ilin mayinda ABS SSRI nin hokumet eleyhine quvveleri desteklediyi vetendas muharibesi olan Yunanistana ve Turkiyeye yardim haqqinda qanun qebul etdi ABS nin Turkiyeye etdiyi herbi yardim resmilesdi Turkiye bitereflik siyasetinden el cekerek 1947 ci ilde Truman Doktrinasinin Sovet tesirinin Turkiye ve Yunanistana yayilmasini dayandirmaq planina uygun olaraq ABS den 100 milyon ABS dollari mebleginde iqtisadi ve mudafie yardimi qebul etdi Yuxarida adi cekilen iki dovlet 1952 ci ilde NATO ya qosuldu Bohranin bitmesiIosif Stalinin olumunden sonra Sovet hokumeti daxilinde rejim deyisikliyi onun xarici siyasetine de tesir gosterdi 30 may 1953 cu ilde Sovet Xarici Isler Naziri Molotov Rusiyanin Bosfor ve Dardanel bogazlari ile bagli iddialarini elece de Turkiye Ermenistan Gurcustan serhedi boyunca diger erazi mubahiselerini dayandirdi 1953 cu ilin mayinda sovet hokumetinin beyanati Turkiyeye catdirildi Orada deyilirdi Bogazlar meselesine gelince Sovet hokumeti bu mesele ile bagli evvelki fikrine yeniden baxdi ve hem SSRI hem de Turkiye ucun eyni derecede meqbul olan sertlerle bogazlardan SSRI nin tehlukesizliyini temin etmeyi mumkun hesab etdi Turkiye 1952 ci ilde NATO ya daxil olaraq Qerbe istiqametlenen de Sovet Ittifaqinin munasibetlerin esasli sekilde yeniden duzelmesine olan umidleri puca cixdi 1936 ci il Montro bogazlar konvensiyasi mueyyen yeniliklerle SSRI ve Turkiyenin varis dovletleri arasinda bu gun de quvvededir IstinadlarRozakes Chrestos Turkish Straits Dordrecht Martinus Nijhoff Publishers 1987 seh 43 Arxivlenmis suret Teaching American History 2015 01 06 tarixinde Istifade tarixi 2022 12 14 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits p 123 Martinus Nijhoff Publishers 1987 ISBN 90 247 3464 9 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits s 101 Martinus Nijhoff 1987 ISBN 90 247 3464 9 Arxivlenmis suret PDF BASKENT SAM 2020 02 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 12 14 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits p 44 Martinus Nijhoff Publishers 1987 ISBN 90 247 3464 9 Jamil Hasanli Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War 1945 1953 The Harvard Cold War Studies Book Series Lexington Books 2011 p 188 Moshkin S V doktor politicheskih nauk Ruka Moskvy v istorii vstupleniya Turcii v NATO 2012 06 05 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 01 I S Ivanov Ocherki istorii Ministerstva inostrannyh del Rossii 1802 2002 V 3 t T 2 M OLMA 2002 Roberts Geoffrey Molotov Stalin s Cold Warrior Potomac Books 2011 107 108 Mezhdunarodnaia zhizn CA amp CC Press AB 8 November 2018 tarixinde Istifade tarixi 29 May 2013 Soviet Plans Related to the Straits and their Failure CA amp CC Press AB 8 November 2018 tarixinde Istifade tarixi 26 May 2013 acusd edu 23 June 2006 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 26 May 2013 Nota Velikobritanii MID SSSR CA amp CC Press AB 16 April 2016 tarixinde Istifade tarixi 26 May 2013 Hasanli Jamil Stalin and the Turkish Straits Crisis 1945 1953 Lexington Books 2011 seh 248 Hasan Jamil Stalin and the Turkish Straits crisis 1945 1953 Lexington Books 2011 248 249 Hasanli Jamil Stalin and Turkish Crisis of the Cold War 1945 1953 Lexington Books 2011 249 250 Hasanli Jamil Stalin and Turkish Crisis of the Cold War 1945 1953 Lexington Books 2011 249 250 Turkey 1 The Columbia Encyclopedia 2004 Hasanli Jamil Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War Lexington Books 2011 seh 250 Turkey s Relations with NATO Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs 22 October 2014 tarixinde Istifade tarixi 23 August 2013 TURKEY The Encyclopedia of World History 2001 EdebiyyatRazdel Aziatskoj Turcii po sekretnym dokumentam b Ministerstva inostrannyh del M NKID pod red E A Adamova 1924 Tak zhe dostupna dlya skachivaniya na sajte NEB Bezobrazov P V Razdel Turcii Petrograd Tip V F Kirshbauma 1917 Tak zhe dostupna dlya skachivaniya na sajte NEB Pervaya sovetskaya konstituciya konstituciya RSFSR 1918 goda O Tureckoj Armenii Obrashenie Narodnogo Komissara po delam nacionalnostej Dekret o Tureckoj Armenii M Yuridicheskoe izd vo NKYu SSSR pod red A Ya Vyshinskogo 1938 340 345