Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Səfəvi imperiyasının Bəsrəni ələ keçirməsi (1697–1701) — 1697-ci ilin 26 martı ilə 1701-ci ilin 9 martı arasında baş vermişdir. Bu ikinci hadisə idi ki, İran körfəzində vacib şəhər Səfəvi imperiyasının əlinə keçirdi.
| Səfəvi imperiyasının Bəsrəni ələ keçirməsi | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Tarix | 1697–1701 | ||
| Yeri | Bəsrə (müasir İraqın cənubu) | ||
| Nəticəsi | Səfəvi imperiyası şəhəri ələ keçirsə də, 1701-ci ildə şəhəri Osmanlı ordusuna döyüşsüz təhvil verdi. | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
Bəsrə müasir İraq ərazisində yerləşməkdədir və 1697-ci ilə qədər 1508-ci ildən 1524-cü ilə qədər Səfəvi imperiyasının əlində olmuşdu. Bu şəhər 1524-cü ildə Şah İsmayılın ölümündən sonra itirilmişdi. Bundan sonrakı dövr ərzində Səfəvi imperiyasının rəqibi Osmanlı imperiyası bölgə üzərində nominal da olsa, öz hakimiyyətini qurmağı bacarmışdı. Faktiki olaraq isə, hakimiyyət ərəb Banu'l-Muntafiq qəbiləsinin yerli qolu olan Əl-Muğamis tayfasının əlində qalmaqda idi. 1596-cı ildə Bəsrənin Osmanlı hakimi Əli paşa öz vəzifəsini yerli əyanlardan olan Əfrasiyaba pul müqabilində satdı. Bundan sonrakı 70 il ərzində Bəsrə Əfrasiyab və xələflərinin irsi hakimiyyəti altında olan əyalət statusu ilə Osmanlı imperiyasının tərkibində qaldı.
Səfəvi imperiyasının Bəsrəni geri qaytarmaq üçün 1624, 1625 və 1628–1629-cu illərdəki cəhdləri portuqaliyalıların müdaxiləsi, digər cəbhələrdə yaranmış çətin şərait və nəhayət I Abbasın ölümünə görə uğursuzluqla nəticələnir. Bəsrə coğrafi və iqtisadi səbəblərə görə Səfəvilərə doğru yuvarlanmaqda davam edirdi. Bəsrə hakimlərinin Osmanlı ali hakimiyyəti ilə olan gərgin münasibətləri, həcc ziyarəti ilə bağlı olan məsələlər və Osmanlı hakimiyyətindəki İraqın cənubundakı üsyanlar Səfəviləri bu regiona, yəni cənubi İraqa müdaxilə etməyə sövq edirdi. Səfəvilər I Süleymanın (1666–1694) hakimiyyəti dövründə bu regionu ələ keçirmək üçün yaxşı fürsət ələ keçirsə də, bunun üçün hərəkət etmədilər. Məsələn, 1667-ci ildə Osmanlı ordusu Bəsrənin Əfrasiyablar sülaləsindən olan hakimi Hüseyn paşanı cəzalandırmaq üçün yürüşə başladığında, Hüseyn paşa əhalini Səfəvi torpaqlarına köçürmüş, həmçinin şəhəri Səfəvi hakimiyyətinə təklif etmişdi. Lakin I Süleyman Osmanlı imperiyası ilə müharibə və ya düşmənçilik istəmədiyi üçün bu təklifi cavabsız qoymuşdu.
1690-cı ildə vəba və qıtlığa görə cənubi İraqdakı Muntafiq tayfası mənsubları arasında hakimiyyətdən olan narazılıq daha da artdı. 1695-ci ildə yerli ərəb şeyxi Şeyx Mane ibn Muğamiş öz tayfadaşlarını Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyana sövq etdi. Şeyx Mane və onun adamları 5 min nəfərlik Moşaşa tayfası döyüşçüsü ilə şəhərin nəzarətini ələ keçirdilər. Moşaşalar şiə məzhəbində olan ərəb tayfalarından idilər. 1697-ci ildə Səfəvi Ərəbistanının bəylərbəyi olan Fərəcullah xana sadiq olan Moşaşa tayfası üzvləri Şeyx Manenin qüvvələrini məğlub etdilər və onları şəhərdən qovdular. bəylərbəyi başa düşdü ki, Şex Mane və dəstəkçiləri Bəsrəni ələ keçirdikdən sonra Səfəvi əyalətinin paytaxtı hesab edilən Huveyzəyə hücum edəcəklər. Buna görə də, Səfəvi şahı Şah Sultan Hüseynin (1694–17022) hakimiyyətində olan Səfəvi dövlət aparatı Əlimərdan xanın komandanlığı altında Bəsrəyə ordu göndərdi. 26 mart 1697-ci ildə Səfəvi hakimiyyətinin göndərdiyi ordu şəhərə nəzarəti ələ keçirdi. Lakin, Səfəvi hakimiyyəti öz ordularının pisləşən vəziyyətindən xəbərdar idilər və buna görə də, Osmanlı imperiyası ilə müharibənin başlanmasından çəkinirdilər. Üstəlik Bəsrədəki Səfəvi ordusuna Şeyx Manenin dəstələrinin təzyiqləri də artmaqda idi. Bütün bunları nəzərə aldıqdan sonra, Səfəvi hakimiyyəti Bəsrəni Osmanlı hakimiyyəti altına geri vermək qərarına gəldi. 9 art 1701-ci ildə Səfəvi ordusu Bəsrədən çıxdı və 10 martda şəhərə yenidən Osmanlı ordusu daxil oldu.
Zəmin
Bəsrənin coğrafi əhəmiyyəti
Bəsrə şəhəri XVI və XVII əsrlərdə xüsusi coğrafi əhəmiyyətə malik idi. Bu şəhər iki rəqib imperiya olan Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyasının əsasən ərəblər yaşayan səhradakı sərhədlərində yerləşirdi və Hind okeanında ticarət etməkdə mühüm rol oynayırdı. Elə buna görə də, Bəsrə üzərində hakimiyyət qurmaq üçün Osmanlı ilə Səfəvi imperiyaları arasında rəqabət mövcud idi. Hər iki imperiya hüquqi baxıdan şəhərdə hakimiyyət uğrunda mübarizə aparsalar da, çox zaman bu iki imperiyanın şəhər üzərindəki hakimiyyətləri de-jure ilə məhdudlaşmaqla birlikdə, əsl hakimiyyət bu imperiyaların suverenliyi altında de-facto hökmdarlar olan yerli hakimlərin əlində cəmləşməkdə idi. Bu dövrdə müasir İraq ərazisinin böyük bir hissəsi ticarət karvanına hücum edən yarı-köçəri və azadlıq sevər ərəb tayfalarına (cənubda) və kürd tayfalarına (şimalda) görə çox təhlükəli bir yerə çevrilmişdi. Cənubda, yəni hava, Bəsrə tarixində təlatümlü dövrlərə səbəb olan vəba və öldürücü epidemiyalarla sağlamlığa zərərli idi. Lakiin buna baxmayaraq, Bəsrə həm İran körfəzində ticarət etmək üçün, həm də Məkkə və Mədinə şəhərlərinə müqəddəs ziyarətə gedə bilmək üçün mühüm əhəmiyyət daşımaqda idi.
XVI əsrdən XVII əsrə qədər
Bədəvi ərəb tayfası və Banu'l-Muntafiq qəbiləsinin yerli qolu olan əl-Muğamilər Kufə və Bəsrə arasındakı bölgədə məskunlaşmış, XV əsrin əvvəllərində Bəsrədə öz hakimiyyətlərini formalaşdırmışdılar. 1436-cı ildən 1508-ci ilə qədər şəhərə nəzarət de-fakto Moşaşaların əlində olmuşdur. Moşaşalar radikal şiə məzhəbi tərəfdarları olmaqla birlikdə, əsasən Səfəvi imperiyasının Ərəbistan bəylərbəyliyindəki bataqlıqların kənarlarında (müasir Xuzistan) məskunlaşmışdılar.
1508-ci ildə ilk Səfəvi şahı I İsmayılın (1501–1524) hakimiyyəti illərində Bəsrə və Moşaşa Səfəvi imperiyasının bir parçası halına gəldi.Səfəvilərin yaxın vassalları halına gələn Moşaşalar tez-tez onların Bəsrə və cənubi İraqda yaşayan ərəblər üzərinə olan yürüşlərində fəal şəkildə iştirak etdilər. Bu yürüşlər əsasən Səfəvilər tərəfindən təyin edilən hakim tərəfindən həyata keçirilirdi. Səfəvi imperiyasının vassalları olmalarına baxmayaraq, Moşaşalar geniş muxtar hüquqlara sahib idilər və onların əraziləri Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyası arasında bufer zona hesab edilirdi.
1524-cü ildə I İsmayılın ölümündən sonra əl-Muğamislər öz hakimiyyətlərini effektiv şəkildə davam etdirməkdə idilər. İyirmi il sonra — Səfəvi-Osmanlı müharibəsi zamanı Bəsrənin hakimi Rəşid ibn Muğamis Osmanlı sultanı I Süleymanı (1520–1566) özünün suvereni kimi tanıdı. Bunun qarşılığında isə, I Süleyman onu şəhərin hakimi təyin etdi. Bəsrənin Osmanlı hakimiyyətinə tabe olmasına baxmayaraq, buradakı Osmanlı hakimiyyəti ilk əvvəllərdə zəif idi. Bu 1546-cı ildə dəyişdi. Beləki, bu tarixdə Moşaşa üsyanı başladıqdan sonra şəhərdə Osmanlı qarnizonu yerləşdirildi.
Osmanlı imperiyası tərəfindən İraqın hakimi kimi əvəzlənmələrinə baxmayaraq, Səfəvi imperiyası bu bölgədən əl çəkməmişdi və sarayda bundan bəhs edilirdi. Reallıqda isə, hətta cənub bölgəsinin əsasən şiələr tərəfindən məskunlaşdırılmasına baxmayaraq, İraqın çox hissəsi Səfəvilər üçün xarici bölgə idi. Müasi taixçi Rudi Matthe bunu belə izah edir:
Bölgə mərkəzi mərkəzi İran yaylasından Zaqros sıra dağları ilə kəsildiyinə görə onu müdafiə etmək çətin idi. Mesopotamiyanın sel düzənliyi olan Savad isti, rütubətli, sağlamlığa ziyanlı idi və öldürücü epidemiyaların tez-tez inkubatoru rolunu oynayırdı. Düz yarım-səhra torpaqları İran yaylasının, Şərqi Anadolunun yüksək düzənliklərinə və dağlarına alışmış qızılbaş döyüşçüləri üçün əlverişsiz ərazi idi. Döyüş meydanında açıq qarşıdurmadan fərqli olaraq partizan taktikasına, pusquya və dağlara çəkilməyə üstünlük vermələri, allüvial düzənlikləri və bataqlıqları olan İraqda onlara yaxşı xidmət etmədi.
XVII əsrdən XVIII əsrə qədər
1596-cı ildə Osmanlı hakimi Bəsrə şəhərini Əfrasiyab sülaləsindən olan yerli şəxsə satdı. O, sünni Səlcuqlu sülaləsindən gəlməkdə idi. Bundan sonra 1668-ci ilə qədər Bəsrə Əfrasiyab sülaləsinin irsi əyaləti hesab edildi.
Bu dövr ərzində Səfəvi şahı Şah I Abbas (1587–1629) Bəsrəni ələ keçirmək üçün bir neçə cəhd etdi. O, bu şəhəri özünün əsas ticarət limanı olan Bəndər Abbasa rəqib hesab edirdi. Həmçinin bu şəhər onun ticarətdəki rəqibləri olan portuqaliyalıların da mərkəzi idi. 1623–1629-cu illər müharibə izamanı Səfəvilərin 1624, 1625 və 1628–1629-cu illər cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi. Bunun səbəbləri portuqaliyalıların müdaxiləsi, digər cəbhələrdəki vəziyyətin pisləşməsi və sonda I Abbasın ölümü idi.
1639-cu ildə imzalanmış Qəsri-Şirin müqaviləsi ilə Səfəvilərin İraqdakı Osmanlı hakimiyyətini tanımalarına baxmayaraq, onlarda bölgəni geri qaytarmaq istəyi mövcud idi. Bu istək Osmanlıların Vyanada 1683-cü ildə məğlub olmasından sonra daha da intensivləşdi. Bəzi dairələr Səfəvi ordusunun zəifləməsinə görə bu istəyi təhlükəli görürdülər. Münasibətlər isə gərgin olaraq qalmaqda idi, çünki Səfəvi ərazisindən həcc ziyarətinə gedən zəvvarlara Osmanlı hakimiyyət dairələri çətinlik yaradır və bəzən buna görə də, Səfəvilər bu yoldan istifadə etməyi qadağan edirdi. Bundan başqa İraqın cənubunda baş verən hadisələr bölgəyə olan Səfəvi marağının daha da atması ilə nəticələnirdi. 1667-ci ildə Əfrasiyab sülaləsindən olan Hüseyn paşa Osmanlı sultanının hakimiyyətini tanımağı rədd etdi və ona qarşı cəzalandırma dəstəsi göndərildi. Hüseyn paşa şəhərin bütün əhalisini Səfəvi bölgəsinə köçürdükdən sonra şəhəri Səfəvi hakimiyyəti altına salmağı təklif etdi.Şah Süleyman (1666–1694) Osmanlı ilə düşmən olmağı istəmədiyinə görə bu təklifi görməzdən gəldi. Bundan sonra 1688-ci ildə Osmanlının Bağdad valisi şəhərdə birbaşa Osmanlı hakimiyyətini yaratdı.
Bəsrə həmçinin iqtisadi səbəblərdən də Səfəvi imperiyasına tərəf yuvarlanmaqda idi. Beləki XVII əsrin sonlarında Səfəvi abbasi və şahi sikkələri şəhərdə ümumi formada istifadə edilməkdə idi. I Süleymanın xələfi Şah Sultan Hüseyn (1694–1722) dövründə İraqı yenidən ələ keçirmək barədə Səfəvi siyasəti dəyişmədi. Matthee iddia edir ki, "bu heç də təəccüblü deyil", çünki Səfəvi ordusu hələ də əzif olmaqda davam edirdi və şah özünün iddiasız xarakteri ilə məşhur idi. Sələflərinin əksəriyyətindən fərqli olaraq, Sultan Hüseyn zəvvarları İraqda şiələrin müqəddəs ziyarətgahlarını ziyarət etməyə fəal şəkildə təşviq edirdi və onlar bunu görünməmiş sayda edirdilər. Hüseyn həmçinin Səfəvi dövlətinin vəsaitlərini İraqdakı ziyarətgahların saxlanması üçün xərcləməyə hazır idi.
Başlanğıc
18-ci əsrin əvvəli daha böyük qarışıqlıqlar ilə Səfəvilərin İraqın cənubundakı fəaliyyətini də yenilədi. 1690-cı ildə meydana çıxan vəba epidemiyası və qıtlıq cənubi İraqdakı ən-Muntafiq tayfası mənsubları arasındakı mövcud hakimiyyətdən narazılıq hissinin böyüməsinə səbəb oldu. Şeyx Mane ibn Muntafiqin başçılığı altında bu tayfa Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyana qalxdı. Osmanlı ordusu cəzalandırıcı yürüşə başlasa da, Şeyx Manenin üsyanını yatırmaqda uğursuz oldu. 1695-ci ildə Şeyx Mane Bəsrə şəhərini ələ keçirdi və şəhərdə Osmanlı hakimini, qarnizonunu şəhərdən qovdu. Bəsrə hakimi kimi qısamüddətli hakimiyyəti dövründə o, nisbətən xeyirxah işlərlə məşğul oldu. Səfəvilər bu regionda baş verən hadisələrdən məmnun deyildilər. Çünki üsyançılar təkcə Səfəvi imperiyasının sərhədində yerləşən mühüm şəhəri ələ keçirməmişdilər, həm də müqəddəs ziyarətə gedən bir çox karvanı da şəhərin ələ keçirilməsi zamanı yağmalamışdılar. Bu özü-özlüyündə Səfəvilərin Şeyx Manenin eksponsionist olmasını və yaxında onların da bölgələri üçün təhlükə yarada biləcəyini düşünmələrinə səbəb olmuşdu. Səfəvilər tərəfindən təyin edilən qonşu Ərəbistan bəylərbəyliyinin valisi Fərəcullah xan da öz növbəsində Şeyx Mane ilə Moşaşalar arasındakı əlaqələrdən narahat idi. Təxminən 5 min Moşaşa döyüşçüsü Şeyx Manyə 1695-ci ildə Bəsrə şəhərini ələ keçirmədə yardım etmiş və bu əməliyyat zamanı onlara qardaşı oğlu Seyid Mahmud yardım etmişdi. Cəmi iki il sonra Fərəcullah xan və ona sadiq olan Moşaşa döyüşçüləri ilə Şeyx Mane və ona sadiq olan Moşaşa dyüşçüləri arasında döyüş oldu.
Səfəvi hakimiyyəti (1697–1701)
Fərəcullah xan və ona sadiq qalan Maşaşa döyüşçüləri Səfəvi şahının adına Bəsrəyə hücum etdilər və şəhəri ələ keçirərək Şeyx Maneni oradan qaçmağa məcbur etdilər. Səfəvilər Şeyx Manenin və döyüşçülərinin Bəsrəni geri qaytarmağa qərarlı olduqlarını və hətta paytaxtı Huveyzəyə hücum etməyə hazırlaşdıqlarını eşitdikdən sonra Şah Sultan Hüseyn fərman imzalayaraq Əli Mərdan xana Bəsrəyə getməyi əmr etdi. Əli Mərdan xan Feyli tayfasından idi və Kohgiluyə hakimi idi. 26 mart 1697-ci ildə nizami qızılbaş ordusu şəhərə daxil oldu və Əli Mərdan xan şəhərin hakimi təyin edildi. Bununla da, şəhərdə Səfəvi hakimiyyətinin ikinci dövrü başladı. Həmin ildən sonra Əli Mərdan xan İbrahim xanla əvəz edildi. O, buna qədər Xuzistan ərazisində yerləşən müasir Şadgan, o dövrki adı ilə Davraqın hakimi idi.
Səfəvilər şəhəri ələ keçirmələrinə baxmayaraq, ona hakim olmaqda "qəti və inadlı" iddia ortaya qoymaqdan çəkinirdilər. Şah Sultan Hüseyn hakimiyyəti hələ də Osmanlı ilə sülh şəraitinin pozula biləcəyindən çəkinirdi. Üstəlik, onlar o zaman Səfəvilərin hərbi zəifliyindən xəbərdar idilər və başa düşürdülər ki, "son dərəcə qeyri-sabit bölgədə yerləşən bir şəhəri əldə saxlamaq çətin olacaq". Kürd üsyançısı Süleyman Babanın Ərdəlan bölgəsini və Urmiya qalasını ələ keçirməsi bu narahatlıqların daha da artmasına səbəb oldu. 1697-ci ilin sonlarında Şeyx Mane keçmiş düşməni Fərəcullah xanla sülh imzalayaraq, Moşaşa döyüşçülərinin bir hissəsindən də dəstək alaraq böyük Səfəvi qüvvəsini məğlub etdi və onların generalı ilə birlikdə, Xurma qalasını da ələ keçirdi. Bu hadisə Şah Sultan Hüseyni Bəsrəni Osmanlı hakimiyyətinə təklif etməyə sövq etdi. Şah Sultan Hüseyn xalis qızıldan hazırlanmış qızılla birlikdə Rüstəm xan Zəngənəni İstanbula Osmanlı sultanı II Mustafanın (1695–1703) yanına göndərdi. Onun məqsədi xüsusi simvolik jestlə şəhəri Osmanlılara təklif etmək idi. Bununla belə, Səfəvilərin Bəsrəni Osmanlılara qaytarmağa hazır olduqlarını nümayiş etdirmələrinə və 1698-ci ilin dekabrından 1699-cu ilin aprelinə qədər İsfahanda Osmanlı səfirliyini qəbul etmələrinə baxmayaraq, Bəsrə 1701-ci ilə qədər Səfəvilərin əlində qalacaqdı.
1700-cü illərin əvvəllərində Şeyx Mane Bəsrə şəhərinin yaxınlığında peydə oldu və şəhərin Səfəvi hakimindən 500 tümən tələb etdi. Şəhərin hakimi olan İbrahim xan əlindəki ordunun az sayda olmasına görə ona 300 tümən verməyə razı oldu və bundan sonra onun ordusuna Kohgiluyədən 6 min nəfərlik yardım dəstəsi göndərildi. Lakin ərəb döyüşçülər bundan sonra da daim təhlükədə saxlayırdılar və buna görə Şah Sultan Hüseyn İbrahim xanı vəzifəsindən uzaqlaşdıraraq, onu bundan əvvəl əl-Qurnah hakimi olan Davud xanla əvəz etdi. Bu əsnada ərəblər Bəsrəni blokadaya aldılar və şəhərdə aclıq başladı. Bu vəziyyət 1701-ci ilə qədər davam etdi. Həmin ilin fevralında 6 min döyüşçüdən ibarət Səfəvi qarnizonu maaşlarına uzun müddətdir ala bilmədiklərinə və Bəsrəyə böyük Osmanlı ordusunun yaxınlaşması xəbərindən qaynaqlanan həvəsdən düşmədən qaynaqlanan qiyama başladılar. Bu qiyam zamanı Bəsrədəki bir çox mülk ziyan gördü. Osmanlı ordusu şəhərə 1701-ci ilin 9 martında çataraq Səfəvilərdən şəhəri təhvil verməyi tələb edilər. Davud xan və Səfəvi ordusu çəhəri tərk etdi və hazır gözləyən gəmilərə mindilər. 10 mart 1701-ci ildə yeni təyin edilmiş Osmanlı hakimi Əli paşa Bəsrəyə daxil oldu. Onu Osmanlının Bağdad, Sivas və Kərkük hakimləri müşayət edirdi. Ümumi ordu isə 30 min nəfərdən ibarət idi.
Qiymətləndirmə
Matthe bildirir ki, 1697–1701-ci illərdə "Bəsrənin Səfəvi hakimiyyəti altında necə olduğu" qeyri-müəyyən olaraq qalır, çünki müasir mənbələr "məsələ ilə bağlı yekdil fikir söyləmirlər". Bəzi şahidlər iddia edirlər ki, Bəsrə Səfəvi hakimiyyəti altında yaxşı vəziyyətdə yaşamış, Səfəvi hakimləri Əli Mərdan xan və İbrahim xan "xalqın qeydinə qalan hakimlər" olmuşdurlar. Bu dövrdə şəhərin sakini olmuş Katolik ordeni olan nümayəndəsi bildirir ki, şəhər bu iki Səfəvi valisinin xeyirxah hakimiyyəti altında çiçəklənmişdir. Həmçinin şotland dəniz kapitanı Aleksandr Hamilton da qeyd edir ki, bu dövr ərzində Səfəvi hakimləri Osmanlı nümayəndələrindən fərqli olaraq ticarəti canlandırmaq üçün çalışmış və xarici tacirlərlə mərhəmətli münasibət qurmuşdurlar. Bundan başqa, 1700-cü ildə qeyd edirdi ki, Səfəvi hakimiyyəti altındakı Bəsrə tənəzzül etmiş və ticarət azalmışdır.
Qeydlər
- Villem Floora (2008) görə, Şeyx Əfrasiyab (Bəsrənin yerli hakimidir, daha sonrakı Əfrasiyabla səhv salınmamalıdır) 1504-cü ildə Şirazda Şah I İsmayılın yanına gələrək ona öz bağlılığını bildirdi. I İsmayıl onu qəbul etdi və öz növbəsində onu Bəsrə hakimi təyin etdi.
- Do]rudan da Şeyx Mane öz qüvvələrini yenidən qruplaşdırmaqla bərabər, müxtəlif ərəb tayfalarından – Bani Xalidərdən, Fudullardan və Rabialardan dəstək toplamaqda idi.
- Fərəcullahxan bu zaman Əərəbistan bəylərbəyi vəzifəsindən Bəsrənin ələ keçirilməsindəki roluna görə vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdı.
- Osmanlı sultanı II Mustafa elçi vasitəsilə Şah Sultan Hüseynə göndərdiyi məktubda "Bəsrə şəhərini geri qaytarmaq istəyib-istəmədiyinə dair cavab verməmişdi. Bunun əvəzinə, deyilirdi ki, o, Bağdad valisinə şəhəri geri qaytarmaq barədə əmr vermişdir. Həmçinin Süleyman Babanın da bu səylərə qoşulduğu barədə şayiələr yayılmışdı".
Mənbə
İstinadlar
- Longrigg, Lang, 2015
- Matthee, 2006b
- Matthee, 2006a. səh. 57
- Floor, 2008. səh. 165
- Matthee, 2006a. səh. 55
- Matthee, 2006a. səh. 53, 58
- Matthee, 2006a. səh. 59
- Matthee, 2006a. səh. 67–69
- Matthee, 2006a. səh. 74
- Matthee, 2006a. səh. 75
- Matthee, 2006a. səh. 76
Ədəbiyyat
- Willem Floor. Titles and Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, by Mirza Naqi Nasiri. Washington, DC: Mage Publisher. 2008. ISBN .
- Steven Helmsley Longrigg; Katherine H. Lang. Basra since the Mongol Conquest. Brill Online – Encyclopaedia of Islam. 2015.
- Rudi Matthee. Between Arabs, Turks and Iranians: The Town of Basra, 1600–1700. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 2006a. 53–78.
- Rudi Matthee. Iraq iv. Relations in the Safavid period. New York: Encyclopaedia Iranica (Vol. XIII, Fasc. 5 and Vol. XIII, Fasc. 6). 2006b. 556–561.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sefevi imperiyasinin Besreni ele kecirmesi 1697 1701 1697 ci ilin 26 marti ile 1701 ci ilin 9 marti arasinda bas vermisdir Bu ikinci hadise idi ki Iran korfezinde vacib seher Sefevi imperiyasinin eline kecirdi Sefevi imperiyasinin Besreni ele kecirmesiTarix 1697 1701Yeri Besre muasir Iraqin cenubu Neticesi Sefevi imperiyasi seheri ele kecirse de 1701 ci ilde seheri Osmanli ordusuna doyussuz tehvil verdi Munaqise terefleriSefevi imperiyasi Mugamis tayfasi Destekleyenler Mosasa tayfasinin bir hissesiKomandan lar Ferecullah xan Eli Merdan xan Davud xan Seyx Mane Besre muasir Iraq erazisinde yerlesmekdedir ve 1697 ci ile qeder 1508 ci ilden 1524 cu ile qeder Sefevi imperiyasinin elinde olmusdu Bu seher 1524 cu ilde Sah Ismayilin olumunden sonra itirilmisdi Bundan sonraki dovr erzinde Sefevi imperiyasinin reqibi Osmanli imperiyasi bolge uzerinde nominal da olsa oz hakimiyyetini qurmagi bacarmisdi Faktiki olaraq ise hakimiyyet ereb Banu l Muntafiq qebilesinin yerli qolu olan El Mugamis tayfasinin elinde qalmaqda idi 1596 ci ilde Besrenin Osmanli hakimi Eli pasa oz vezifesini yerli eyanlardan olan Efrasiyaba pul muqabilinde satdi Bundan sonraki 70 il erzinde Besre Efrasiyab ve xeleflerinin irsi hakimiyyeti altinda olan eyalet statusu ile Osmanli imperiyasinin terkibinde qaldi Sefevi imperiyasinin Besreni geri qaytarmaq ucun 1624 1625 ve 1628 1629 cu illerdeki cehdleri portuqaliyalilarin mudaxilesi diger cebhelerde yaranmis cetin serait ve nehayet I Abbasin olumune gore ugursuzluqla neticelenir Besre cografi ve iqtisadi sebeblere gore Sefevilere dogru yuvarlanmaqda davam edirdi Besre hakimlerinin Osmanli ali hakimiyyeti ile olan gergin munasibetleri hecc ziyareti ile bagli olan meseleler ve Osmanli hakimiyyetindeki Iraqin cenubundaki usyanlar Sefevileri bu regiona yeni cenubi Iraqa mudaxile etmeye sovq edirdi Sefeviler I Suleymanin 1666 1694 hakimiyyeti dovrunde bu regionu ele kecirmek ucun yaxsi furset ele kecirse de bunun ucun hereket etmediler Meselen 1667 ci ilde Osmanli ordusu Besrenin Efrasiyablar sulalesinden olan hakimi Huseyn pasani cezalandirmaq ucun yuruse basladiginda Huseyn pasa ehalini Sefevi torpaqlarina kocurmus hemcinin seheri Sefevi hakimiyyetine teklif etmisdi Lakin I Suleyman Osmanli imperiyasi ile muharibe ve ya dusmencilik istemediyi ucun bu teklifi cavabsiz qoymusdu 1690 ci ilde veba ve qitliga gore cenubi Iraqdaki Muntafiq tayfasi mensublari arasinda hakimiyyetden olan naraziliq daha da artdi 1695 ci ilde yerli ereb seyxi Seyx Mane ibn Mugamis oz tayfadaslarini Osmanli hakimiyyetine qarsi usyana sovq etdi Seyx Mane ve onun adamlari 5 min neferlik Mosasa tayfasi doyuscusu ile seherin nezaretini ele kecirdiler Mosasalar sie mezhebinde olan ereb tayfalarindan idiler 1697 ci ilde Sefevi Erebistaninin beylerbeyi olan Ferecullah xana sadiq olan Mosasa tayfasi uzvleri Seyx Manenin quvvelerini meglub etdiler ve onlari seherden qovdular beylerbeyi basa dusdu ki Sex Mane ve destekcileri Besreni ele kecirdikden sonra Sefevi eyaletinin paytaxti hesab edilen Huveyzeye hucum edecekler Buna gore de Sefevi sahi Sah Sultan Huseynin 1694 17022 hakimiyyetinde olan Sefevi dovlet aparati Elimerdan xanin komandanligi altinda Besreye ordu gonderdi 26 mart 1697 ci ilde Sefevi hakimiyyetinin gonderdiyi ordu sehere nezareti ele kecirdi Lakin Sefevi hakimiyyeti oz ordularinin pislesen veziyyetinden xeberdar idiler ve buna gore de Osmanli imperiyasi ile muharibenin baslanmasindan cekinirdiler Ustelik Besredeki Sefevi ordusuna Seyx Manenin destelerinin tezyiqleri de artmaqda idi Butun bunlari nezere aldiqdan sonra Sefevi hakimiyyeti Besreni Osmanli hakimiyyeti altina geri vermek qerarina geldi 9 art 1701 ci ilde Sefevi ordusu Besreden cixdi ve 10 martda sehere yeniden Osmanli ordusu daxil oldu ZeminBesrenin cografi ehemiyyeti Besre seheri XVI ve XVII esrlerde xususi cografi ehemiyyete malik idi Bu seher iki reqib imperiya olan Osmanli imperiyasi ile Sefevi imperiyasinin esasen erebler yasayan sehradaki serhedlerinde yerlesirdi ve Hind okeaninda ticaret etmekde muhum rol oynayirdi Ele buna gore de Besre uzerinde hakimiyyet qurmaq ucun Osmanli ile Sefevi imperiyalari arasinda reqabet movcud idi Her iki imperiya huquqi baxidan seherde hakimiyyet ugrunda mubarize aparsalar da cox zaman bu iki imperiyanin seher uzerindeki hakimiyyetleri de jure ile mehdudlasmaqla birlikde esl hakimiyyet bu imperiyalarin suverenliyi altinda de facto hokmdarlar olan yerli hakimlerin elinde cemlesmekde idi Bu dovrde muasir Iraq erazisinin boyuk bir hissesi ticaret karvanina hucum eden yari koceri ve azadliq sever ereb tayfalarina cenubda ve kurd tayfalarina simalda gore cox tehlukeli bir yere cevrilmisdi Cenubda yeni hava Besre tarixinde telatumlu dovrlere sebeb olan veba ve oldurucu epidemiyalarla saglamliga zererli idi Lakiin buna baxmayaraq Besre hem Iran korfezinde ticaret etmek ucun hem de Mekke ve Medine seherlerine muqeddes ziyarete gede bilmek ucun muhum ehemiyyet dasimaqda idi Venesiyali uslubunda cekilmis I Ismayilin portreti Florensiyadaki Uffitsi qalereyasinda saxlanilir XVI esrden XVII esre qeder Bedevi ereb tayfasi ve Banu l Muntafiq qebilesinin yerli qolu olan el Mugamiler Kufe ve Besre arasindaki bolgede meskunlasmis XV esrin evvellerinde Besrede oz hakimiyyetlerini formalasdirmisdilar 1436 ci ilden 1508 ci ile qeder sehere nezaret de fakto Mosasalarin elinde olmusdur Mosasalar radikal sie mezhebi terefdarlari olmaqla birlikde esasen Sefevi imperiyasinin Erebistan beylerbeyliyindeki bataqliqlarin kenarlarinda muasir Xuzistan meskunlasmisdilar 1508 ci ilde ilk Sefevi sahi I Ismayilin 1501 1524 hakimiyyeti illerinde Besre ve Mosasa Sefevi imperiyasinin bir parcasi halina geldi Sefevilerin yaxin vassallari halina gelen Mosasalar tez tez onlarin Besre ve cenubi Iraqda yasayan erebler uzerine olan yuruslerinde feal sekilde istirak etdiler Bu yurusler esasen Sefeviler terefinden teyin edilen hakim terefinden heyata kecirilirdi Sefevi imperiyasinin vassallari olmalarina baxmayaraq Mosasalar genis muxtar huquqlara sahib idiler ve onlarin erazileri Osmanli imperiyasi ile Sefevi imperiyasi arasinda bufer zona hesab edilirdi 1524 cu ilde I Ismayilin olumunden sonra el Mugamisler oz hakimiyyetlerini effektiv sekilde davam etdirmekde idiler Iyirmi il sonra Sefevi Osmanli muharibesi zamani Besrenin hakimi Resid ibn Mugamis Osmanli sultani I Suleymani 1520 1566 ozunun suvereni kimi tanidi Bunun qarsiliginda ise I Suleyman onu seherin hakimi teyin etdi Besrenin Osmanli hakimiyyetine tabe olmasina baxmayaraq buradaki Osmanli hakimiyyeti ilk evvellerde zeif idi Bu 1546 ci ilde deyisdi Beleki bu tarixde Mosasa usyani basladiqdan sonra seherde Osmanli qarnizonu yerlesdirildi Osmanli imperiyasi terefinden Iraqin hakimi kimi evezlenmelerine baxmayaraq Sefevi imperiyasi bu bolgeden el cekmemisdi ve sarayda bundan behs edilirdi Realliqda ise hetta cenub bolgesinin esasen sieler terefinden meskunlasdirilmasina baxmayaraq Iraqin cox hissesi Sefeviler ucun xarici bolge idi Muasi taixci Rudi Matthe bunu bele izah edir Bolge merkezi merkezi Iran yaylasindan Zaqros sira daglari ile kesildiyine gore onu mudafie etmek cetin idi Mesopotamiyanin sel duzenliyi olan Savad isti rutubetli saglamliga ziyanli idi ve oldurucu epidemiyalarin tez tez inkubatoru rolunu oynayirdi Duz yarim sehra torpaqlari Iran yaylasinin Serqi Anadolunun yuksek duzenliklerine ve daglarina alismis qizilbas doyusculeri ucun elverissiz erazi idi Doyus meydaninda aciq qarsidurmadan ferqli olaraq partizan taktikasina pusquya ve daglara cekilmeye ustunluk vermeleri alluvial duzenlikleri ve bataqliqlari olan Iraqda onlara yaxsi xidmet etmedi XVII esrden XVIII esre qeder Isaak de Qraaf terefinden cekilmis Besrenin gorunusu 1677 ci ildeki veziyyetden sonra 1695 ci ilde cekilmisdir 1596 ci ilde Osmanli hakimi Besre seherini Efrasiyab sulalesinden olan yerli sexse satdi O sunni Selcuqlu sulalesinden gelmekde idi Bundan sonra 1668 ci ile qeder Besre Efrasiyab sulalesinin irsi eyaleti hesab edildi Bu dovr erzinde Sefevi sahi Sah I Abbas 1587 1629 Besreni ele kecirmek ucun bir nece cehd etdi O bu seheri ozunun esas ticaret limani olan Bender Abbasa reqib hesab edirdi Hemcinin bu seher onun ticaretdeki reqibleri olan portuqaliyalilarin da merkezi idi 1623 1629 cu iller muharibe izamani Sefevilerin 1624 1625 ve 1628 1629 cu iller cehdleri ugursuzluqla neticelendi Bunun sebebleri portuqaliyalilarin mudaxilesi diger cebhelerdeki veziyyetin pislesmesi ve sonda I Abbasin olumu idi 1639 cu ilde imzalanmis Qesri Sirin muqavilesi ile Sefevilerin Iraqdaki Osmanli hakimiyyetini tanimalarina baxmayaraq onlarda bolgeni geri qaytarmaq isteyi movcud idi Bu istek Osmanlilarin Vyanada 1683 cu ilde meglub olmasindan sonra daha da intensivlesdi Bezi daireler Sefevi ordusunun zeiflemesine gore bu isteyi tehlukeli gorurduler Munasibetler ise gergin olaraq qalmaqda idi cunki Sefevi erazisinden hecc ziyaretine geden zevvarlara Osmanli hakimiyyet daireleri cetinlik yaradir ve bezen buna gore de Sefeviler bu yoldan istifade etmeyi qadagan edirdi Bundan basqa Iraqin cenubunda bas veren hadiseler bolgeye olan Sefevi maraginin daha da atmasi ile neticelenirdi 1667 ci ilde Efrasiyab sulalesinden olan Huseyn pasa Osmanli sultaninin hakimiyyetini tanimagi redd etdi ve ona qarsi cezalandirma destesi gonderildi Huseyn pasa seherin butun ehalisini Sefevi bolgesine kocurdukden sonra seheri Sefevi hakimiyyeti altina salmagi teklif etdi Sah Suleyman 1666 1694 Osmanli ile dusmen olmagi istemediyine gore bu teklifi gormezden geldi Bundan sonra 1688 ci ilde Osmanlinin Bagdad valisi seherde birbasa Osmanli hakimiyyetini yaratdi Necefde yerlesen Imam Eli mescidi 2012 Besre hemcinin iqtisadi sebeblerden de Sefevi imperiyasina teref yuvarlanmaqda idi Beleki XVII esrin sonlarinda Sefevi abbasi ve sahi sikkeleri seherde umumi formada istifade edilmekde idi I Suleymanin xelefi Sah Sultan Huseyn 1694 1722 dovrunde Iraqi yeniden ele kecirmek barede Sefevi siyaseti deyismedi Matthee iddia edir ki bu hec de teeccublu deyil cunki Sefevi ordusu hele de ezif olmaqda davam edirdi ve sah ozunun iddiasiz xarakteri ile meshur idi Seleflerinin ekseriyyetinden ferqli olaraq Sultan Huseyn zevvarlari Iraqda sielerin muqeddes ziyaretgahlarini ziyaret etmeye feal sekilde tesviq edirdi ve onlar bunu gorunmemis sayda edirdiler Huseyn hemcinin Sefevi dovletinin vesaitlerini Iraqdaki ziyaretgahlarin saxlanmasi ucun xerclemeye hazir idi Baslangic18 ci esrin evveli daha boyuk qarisiqliqlar ile Sefevilerin Iraqin cenubundaki fealiyyetini de yeniledi 1690 ci ilde meydana cixan veba epidemiyasi ve qitliq cenubi Iraqdaki en Muntafiq tayfasi mensublari arasindaki movcud hakimiyyetden naraziliq hissinin boyumesine sebeb oldu Seyx Mane ibn Muntafiqin basciligi altinda bu tayfa Osmanli hakimiyyetine qarsi usyana qalxdi Osmanli ordusu cezalandirici yuruse baslasa da Seyx Manenin usyanini yatirmaqda ugursuz oldu 1695 ci ilde Seyx Mane Besre seherini ele kecirdi ve seherde Osmanli hakimini qarnizonunu seherden qovdu Besre hakimi kimi qisamuddetli hakimiyyeti dovrunde o nisbeten xeyirxah islerle mesgul oldu Sefeviler bu regionda bas veren hadiselerden memnun deyildiler Cunki usyancilar tekce Sefevi imperiyasinin serhedinde yerlesen muhum seheri ele kecirmemisdiler hem de muqeddes ziyarete geden bir cox karvani da seherin ele kecirilmesi zamani yagmalamisdilar Bu ozu ozluyunde Sefevilerin Seyx Manenin eksponsionist olmasini ve yaxinda onlarin da bolgeleri ucun tehluke yarada bileceyini dusunmelerine sebeb olmusdu Sefeviler terefinden teyin edilen qonsu Erebistan beylerbeyliyinin valisi Ferecullah xan da oz novbesinde Seyx Mane ile Mosasalar arasindaki elaqelerden narahat idi Texminen 5 min Mosasa doyuscusu Seyx Manye 1695 ci ilde Besre seherini ele kecirmede yardim etmis ve bu emeliyyat zamani onlara qardasi oglu Seyid Mahmud yardim etmisdi Cemi iki il sonra Ferecullah xan ve ona sadiq olan Mosasa doyusculeri ile Seyx Mane ve ona sadiq olan Mosasa dyusculeri arasinda doyus oldu Sefevi hakimiyyeti 1697 1701 Kornelis de Brujin terefinden cekilmis Sah Sultan Huseyn Ferecullah xan ve ona sadiq qalan Masasa doyusculeri Sefevi sahinin adina Besreye hucum etdiler ve seheri ele kecirerek Seyx Maneni oradan qacmaga mecbur etdiler Sefeviler Seyx Manenin ve doyusculerinin Besreni geri qaytarmaga qerarli olduqlarini ve hetta paytaxti Huveyzeye hucum etmeye hazirlasdiqlarini esitdikden sonra Sah Sultan Huseyn ferman imzalayaraq Eli Merdan xana Besreye getmeyi emr etdi Eli Merdan xan Feyli tayfasindan idi ve Kohgiluye hakimi idi 26 mart 1697 ci ilde nizami qizilbas ordusu sehere daxil oldu ve Eli Merdan xan seherin hakimi teyin edildi Bununla da seherde Sefevi hakimiyyetinin ikinci dovru basladi Hemin ilden sonra Eli Merdan xan Ibrahim xanla evez edildi O buna qeder Xuzistan erazisinde yerlesen muasir Sadgan o dovrki adi ile Davraqin hakimi idi Sefeviler seheri ele kecirmelerine baxmayaraq ona hakim olmaqda qeti ve inadli iddia ortaya qoymaqdan cekinirdiler Sah Sultan Huseyn hakimiyyeti hele de Osmanli ile sulh seraitinin pozula bileceyinden cekinirdi Ustelik onlar o zaman Sefevilerin herbi zeifliyinden xeberdar idiler ve basa dusurduler ki son derece qeyri sabit bolgede yerlesen bir seheri elde saxlamaq cetin olacaq Kurd usyancisi Suleyman Babanin Erdelan bolgesini ve Urmiya qalasini ele kecirmesi bu narahatliqlarin daha da artmasina sebeb oldu 1697 ci ilin sonlarinda Seyx Mane kecmis dusmeni Ferecullah xanla sulh imzalayaraq Mosasa doyusculerinin bir hissesinden de destek alaraq boyuk Sefevi quvvesini meglub etdi ve onlarin generali ile birlikde Xurma qalasini da ele kecirdi Bu hadise Sah Sultan Huseyni Besreni Osmanli hakimiyyetine teklif etmeye sovq etdi Sah Sultan Huseyn xalis qizildan hazirlanmis qizilla birlikde Rustem xan Zengeneni Istanbula Osmanli sultani II Mustafanin 1695 1703 yanina gonderdi Onun meqsedi xususi simvolik jestle seheri Osmanlilara teklif etmek idi Bununla bele Sefevilerin Besreni Osmanlilara qaytarmaga hazir olduqlarini numayis etdirmelerine ve 1698 ci ilin dekabrindan 1699 cu ilin apreline qeder Isfahanda Osmanli sefirliyini qebul etmelerine baxmayaraq Besre 1701 ci ile qeder Sefevilerin elinde qalacaqdi 1700 cu illerin evvellerinde Seyx Mane Besre seherinin yaxinliginda peyde oldu ve seherin Sefevi hakiminden 500 tumen teleb etdi Seherin hakimi olan Ibrahim xan elindeki ordunun az sayda olmasina gore ona 300 tumen vermeye razi oldu ve bundan sonra onun ordusuna Kohgiluyeden 6 min neferlik yardim destesi gonderildi Lakin ereb doyusculer bundan sonra da daim tehlukede saxlayirdilar ve buna gore Sah Sultan Huseyn Ibrahim xani vezifesinden uzaqlasdiraraq onu bundan evvel el Qurnah hakimi olan Davud xanla evez etdi Bu esnada erebler Besreni blokadaya aldilar ve seherde acliq basladi Bu veziyyet 1701 ci ile qeder davam etdi Hemin ilin fevralinda 6 min doyuscuden ibaret Sefevi qarnizonu maaslarina uzun muddetdir ala bilmediklerine ve Besreye boyuk Osmanli ordusunun yaxinlasmasi xeberinden qaynaqlanan hevesden dusmeden qaynaqlanan qiyama basladilar Bu qiyam zamani Besredeki bir cox mulk ziyan gordu Osmanli ordusu sehere 1701 ci ilin 9 martinda cataraq Sefevilerden seheri tehvil vermeyi teleb ediler Davud xan ve Sefevi ordusu ceheri terk etdi ve hazir gozleyen gemilere mindiler 10 mart 1701 ci ilde yeni teyin edilmis Osmanli hakimi Eli pasa Besreye daxil oldu Onu Osmanlinin Bagdad Sivas ve Kerkuk hakimleri musayet edirdi Umumi ordu ise 30 min neferden ibaret idi QiymetlendirmeMatthe bildirir ki 1697 1701 ci illerde Besrenin Sefevi hakimiyyeti altinda nece oldugu qeyri mueyyen olaraq qalir cunki muasir menbeler mesele ile bagli yekdil fikir soylemirler Bezi sahidler iddia edirler ki Besre Sefevi hakimiyyeti altinda yaxsi veziyyetde yasamis Sefevi hakimleri Eli Merdan xan ve Ibrahim xan xalqin qeydine qalan hakimler olmusdurlar Bu dovrde seherin sakini olmus Katolik ordeni olan numayendesi bildirir ki seher bu iki Sefevi valisinin xeyirxah hakimiyyeti altinda ciceklenmisdir Hemcinin sotland deniz kapitani Aleksandr Hamilton da qeyd edir ki bu dovr erzinde Sefevi hakimleri Osmanli numayendelerinden ferqli olaraq ticareti canlandirmaq ucun calismis ve xarici tacirlerle merhemetli munasibet qurmusdurlar Bundan basqa 1700 cu ilde qeyd edirdi ki Sefevi hakimiyyeti altindaki Besre tenezzul etmis ve ticaret azalmisdir QeydlerVillem Floora 2008 gore Seyx Efrasiyab Besrenin yerli hakimidir daha sonraki Efrasiyabla sehv salinmamalidir 1504 cu ilde Sirazda Sah I Ismayilin yanina gelerek ona oz bagliligini bildirdi I Ismayil onu qebul etdi ve oz novbesinde onu Besre hakimi teyin etdi Do rudan da Seyx Mane oz quvvelerini yeniden qruplasdirmaqla beraber muxtelif ereb tayfalarindan Bani Xaliderden Fudullardan ve Rabialardan destek toplamaqda idi Ferecullahxan bu zaman Eerebistan beylerbeyi vezifesinden Besrenin ele kecirilmesindeki roluna gore vezifesinden uzaqlasdirilmisdi Osmanli sultani II Mustafa elci vasitesile Sah Sultan Huseyne gonderdiyi mektubda Besre seherini geri qaytarmaq isteyib istemediyine dair cavab vermemisdi Bunun evezine deyilirdi ki o Bagdad valisine seheri geri qaytarmaq barede emr vermisdir Hemcinin Suleyman Babanin da bu seylere qosuldugu barede sayieler yayilmisdi MenbeIstinadlar Longrigg Lang 2015 Matthee 2006b Matthee 2006a seh 57 Floor 2008 seh 165 Matthee 2006a seh 55 Matthee 2006a seh 53 58 Matthee 2006a seh 59 Matthee 2006a seh 67 69 Matthee 2006a seh 74 Matthee 2006a seh 75 Matthee 2006a seh 76 Edebiyyat Willem Floor Titles and Emoluments in Safavid Iran A Third Manual of Safavid Administration by Mirza Naqi Nasiri Washington DC Mage Publisher 2008 ISBN 978 1 933823 23 2 Steven Helmsley Longrigg Katherine H Lang Basra since the Mongol Conquest Brill Online Encyclopaedia of Islam 2015 Rudi Matthee Between Arabs Turks and Iranians The Town of Basra 1600 1700 Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 2006a 53 78 Rudi Matthee Iraq iv Relations in the Safavid period New York Encyclopaedia Iranica Vol XIII Fasc 5 and Vol XIII Fasc 6 2006b 556 561